Հանրապետություն

Մաս Ը

«Մշակ»-ը 1917թ. դեկտեմբերի 15-ին գրում էր, որ «Թիֆլիսում լուրեր են ստացված, որ Վանի շրջանում քրդական զինավորված խմբեր՝ 2000 հոգի՝ Թուրքիայից անցել են սահմանագիծը եւ սկսել ավերումներ կատարել: Այդ շրջաններից օգնություն են հայցում, նկատի ունենալով, որ ռուսական զորքը հեռանում է եւ ճակատը թողնում մերկացած»:

Հրանտ Տէր Աբրահամյան

Բրեսկ-Լիտովսկի Բանակցությունների Մեկնարկ

Իշխանությունը վերցնելուց հետո բոլշեւիկները հայտարարում են պատերազմը դադարեցնելու եւ Քառյակ միության հետ միակողմանի բանակցություններ սկսելու որոշման մասին։ 1917թ. նոյեմբերի 27-ին Գերմանիայի կառավարությունը հայտնում է, որ պատրաստ է բոլշեւիկների հետ բանակցելու։

Բանակցությունների վայր էր ընտրվում Բրեստ-Լիտովսկը, որտեղ գերմանական բանակի արեւելյան ռազմաճակատի շտաբն էր։ Խորհրդային կառավարության առաջին պատվիրակությունը գլխավորում էր արտաքին գործերի ժողկոմատի աշխատակից Ադոլֆ Իոֆֆեն։ Պատվիրակության կազմում էին բոլշեւիկներ Կամենեւը, Սոկոլնիկովը, էսէռներ Բիցենկոն, Մասլովսկին, 8 զինվորական, երեք թարգմանիչ, տեխնիկական աշխատակիցները, 5 շարքային։ Պատվիրակության քարտուղարը Լեւոն Կարախանյանն էր։

Իոֆֆեն՝ փրփուրը բերանին

Բրեստ-Լիտովսկի բանակցությունների մեկնարկից մոտ մեկ տարի անց Բեռլինում Ռուսաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Ադոլֆ Իոֆֆեին հանդիպելու առիթ են ունենում նաեւ Հայաստանի կառավարության ներկայացուցիչները:

Պատմաբան Գեղամ Պետրոսյանը «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսում տպագրած հոդվածում անդրադառնում է Համո Օհանջանյանի եւ Գրիգոր Ձամոյանի հանդիպմանը Ադոլֆ Իոֆֆեի հետ, որը կայացել էր 1918թ. հոկտեմբերի 1-ին Բեռլինում:

«…Մենք ձեզ՝ հայերիդ,- ասում է Իոֆֆեն,- փրկում ենք կոտորածից եւ ոչնչանալուց եւ հիմա սպասում ենք, որ դուք խոսք չեք բարձրացնի անկախության մասին, ոչ էլ զանազան դրամներ կպահանջեք մեզնից, իբրեւ մի առանձին մարմին:

«Երբ ես նրան ասացի,- գրում է Համո Օհանջանյանը,- որ ստացել եմ առաջարկություն արտաքին գործոց նախարարությունից բողոքելու այն բանի դեմ, որ Ռուսաստանը մեր անկախությունը չի ընդունում, ուղղակի կատաղեց եւ փրփուրը բերանին սկսեց ճառախոսել, որ մենք իրենց օգնելու փոխարեն՝ Հայաստանը փրկել տաճիկների կոտորածից, մտածում ենք անկախության մասին եւ մտածում ենք մեր դասակարգային մանր բուրժուական շահերն ապահովել հայ բանվորության եւ աշխատավոր գյուղացիության հանդեպ եւ այլն, եւ այլն:  Սկսվեց երկուս եւ կես ժամվա տաք վիճաբանություն, որից կարելի է գալ այն եզրակացության, որ այդ հաստագլուխներին ոչինչ չի կարելի հասկացնել, եւ նրանք անկախություն ընդունելու մասին, առանց դրսի ազդեցության, չեն էլ մտածի երբեք… Դուրս եկանք ոչինչ չստացած եւ նույնիսկ մի բան էլ մենք պարտք մնացինք, որ խանգարում ենք իոֆֆեներին փրկել Հայաստանը Տաճկաստանի ճանկերից»:

Բանակցությունների առաջին փուլում բոլշեւիկներն առաջարկում էին վեց ամսով զինադադար հաստատել, դադարեցնել ռազմական գործողությունները բոլոր ճակատներում, գերմանացիներին արգելել զորքեր տեղափոխել արեւմտյան ռազմաճակատ։ Բոլշեւիկներն ուզում էին նաեւ, որ գերմանական զորքերն անհապաղ դուրս գան Ռիգայից եւ Մոոնզունդի կղզիներից (արշիպելագ Բալթիկ ծովի արեւելյան հատվածում)։ Գերմանական պատվիրակությունը մերժում է բոլոր առաջարկները՝ ասելով, որ իրենք լիազորված չեն նման հարցեր քննարկելու, եւ դա դիվանագետների գործն է։

Արդյունքում որոշվում է 10 օրով զինադադար կնքել։ Զինադադարի երկրորդ փուլում բոլշեւիկները պատրաստակամություն են հայտնում դուրս բերել իրենց զորքերը Ավստրո-Հունգարիայի գրավյալ տարածքներից, Թուրքիայից եւ Պարսկաստանից, եթե Քառյակ միության պետությունները իրենց զորքերը հանեն Լեհաստանից, Մերձբալթիկայից եւ Ռուսաստանից գրաված այլ շրջաններից։ Որոշվում է զինադադարը երկարացնել մինչեւ 1917թ. դեկտեմբերը։ Մի քանի օր անց ՌՍԴ(բ)Կ նիստում քննարկվում է բանակցությունների ընթացքը եւ որոշվում, որ պետք է ժամանակ շահել, մինչեւ Եվրոպական երկրներում բանվորները հեղափոխություն սկսեն։

Քրդերը պարբերաբար հարձակումներ էին գործում

Թուրքերն ուշիուշով հետեւում էին Կովկասյան ռազմաճակատում ռուսական բանակի քայքայմանը, փորձում էին հնարավորինս աննկատ ուժեր կենտրոնացնել եւ ակտիվ բանակցում էին քրդերի հետ, որոնց հրոսակներն աստիճանաբար ավելի ու ավելի համարձակ էին դառնում։ Տարբեր ճանապարհներով ձեռք բերելով մեծաքանակ զենք՝ քրդերը պարբերաբար հարձակումներ էին գործում, որոնց հիմնական նպատակը ավարառությունն էր, սակայն նրանց գործողությունները նաեւ թուլացնում էին ռազմաճակատի՝ առանց այն էլ քայքայված գիծը։

«Մշակ»-ը 1917թ. դեկտեմբերի 15-ին գրում էր, որ «Թիֆլիսում լուրեր են ստացված, որ Վանի շրջանում քրդական զինավորված խմբեր՝ 2000 հոգի՝ Թուրքիայից անցել են սահմանագիծը եւ սկսել ավերումներ կատարել: Այդ շրջաններից օգնություն են հայցում, նկատի ունենալով, որ ռուսական զորքը հեռանում է եւ ճակատը թողնում մերկացած»:

Վերջին անգամ լարել ուժերը

Թուրքերի հետ զինադադարի բանակցություններ սկսելը նաեւ քաղաքական խնդիր էր, որին Անդրկովկասյան կոմիսարիատը ևս արձագանքում է ։ Նոյեմբերի 28-ին դիմելով Կովկասի քաղաքացիներին՝ Կոմիսարիատը հայտնում էր, որ թուրքերի հետ զինադադարին համաձայնելուց առաջ հարցը քննարկել են զինվորականների եւ Երկրային խորհրդի կենտրոնի հետ (բանվորական, զինվորական եւ գյուղացիական պատգամավորների խորհուրդ)։

«Անդրկովկասյան կոմիսարիատը իր վրա առավ այս ծանր ու դժվարին խնդրի լուծումը, որովհետեւ ներկա րոպեին չկա մի կենտրոնական, ամենից ճանաչված կառավարություն, եւ քաղաքացիական պատերազմի հետեւանքով քայքայված է գերագույն հրամանատարի կայանը»,- ասված էր հաղորդագրության մեջ։

Անդրկովկասյան կոմիսարիատը դարձյալ մեծ հույսեր էր կապում Սահմանադիր ժողովի հետ՝ նշելով, որ զինադադարի ընթացքում Ռուսաստանում կգումարվի Սահմանադիր ժողովը, որը եւ կսահմանի հաշտության վերջնական պայմանները։ Նրանք դիմում են բնակչությանը՝ խնդրելով մի վերջին անգամ լարել ուժերը, դիմանալ դժվարություններին եւ ամեն գնով օգնել ռազմաճակատին։ Իսկ զինվորներին ու սպաներին խնդրում էին չլքել դիրքերը եւ զինադադարիի ընթացքում հաստատուն պահել ռազմաճակատի գիծը։

Արեւ, 28 նոյեմբերի, 1917թ., թիվ 243  

«Ընկեր զինվորներ ու սպաներ: Դարձյալ մի ջանք: Անսասան, աչալուրջ ու արիաբար պահպանեցեք ձեր դիրքերը: Ամեն մի փոփոխություն ռազմաճակատում անհնարին կդարձնի բանակցությունները զինադադարի մասին:

Անդրկովկասի քաղաքացիներ: Մենք դիմում ենք ձեզ՝ պահանջելով լարել բոլոր ուժերը, որ զինադադարի ժամանակ եւս, ինչպես եւ պատերազմի ժամանակ, ռազմաճակատը բոլոր անհրաժեշտ մթերքները ստանա, հենց թեկուզ ձեր զրկանքի հաշվին:

Ամենքը դեպի աշխատանք: Ամենքը դեպի գործ՝ շինելու համար նոր խաղաղ կյանք, որի արշալույսը վառվում է մեզ վրա»:

Չճանաչել de jure, բայց de facto իրագործել նրանց ծրագրերը

Զինադադարի առաջարկությունը ստանալուց հետո ստեղծվում է հատուկ հանձնախումբ, որը մեկնում է Երզնկա՝ թուրքերի հետ նախնական բանակցություններ վարելու։

Սիմոն Վրացյանը «Հայաստանի Հանրապետություն» հուշագրությունում գրում է.

«Անդրկովկասյան կոմիսարիատը, հեղափոխական կենտրոնի ու հրամանատարության համաձայնությամբ, ընդունեց թուրքական առաջարկը եւ ռազմաճակատ ուղարկեց 5 հոգանոց մի հանձնախումբ՝ 2 ռուսներ հրամանատարության կողմից եւ Արշակ Ջամալյանը, վրացի Թեւզայան եւ ռուս Սմիռնովը»։

Զինադադարի բանակցության առիթով «Մշակ»-ն ուշագրավ դիտարկում էր արել՝ գրելով, որ Անդրկովկասյան կոմիսարիատը, թեեւ չէր ճանաչում բոլշեւիկյան իշխանությունը, սակայն ընդունում էր նույն բոլշեւիկների զինադադարի եւ անջատ հաշտության գործելակերպը։

«Երեւի դա եւս որոշ տակտիկա է – չճանաչել պաշտոնապես, de jure, բոլշեւիկների իշխանությունը, բայց իրողապես, de facto, իրագործել նրանց ծրագիրները»,- գրում էր թերթը 1917թ. դեկտեմբերի 2-ին։

Չնայած Բրեստ-Լիտովսկի բանակցությունները նոր էին սկսվել, հոդվածի հեղինակը՝ Համբարձում Առաքելյանը, վստահ էր, որ Գերմանիան Ռուսաստանի առջեւ խիստ ծանր պայմաններ է դնելու, հետեւաբար Թուրքիան էլ՝ Անդրկովկասի առջեւ։

«Ոչ մի տարակույս չկա, որ ամենից առաջ Թուրքիան պահանջելու է ռուսական զորքի ձեռքով նվաճված բոլոր երկրները, ուրեմն բովանդակ Հայաստանը ետ տալ իրեն եւ ստեղծել նախկին դրությունը, status quo-ն»,- գրում էր նա։ Համաձայն բոլշեւիկների հիմնական լոզունգի՝ տարածքների բռնազավթում չպետք է լիներ, փոխարենը փոքր ազգերը պետք է ունենային ինքնորոշման իրավունք։ «Ընդունելով նույնիսկ լավագույն դեպքը, որ թույլ տրվի տեղական ազգաբնակչությանը արտահայտվել, դժվար թե այդ դեպքում մենք՝ հայերս, որեւէ շոշափելի արդյունք ունենանք, որեւէ նպատակի հասնենք, որովհետեւ այսօր Հայաստանը ամայացած է հայերից։ Եթե կա մի որոշ քանակություն հայերի, դիցուք 150-200 000, դրա դեմ կան նույնչափ մուսուլմաններ՝ քրդեր, թուրքեր, որոնց ձայնը նույնպես նկատողության կառնվի»,- գրում էր Համբարձում Առաքելյանը։ Ցավոք, «Մշակի» խմբագրի կանխատեսումների մեծ մասը հետագայում իրականություն դարձավ։

Երզնկայի զինադադարի պայմանագիրը

Պատվիրակությունների հանդիպումից երեք օր անց՝ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին, Երզնկայում ստորագրվում է զինադադարի պայմանագիրը, որով դադարեցվում էին բոլոր տեսակի ռազմական գործողությունները Սեւ ծովից մինչեւ Վանա լճի հարավային եզրը։

Երզնկայի զինադադարից հետո ռուսական բանակի մնացորդները շարունակում են մեծ ու փոքր խմբերով լքել ռազմաճակատը։ Նրանց պետք է փոխարինեին հայկական զորամասերը։ «Զինադադարի կնքման պահին, ռուս-թուրքական ռազմաճակատը տարածվում էր ավելի քան 500 կիլոմետր երկարությամբ՝ Սեւ ծով – Քյալքիթ-Երզնկա-Խնուս-Վան ուղղությամբ»,- գրում էր Սիմոն Վրացյանը։

Աշխարհագրական բարդ տեղանքով ձգվող ռազմաճակատի այս հսկայական գիծը պետք է պահեին հայկական զորամասերը, որոնց ստեղծման հրամանն անգամ դեռ չկար։ 

***

Նախագծի վրա աշխատել են՝ Միքայել Յալանուզյանը, Մարի Թարյանը, Լուսինե Ղարիբյանը

Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի

Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան

Հոդվածը` Mediamax.am կայքից: