Մարդիկ իրենց տունը պահելու համար քանդում են ուրիշի տունը:
Արայիկ Մկրտումյան
Այսօր լրանում է ավերիչ երկրաշարժի 33-ամյակը: Տասնյակ հազար մարդու կյանք խլած և Հայաստանին տնտեսապես մահվան դատապարտած այդ երկրաշարժը, որն ահավոր և սոսկալի լինելով, նաև աղետալի հետևանքներ ունեցավ հայ ժողովրդի համար, նույն կերպ ցավեցնում է մինչև այսօր:
Բայց հիմա մեկ ուրիշ բանի մասին եմ ուզում խոսել:
Երկրաշարժից մնացած ավերակներին նայելով մարդիկ ոչ միայն տեսան սարսափելի և ավերիչ ուժի հետքեր, այլև մի շատ զայրացնող և քաջ ծանոթ մի երևույթ: Գողութուն: Մարդիկ տեսան, թե ինչ անորակ շինություններ էին ու նայելով հասկանցան, որ զոհերը շատ ավելի քիչ կարող էին լինել, եթե միայն մի փոքր ավելի որակյալ շինություններ լինեին: Այսինքն չգողանային շինարարական նյութերը, այդպես այլանդակորեն չթալանեին: Որովհետև շենքերից շատերն այն տեսքն ունեին, որ նկարներին նայելով հասկանում ես, որ երկաթե ձողերը տասնապատիկ ավելի քիչ էին, որ շինանյութը շատ քիչ էր ու անորակ և նման ավերածություն եղավ նաև այդ պատճառով: Ու դա անսպասելի չէր, ցավոք անսպասելի չէր, որովհետև ԽՍՀՄ-ում գողությունը տարածված հասարակական ու սոցիալական պահվածք էր և դրա համար էլ շինարարները, որոնք կառուցել էին աղետի գոտու շենքերը, հանգիստ խղճով թալանել էին ամեն ինչ, որովհետև ըստ ընդունված տեսակետների՝ «մարդիկ տուն են պահում»: Որովհետև մարդիկ իրենց տունը պահելու համար քանդում են ուրիշի տունը, որովհետև ամեն ինչ սխալ հիմքերի վրա էր դրված: Որովհետև այդ ամենը դեռևս շարունակվում է: Այդ անպատասխանատու և աննորմալ պահվածքը շարունակվում է մինչև հիմա:
Ճապոնական ասացվածքն ասում է. «Մի սխալ խփած պայտի պատճառով կարելի է պատերազմը տանուլ տալ»: Ու այն սկզբունքով, որ այդ սխալ խփած պայտը կարող է լինել այն ձիու վրա, որը պիտի կարևոր լուր կամ հրաման տեղ հասցներ, բայց քանի որ պայտի պատճառով ձին տեղ չհասավ, ապա լուրը կամ հրամանը տեղ չհասավ, զորքը ուշացավ, գործը չարվեց և պատերազմը կարող է պարտվել հենց այդ ուշացումների պատճառով: Եվ մարդկանց մտքով գուցե չանցնի էլ, որ մի փոքրիկ մեխը կարող է նման հետևանքների հանգեցնել և մարդիկ մոռանում են, որ ամեն մեխ իր տեղն ու դերն ունի և այդ տեղն ու դերը ունի իր հետևանքները: Ուստի հասկանալի է, որ մի մեխի պատճառով կարելի է մի ողջ ճակատամարտ կամ պատերազմ պարտվել: Բայց ինչու այդ միտքը մենք չհասկացանք: Ինչու չհասկացանք, որ պակաս մեխը մի ողջ ճակատամարտի ու պատերազմի կորցման պատճառ կարող է դառնալ:
Ինչու չհասկացանք, որ մեկ կիլոգրամ պակաս ցեմենտը կարող է շենք քանդել, իսկ այդ շենքում մարդիկ են ապրում, նաև երեխաներ: Ապրում է վաղվա սերունդը, վաղվա ապագան, երկրի հիմքն ու հույսը: Մի՞թե կարելի էր մի քանի ռուբլի ավել ունենալու, մի քանի կիլոգրամ երշիկ ավել ուտելու կամ մեկ տաբատ ավել ունենալու համար կործանման մատնել տասնյակ մարդկանց կյանքեր:
Այո՛, այդ շինարարները չգիտեին, որ երկրաշարժ է լինելու, բայց մի՞թե պետք էր իմանալ:
Ու հիմա, հենց հիմա մենք շարունակում ենք այդ ամենը: Շարունակում ենք հենց հիմա: Մենք անընդհատ խփում ենք պայտը վատ, գողանում ենք «արմատուրան» շարունակում ենք քանդել, ավերել մեր շրջապատն ու շրջակայքը, ավերել մեր երկիրն ու մեր ապագան:
Մենք պարտվել ենք պատերազմում, ու անհաշիվ են խոսակցությունները բանակում կատարվող գողությունները: Ու մեր մտքով չի անցնում, որ գողացված ամեն տուփ պահածոն նշանակում է ևս մեկ քաղցած զինվոր, ամեն վաճառված փամփուշտ նշանակում է ևս մեկ տեղի չունեցած կրակոց, ամեն գողացված զրահաբաճկոն նշանակում է ևս մեկ չպաշտպանված զինվոր, ամեն գողացված կոշիկ՝ ևս մեկ չքայլող զինվոր:
Ու այդպես ամեն ոլորտում, ամենուր: Մենք դադարում ենք հասկանալ ամենահասարակ ու պարզ բաները: Մենք չենք ուզում հասկանալ դոմինոյի էֆեկեկտի առկայությունը: Մենք չենք հասկանում, որ ամեն մի մանր սրիկայություն իր հետևից բերում է ևս մի նոր սրիկայություն: Ու մենք չենք պատժում, չենք պատժում ոչ ոքի, բացարձակապես ոչ ոքի:
Ինչպես պատժես, եթե ինքդ ես դա անողը:
Մենք կամ իրոք այնքան անհասկացող ենք, որ չենք կարողանում ու չենք ուզում ըմբռնել այդ պարզ ճշմարտությունը, կամ ավելի վատ՝ գիտենք, հասկանում ենք և անում ենք: Որովհետև մենք «տուն ենք պահում», որովհետև մենք այնքան շատ «տուն պահեցինք», որ ուրիշների որդիները տուն գնալու փոխարեն հայտնվեցին գերեզմանոցում, որովհետև մեր արժեքը զինվորն ու հայրենիքը չեն այլ ևս մեկ ափսե խոզի խորովածը, թանկ մեքենան ու զարդերը:
Ու դեռ այսքանից հետո շատերը զարմանում են, թե ինչու է Աստված թույլ տալիս այս ամենը: Իսկ ի՞նչ անի Աստված, եթե մենք մեր ձեռքով էնպես էնք թալանել ու լափել, որ վաղը մեր սերուդներին սա էլ չի մնա:
Եվ այո, 1988թ. դեկտեմբերի 7-ին հազարավոր մարդիկ կարող էին ողջ մնալ, եթե շենքներն ու մնացած կառույցներն ավելի ամուր լինեին: Նայում ես նկարներին, հիշում ես ականատեսների պատմածը և հասկանում, որ շենքը չի քանդվե, չի ընկել կողքի, այն պարզապես ճզմվել ու փլվել է՝ դառնալով մի կույտ ողբերգություն:
Ահա սա էր երկրաշարժի գլխավոր դասը, որ մենք չսովորեցինք: Սա էր, որ շարունակեցինք նույն սկզբունքով ու էլ ավելի մեծ ագահությամբ գողանալ, գողանալ ինչ հնարավոր է, որովհետև սա մեր երկիրը չէ, ու զինվորն էլ մերը չէ: Մերն է միայն մեր ստամոքսն ու գրպանը, իսկ մնացած ամեն ինչը գեղեցիկ բառերն են, որի հետևում ոչինչ չկա:
Երկրաշարժը մեզ պիտի սովորեցներ, իսկ մենք չսովորեցինք: 2020թ. մեզ պիտի սովորեցներ, իսկ մենք չսովորեցինք ու համառորեն շարունակում ենք փնտրել միայն մեկ մեղավորի:
Մի ողջ հատոր չէր բավարարի այս նյութը վերջացնելու համար, բայց ստիպված եմ այստեղ դադար տալ: Որովհետև, բարեբախտաբար, բոլորն այդպես չեն: Ազնիվ մարդիկ դեռ կան ու շարունակում են իրենց ուսերին պահել հսկայական բեռ:
Խաղաղություն անմեղ զոհերի հոգիներին և անեծք նրանց մահվան ակամա մեղավոր գողերին ու առևտրականներին:
Եվ որպես ավարտ, հիշենք դիպուկ տողեր Սևակի «Ատում եմ» բանաստեղծությունից.
Ատում եմ…
Ովքեր ուրիշի շեն տունն են քանդում՝
Իրենց պետք եկած գերանի համար,
Ովքեր ուրիշի ծառերն են ջարդում՝
Մի բուռ չհասած ծիրանի համար,
Ովքեր համայնքի ծովից են խոսում,
Բայց դեպի իրենց լճակն են հոսում…