«Մեր Ուղին»-ի Հարցազրույցը Քաղաքագետ Կայծ Մինասյանի Հետ

«Մեր Ուղին»-ը զրուցել է ֆրանսահայ քաղաքագետ Կայծ Մինասյանի հետ: Քննարկվել են կարևորագույն հարցեր ՀՀ անվտանգության, այլընտրանքների ու խնդիրների մասին:

-Պարոն Մինասյան, ի՞նչ կարծիքի եք վերջերս «Մեր Ուղին»-ին՝ Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի տված հարցազրույցի մասին։ Համամաիտ եք նրա հետ, թե ինչ որ առարկություններ կան տեսակետների շուրջ։

-Ուշադիր կարդացի իմ գործընկեր Հրանդ Տէր-Աբրահամեանի պատասխանները։ Ես կիսում եմ դրանք և շնորհակալ եմ նրան բանավեճում այս օգտակար ներդրման համար: Հրանտը խոսում է պարզ, կառուցողական, մեթոդական և առաջարկում է հայերին օժտել տեսլականով, գլոբալ նախագծով, ինչը հուսադրող է բանավեճի էվոլյուցիայի և գաղափարների առճակատման համար։ Հատկապես բարձր եմ գնահատել «Երրորդ ուղին»` Արամ Մանուկյանի ուղղությունը, որպես, ըստ էության, «Առաջին ուղղությունը», որը միշտ պետք է գերակշռեր մյուս ռազմավարական ուղղությունների նկատմամբ։ Հետևաբար, փոխանակման այս տեսակը օգտակար է հանրային բանավեճի արտացոլման և խնդրահարույցացման համար: Որովհետև բանավեճի շնորհիվ է, որ քաղաքացիները կարող են կարծիք կազմել, և գաղափարների շնորհիվ է, որ մենք կարող ենք գտնել և վերականգնել կոնտեքստը և դարձնել այն հասկանալի: 

Մի խոսքով, Շնորհակալությո՛ւն, Հրանտ։  

–Հրանտ Տէր-Աբրահամյանը բավական ծավալուն անդրադարձ է կատարել երրորդ ուղու մասին, իսկ ի՞նչ եք կարծում Դուք: Երրորդ ուղի ասելով ի՞նչ է պետք հասկանալ:

-«Երրորդ ուղղությունը» հայեցակարգ է, որը սկիզբ է առել XIX-րդ դարի վերջից, երբ պետք էր ճանապարհ գտնել սոցիալիզմի և լիբերալիզմի միջև անջրպետը հաղթահարելու համար: Այնտեղից դուրս գալու այս տեխնիկան դիմացել է ժամանակի փորձությանը և նոր հետաքրքրություն է ձեռք բերել 1930-ականներին և հատկապես 1990-ականներին և 2000-ականներին Եվրոպայում՝ Թոնի Բլերի և նրա սոցիալ-դեմոկրատիայի և լիբերալիզմի սինթեզի հետ: Հայկական պարագայում, այսօր «երրորդ ուղղության» ի հայտ գալը տանում է դեպի երկու հակադիր ուղիների (Հին ռեժիմի և ներկայիս մեծամասնության) միջև մենամարտի՝ մենամարտ՝ «ոչ Նիկոլին, ոչ Ռոբերտ-Սերժին, կամ ոչ ազատական պոպուլիզմ, ոչ ազգային պահպանողականություն », ասելու հացահատիկի դեմ։

«Երրորդ ուղղությունը» սոցիալական արդարությունն է, անկախությունը, պատասխանատվության զգացումը, սոցիալական հայդատիզմը: Սա Արամի ուղղություն է։

Մենք պետք է վերադառնանք XIX-րդ դարի վերջ՝ հասկանալու համար «Երրորդ ուղղության» ծագումը հայկական աշխարհում, տեխնիկա, որը վերաբերում է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն հիմնադիր Քրիստափոր Միքայելյանին, ով հաղթահարեց ազգայնական-սոցիալիզմ կամ Արմենական-Հնչակյան կամ նույնիսկ գավառականություն-ինտերնացիոնալիզմ բաժանումը` առաջարկելով «երրորդ ուղղության»` հեգելյան սինթեզը, որը ծնեց ՀՅԴ-ին, դաշնակիզմին։ 1980-1990 թվականներին՝ Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ, ՀՅԴ-ն նույնպես ընտրեց «Երրորդ ուղղությունը» («ոչ Կոմունիստական Կուսակցություն, ոչ էլ ՀՀՇ»)։ Բայց այսօր ներկայիս ՀՅԴ-ն այլևս չի կարող մարմնավորել «Երրորդ ուղղությունը», քանի որ այն ամբողջովին ձուլվել է քոչարյանականությանը և այլևս չի կարող նոր ուղղություն առաջարկել, քանի դեռ չի եղել ուղղության և քաղաքական գծի արմատական փոփոխություն։ Այդ ընթացքում հենց Հայաստանի խորհրդարանից դուրս են թաքնվում «Երրորդ ուղղության» ապագա ուժերը։ Նրանք Հայաստանում են, բայց նաև Սփյուռքում, ես կվերադառնամ դրան։

«Երրորդ ուղղությունը» միավորում է մի քանի բնութագրեր՝ այն հենվում է առաջին հերթին ռազմավարական սկզբունքի վրա՝ հույս դնել միայն սեփական ուժերի վրա՝ ոչ Ռուսաստանի, ոչ էլ Արևմուտքի, ինչը այսօր չկա։ Որովհետև Հին ռեժիմի ուժերը և Նիկոլ Փաշինյանի իշխանությունը ընդհանուր բան ունեն, որ հենվում են հիմնականում Ռուսաստանի վրա։ Բայց ասելը բավական չէ սեփական ռեսուրսների վրա հույս դնել, պետք է նաև բովանդակություն տալ այս սկզբունքին։

Հենց այստեղ է հարստացվում «Երրորդ ուղղությունը». բացի ռազմավարական սկզբունքից, «Երրորդ ուղղությունը» նաև կանխատեսման տեխնիկա է։ Առանց Արամի այս տեխնիկայի, սեփական ուժերին ապավինելը ֆիասկոյի է տանում. Նիկոլ Փաշինյանը 2018-ին իշխանությունը ստանձնելիս հասկացել էր Արամի ազգային մտքի կարևորությունը, բայց մոռացել էր 1-ին հանրապետության հոր կանխատեսման տեխնիկան։ Արդյունքը. 2020 թվականի պարտությունից հետո Հայաստանն ապրում է իր ժամանակակից պատմության ամենավատ պահերից մեկը։ Կանխատեսման տեխնիկայի ինտեգրումը նշանակում է ուժերի հավասարակշռությունից խուսափելու և շրջանցելու ռազմավարություն, որի միջոցով Հայաստանը կարող է հաղթահարել իր էնդեմիկ խոցելիությունը: Կանխատեսման այս տեխնիկայի կիրառումը չի նշանակում պացիֆիզմ կամ պարտվողականություն դրսևորել, այն իրեն լավագույն հանգամանքներում դնելու, սպառնալիքները հնարավորինս նվազեցնելու խնդիր է կամ դրանք չեզոքացնելու միջոցով (հենց որ սպառնալիքը վերածվում է հարձակման): դրա ազդեցությունն ամենափոքր ազդեցությունն է ունենում հայերի վրա) կա՛մ նրանց չեզոքացնելու միջոցով (հենց որ պայմանները ստեղծվեն, Հայաստանը կարող է հարվածել կամ զսպել թշնամուն)։

«Երրորդ ուղղությունը» ներառում է ժամանակի փոփոխականը իր հաստատման մեջ: Կանխատեսման տեխնիկան պահանջում է լինել սեփական ճակատագրի տերը, Արամը դարձել էր ժամացույցների տերը։ Ժամանակն անտեսել՝ նշանակում է կորցնել  օրակարգի նկատմամբ վերահսկողությունը և սրել Հայաստանի խոցելիությունը: Սակայն այսօր տպավորություն է ստեղծվում, որ Հայաստանի իշխանությունները ոչ թե վերահսկում են օրացույցը, այլ ենթարկվում են Ադրբեջանի ռազմավարական խաղին և այլ տերությունների դիվանագիտական քայլերին, կարծես Հայաստանի ճակատագիրն այլևս նրա ձեռքում չէ։

«Երրորդ ուղղությունը»  նաև պետական անկախության նպատակ է։ Պետական շինարարությունը, ոչ թե ռեժիմի կառուցումը, Արամի կանխատեսման տեխնիկայի մատրիցն է։ Հայաստանի հիմքերը ամրապնդելու միակ ճանապարհը կոլեկտիվ, ժողովրդի անունից գործելն է։ Ինչը նշանակում է համախմբել հայերին և ստեղծել ընդհանուր շահի գաղափարը։ Առանց ընդհանուր շահի, ոչ էլ հավաքական հետախուզության, չկա պետություն, հետևաբար չկա ապագա։

Բացի այդ, «Երրորդ ուղղությունը» վերաբերում է նախաձեռնություններին: Ձեռնարկել նախաձեռնություններ՝ ուղղված հայկական պետությունը հայկական աշխարհից դուրս գտնվող գործընթացներին կապելուն և փոխկապակցման այս տեխնիկայի շնորհիվ Հայաստանը կարող է ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ գաղափարների, գործընթացների, զարգացումների վրա՝ նվազեցնելու անկանխատեսելի մասը։ Ըսդ այդմ չապակայունացնել երկիրն ու հասարակությունը։ Սա պահանջում է օգտագործել բոլոր քաղաքական ռեսուրսները (աշխարհագրություն, պաշտպանություն, դաշինքներ, գաղափարներ, կուսակցություններ), տնտեսական ռեսուրսներ (գյուղատնտեսություն, տեխնոլոգիա, զբոսաշրջություն, ֆինանսներ, արդյունաբերություն, ջրային ռեսուրսներ), սոցիալական ռեսուրսներ (կրթություն, առողջապահություն, սպորտ, լրատվամիջոցներ, ռեժիմներ, խոհարարական արվեստ) և Սփյուռքի ռեսուրսները որպես ազդեցության լծակներ այլ պետությունների որոշումների կայացման գործընթացների վրա, մի խոսքով, ստեղծել հայկական ոճի փափուկ ուժ (soft power), խուսափել այնպիսի սարսափելի փորձություններից, ինչպիսին այնտեղ փորձվածը մեկ տարեկան է: Եթե Հայաստանը դժվարության մեջ է, ապա այն պատճառով, որ իրար հաջորդող ռեժիմները երբեք չեն օգտագործել շրջանցելու այս տեխնիկան, Հայաստանի ինքնիշխանության ամրապնդման ակնկալիքի ռազմավարությունը: 1996 թվականից ի վեր Հայաստանը մեծ նախաձեռնություններ չի ձեռնարկել։ Ընդհակառակը, քանի որ նախագահները հաջորդում են միմյանց, կառավարությունների մանևրելու հնարավորությունը նեղացել է այն աստիճանի, որ նրանք դարձել են անշարժ երկիր: Թուրքիայի նկատմամբ նախաձեռնություններն անհաջող էին, քանի որ դրանք վատ էին նախաձեռնված կամ չէին բավարարում ընդհանուր շահին, բայց 2008-ի վիճահարույց ընտրություններից հետո Սերժ Սարգսյանի շահերից խուսափելու հնարավոր պատժամիջոցներից։ Ինչ վերաբերում է Ռոբերտ Քոչարյանին, ապա չնչին նախաձեռնություն չկար, և նրա պաշտոնավարման երկու ժամկետներում Հայաստանը լիովին ենթարկվում էր Ռուսաստանին։ Ի՞նչ իմաստ ունի այս դեպքերում նախաձեռնություն ցուցաբերելը։ 1994 թվականից Հայաստանն իր ինքնիշխան ճակատագիրը դրել է Ռուսաստանի (պաշտպանություն, անվտանգություն) և միջազգային հանրության (դիվանագիտություն, Մինսկի խումբ) ձեռքում։ Այս պայմաններում ինչպե՞ս կարելի է դիտարկել կանխատեսման ցանկացած տեխնիկա, երբ կառավարությունները ինքնասահմանափակվում են իրենց շարժման մեջ:

«Երրորդ ուղղությունը» սոցիալական արդարության զարգացումն է։ Ազգերի իրավունքը նույնքան կարևոր է, որքան տարածքային իրավունքը, քանի որ առանց կյանքի արժեքի հարգման քաղաքականության և ժողովրդագրական քաղաքականության ինչի՞ կարող է ծառայել հայաթափված Հայաստանը։ 30 տարի շարունակ, ի վնաս ազգերի իրավունքի տարածքային իրավունքի ընտրության, Հայաստանը ոչ միայն տարածքներ է կորցրել, այլև 1 մլն 500 հազար մարդ լքել է երկիրը։ Որտե՞ղ է հաղթանակն այս պայմաններում։ Այս հոգեվիճակում հիմնական սոցիալական քաղաքականությունը պետք է իրականացվի կրթության, առողջապահության և տրանսպորտի ոլորտներում։ Հայդատիզմը իր մեջ ներառում է նաև սոցիալական բաղադրիչ. Այն չպետք է մոռանալ կամ անտեսել: Շատ վաղուց է, ինչ իրար հաջորդող իշխանությունները հետ են ընկել տարածքային հայդատիզմի վրա՝ չունենալով իրենց հավակնությունների միջոցները

Հողային(տարածքային) հայդատիզմը, որ հետ ոտքի ելավ 1965թ. թե՛ Երևանում, թե՛ Սփյուռքում  մի տեսակ քանդվեց 2020-ի բարդության պատտճառով: Հիմա, կարծում եմ, որ հզոր պետություն պետք է ունենանք՝ ընկերային հայդատիզմով և բացի Արցախից, թողնենք մնացած հողերի հարցը: Արևմտյան Հայաստան(թուրքահայաստան) պահանջելը նշանակում է ՊԱՏԵՐԱԶՄ և նշանակում է, որ Հայաստանն ու հայերը գործիք կդառնան Ռուսաստանի ձեռքում և թիրախ՝ Թուրքիայի աչքում, ինչպես նաև  Արևմուտքի ուշադրությանը անտարբերություն կներշնչի:

-Ձեր հոդվածներում Դուք բազմիցս խոսել եք Արամ Մանուկյանի մասին և անընդհատ շեշտել նրա կերպարը, որն անհրաժեշտ է նաև հիմա: Ինչո՞վ է պայմանավորված Արամի կերպարի անհրաժեշտությունը: Ինչո՞ւ հենց նա, ո՞րն է նրա ֆենոմենը:

-Շրջանցման այս տեխնիկան ուժերի հավասարակշռության տեխնիկա է։ Պետության կառուցման ժամանակ՝ 1918-ին, երրորդ ուղղությունի սկզբունքը թանձրացավ Արամ Մանուկյանի մտորումների շնորհիվ, ով հեղափոխական շարժման իր առաջին քայլերից նույնիսկ դաշնակցականության ներսում առաջարկեց «երրորդ ուղղությունից» գաղափարը։ Օրինակ, 1908թ.-ի «երիտթուրքական հեղափոխության» ժամանակ ՀՅԴ-ի ներսում տեղի ունեցած բանավեճը հակադրեց Ահմեդ Ռիզայի Միության և առաջադիմության կոմիտեի (CUP) դաշինքի կողմնակիցներին ցանկացած դաշինքից հրաժարվելու դեմ: Այն ժամանակ բանավեճը հանեց Ագնունի-Վարանդյանին՝ հօգուտ դաշինքի, Անդրանիկ-Ռուբենի դեմ, դաշինքի դեմ: Բայց Արամ Մանուկյանը խուսափեց առճակատումից և առաջարկեց դիալեկտիկայի հաղթահարման ինքնավար ճանապարհ. նա առաջարկեց համերաշխության ճանապարհ հայ, թուրք և քուրդ ժողովուրդների միջև կրթության և գյուղական փոխօգնության միջոցով: Նրա մոտեցումը կուսակցական չէր, ընդհակառակը։ Արամ Մանուկյանը միշտ ցանկացել է կուսակցությունը բացել այլ քաղաքական ուժերի հետ համագործակցության համար։ Ինչի համար է այս անդրկուսակցական համագործակցությունը: Սա «Երրորդ ուղղության» կենտրոնական հարցն է: Որովհետև Արամ Մանուկյանը տեղյակ էր հայերի էնդեմիկ խոցելիությանը, և դրանք շրջանցելու համար առաջարկում է ոչ միայն ժողովրդական աջակցություն, ժողովրդական մոտեցում և համաժողովրդական համերաշխություն, այլ նաև խոցելիությունը հաղթահարելու մեթոդ։

Արամն իր մտածողության մեջ ներառել էր ժամանակի փոփոխականը՝ անկախ պետականության կառուցումը, կրթության առաջնահերթությունը, անդրկուսակցական բացությունը և Հայդատիզմի սոցիալական կողմը։

-Հնարավոր համարո՞ւմ եք Երրորդ Ուղու ստեղծումը Սփյուռքում կամ Սփյուռքի հետ միասին ու արդյո՞ք դա ինչ որ անտեսանելի ռիսկեր ու վտանգներ չունի, քանի որ երկար ժամանակ է ինչ Սփյուռքը և ՀՀ-ն իրարից կտրված են որպես կազմակերպչական մարմիններ ու ենթադրում եմ, որ բավական բարդ կլինի նման հարցի շուրջը միախմբել:

-Սփյուռքում, ինչպես Հայաստանում, մենք պետք է հույս տանք բնակչությանը. Հին ռեժիմը հույս չի կարող մարմնավորել. այն չափազանց շատ է թալանել երկիրը հայերի թիկունքում։ Ներկայիս իշխանությունը չի կարող մարմնավորել հույսը՝ նրա ճակատին գրված է «պարտություն» բառը։ Սփյուռքում խնդիրը նույնն է՝ բոլոր այն կազմակերպությունները, որոնք դեմ են Նիկոլ Փաշինյանին, կորցրել են իրենց վարկը Հին ռեժիմի հետ դավաճանության պատճառով։ Նիկոլ Փաշինյանին սատարող անհատները տարածության և արտահայտվելու զգացողության խնդիր ունեն՝ ինչպե՞ս աջակցել պարտության ճամբարին. Իսկ Նիկոլին աջակցելը պետությա՞նն է, թե՞ պարտված ռեժիմին։ Հետևաբար, կա տարածք պետության շուրջ «Երրորդ ուղղություն» ի հայտ գալու համար, բայց այն պետք է լինի պրագմատիկ մոտեցման մեջ, որպեսզի սփյուռքը վերածվի իրական փափուկ ուժի (soft power) և ոչ թե ավելորդության և ավելցուկի մեքենայի: ԱՄՆ-ի արևմտյան ափին գտնվող ՀՅԴ-ն կարող է սփյուռքյան միջուկի այս դերը կատարել ամերիկյան մայրցամաքում: Այլ անհատներ և խմբեր կարող են միանալ: Իդեալականը կլինի այն, որ Հայաստանի և Սփյուռքի խմբերի միջև ստեղծվեն երկու բևեռներ «Երրորդ ուղղության» գաղափարով և կարողանան առաջիկա ամիսներին հանդիպել, ինչու չէ, 2022 թվականի գարնանը Երևանում։

Բավարարված են բոլոր պայմանները, որպեսզի սփյուռքը դառնա «Երրորդ ուղղության» հարթակում բացված ինքնավար տարածք՝ փափուկ ուժ՝ տնտեսությունից, կրթությունից, առողջությունից, տեխնոլոգիայից, գիտելիքից և այլն… Օգտագործեք հայերի, անհատների բոլոր հնարավորությունները։ Սա ազգերի իրավունք է՝ «անվերապահ քաղաքացիություն պետությանը հարկաբյուջետային ռեսուրսների դիմաց»։

-Իսկ անձամբ Դուք որևէ մշակված ծրագիր կամ նախաձեռնություն ունե՞ք այդ ամենի հետ կապված, թե այդ ամենը դեռ գաղափարական մշակման փուլում է:

-Ռազմավարական տեսանկյունից կանխատեսման ռազմավարությունը բաղկացած է միայն սեփական ուժերին հենվելուց, բայց տերությունների կողմնորոշումները հաշվի առնելով։ Ակնկալվող ռազմավարությունը Հնդկաստանի և Չինաստանի հետ ռազմավարական գործընկերության արագացում է, չնայած նրանց մրցակցությանը: Սպասողական ռազմավարությունը նաև Հայաստանի և Վրաստանի շուկաները միասնական շուկայի մեջ միավորելն է։ Սպասողական ռազմավարությունն է նաև ներթափանցել Թուրքիայի քաղաքացիական հասարակություն և փոխկապակցել բոլոր բաղադրիչների հետ, որոնք բաց են հայերի հետ համագործակցության համար: Սպասման ռազմավարությունը նաև ներառում է նախագծերի ստեղծումը, որը միավորում է ընկերություններին, սփյուռքահայ անհատներին՝ համագործակցելով ընկերությունների, բիզնեսների և մեծ խմբերի հետ, որոնք կարող են ներդրումներ կատարել Հայաստանում: Որքան շատ օտարերկրյա ներդրողներ ունենա Հայաստանը, այնքան այս օտարերկրյա ընկերությունները շահագրգռված կլինեն պահպանել Հայաստանի կայունությունը և, հետևաբար, կկարողանան ազդել իրենց կառավարությունների վրա: Օրինակները կարելի է բազմապատկել, բայց սա այն է, ինչ պակասում էր Լևոն Տեր Պետրոսյանի երկրորդ ժամկետում և Ռոբերտ Քոչարյանի ու Սերժ Սարգսյանի օրոք, բայց նաև 2018 թվականին Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց ի վեր։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարը վստահություն ձևավորելու և կանխատեսման այս ռազմավարությունն իրականացնելու լավագույն միջոցն է։ Ահա թե ինչու Արամ Մանուկյանը 1918 թվականին իշխանության ղեկին եղած ժամանակ առաջին բանը Հայաստանի Հանրապետությունում մաֆիոզ խմբերի վնասազերծումն էր։

Պաշտպանական առումով «Երրորդ ուղղությունը» առաջնահերթ նշանակության և մեծ քանակությամբ ռազմական գործիք ձեռք բերելն է։ Առաջնահերթ նշանակություն ունի պրոֆեսիոնալ բանակ՝ հագեցած բարձր արդյունավետության տեխնիկայով, իրական «հատուկ նշանակության ուժերով» և ոչ միայն «էլիտար ուժերով»։ Մեծ հաշվով նշանակում է զինված ազգ, ինչպես Շվեյցարիայում և Իսրայելում. զինվորական ծառայություն տղամարդկանց և կանանց համար, տարին մեկ ամիս մինչև 40 տարեկան, ռազմական դասընթացների հնարավորություն, աշխարհում ծառայողական լրտեսության ստեղծում և հակա-հետախուզություն. Իսկ ինչու՞ չմտածել ֆրանսիական մոդելով «Օտարերկրյա լեգեոնի» (Légion Etrangère) ստեղծման մասին, բանակային կորպուս ստեղծելու մասին, որը կազմված է օտարերկրյա տարրերից հայ բարեկամ պետություններից։ Ես մտածում եմ Իրանի, Ռուսաստանի, Հնդկաստանի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի, Հունաստանի և այլնի մասին: Առանց միմյանց անցյալին նայելու՝ «Հայկական լեգեոնի» կամավորները Հայաստանի քաղաքացիություն կստանային։ Այս ամենը զգալի ռեսուրսներ է պահանջում, բայց Հայաստանն այսքան հարուստ երբեք չի եղել, որքան 30 տարվա ընթացքում։ Միլիարդավոր դոլարներ են անցել Հայաստանով. Մենք պետք է հայերին վերածենք «ռազմավարական քաղաքացիների» և նրանց մեջ վաղ տարիքից սերմանենք հետևյալ միտքը՝ «ինչպե՞ս ծառայել իմ երկրին, ինչպե՞ս մտածել իմ երկրի ընդհանուր շահի մասին»։

-Ո՞րն է ՀՀ գլխավոր խնդիրը հիմա:

-Այս ժամին գլխավոր խնդիրը նրա օրացույցի նկատմամբ վերահսկողությունը վերականգնելն է։ Եթե հաջողվի, կհետևի մնացածը՝ առաջին հերթին հույսը, պետական անվտանգությունը, կանխատեսման տեխնիկան, ժողովրդագրությունը, կրթությունը, վստահության կապը իշխանության և հասարակության միջև, Հայաստանի և Սփյուռքի միջև։ Սոցիալական հայդատիզմը Արամի քաղաքական գիծն է՝ ուրվագծել ընթացքը, պատկերացնել ընդհանուր տեսլականը: