Հանրապետություն

1918թ. հոկտեմբերի հայ-վրացական առաջին ընդհարումըչվերածվեց լայնածավալ պատերազմի. երկու հանրապետությունների ղեկավարները կարողացան թեկուզ ժամանակավոր, սակայն խաղաղ լուծում գտնել։ 

Սակայն տարածքային վեճն ու հակասությունները չվերացան: Խնդիրները կարգավորելու նպատակով վրացական կառավարությունը հանդես եկավ խորհրդաժողովի նախաձեռնությամբ, որին պետք է մասնակցեին Անդրկովկասի երեք հանրապետությունների ներկայացուցիչները։

Վրացիները պատրաստել էին խորհրդաժողովի օրակարգը՝ բաղկացած չորս կետից. անկախության փոխադարձ ճանաչում, բոլոր, այդ թվում՝ տարածքային վեճերի լուծում, ի վնաս մասնակից պետությունների՝ որեւէ համաձայնության չստորագրում, համաշխարհային վեհաժողովում փոխադարձ աջակցությամբ հանդես գալու պատրաստակամություն։

Արշակ Ջամալյանը նշում էր, որ այս առաջարկությունը դիվանագիտական էթիկայի խախտում էր. Վրաստանի իշխանություններն առանց նախնական քննարկումների օտար պետությունների ղեկավարներին կանչում էին հանդիպման՝ պարտադրելով իրենց օրակարգը։ Հաղորդագրության «մեջ ամենախտացած ձեւով հանդես էր գալիս վրացական հեգեմոնիայի զգացումը եւ այդ զգացումով պայմանավորված արհամարհանքը դեպի հարեւան պետությունները… Այլապես ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, որ մի պետության կառավարությունը թույլ է տալիս իրեն, առանց նախնական խորհրդակցության, խորհրդաժողով նշանակել ուրիշ պետությանց կառավարությունների համար՝ ինքնակամորեն որոշելով խորհրդաժողովի վայրը, ժամը եւ մինչեւ անգամ օրակարգը» (Արշակ Ջամալյան, Հայ-վրացական կնճիռը, Հայրենիք, 1929թ., թիվ 4, Բոստոն)։

Տարակուսանք էր առաջացրել նաեւ Հյուսիսային Կովկասի լեռնականների նախատեսված մասնակցությունը, քանի որ նրանք Ռուսաստանի կազմում էին, եւ անհասկանալի էր, թե խորհրդաժողովը Անդրկովկասի եւ Ռուսաստանի միջե՞ւ է լինելու, թե՞ որեւէ այլ տարբերակով։ «Ի՞նչ կապ ունին լեռնականներն Անդրկովկասի հետ եւ, վերջապես, այդ ի՞նչ լեռնական ժողովուրդների հանրապետության մասին է խոսում վրաց կառավարությունը. չէ՞ որ նման հանրապետություն Հյուսիսային Կովկասում, որքան մենք գիտենք, գոյություն չունի»,- գրում էր «Հորիզոնը» 1918թ. նոյեմբերի 1-ին։

Հայկական կողմի դժգոհությունը մեղմելու եւ համոզելու նպատակով Երեւան է գործուղվում Վրաստանի խորհրդարանի պատգամավոր Սեմյոն Մդիվանին, որը Հայաստանի կառավարությանը խոստանում է առավել մանրամասն տեղեկություններ հաղորդել սպասվող խորհրդաժողովի օրակարգի մասին։

Մդիվանին հեռագրում է Թիֆլիս, որ հայկական կողմը չի ցանկանում խորհրդաժողովում քննարկել սահմանների հարցը, սակայն վրացական կողմը չի վերանայում օրակարգը։ Նոյեմբերի 5-ին Վրաստանի արտաքին գործերի նախարար Եվգենի Գեգեչկորին հեռագրում է Ջամալյանին, որ օրակարգը նախնական է եւ կարելի է ներառել նաեւ այլ հարցեր։

Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանը նոյեմբերի 8-ին քննարկում է Անդրկովկասի խորհրդաժողովին մասնակցելու հարցը։ Բոլոր խմբակցությունները դեմ են արտահայտվում, եւ արտաքին գործերի նախարար Սիրական Տիգրանյանը Վրաստանի ներկայացուցիչ Մդիվանիին է հանձնում պաշտոնական պատասխանը։

«…Խորհուրդը գտնում է, որ կոնֆերանսը նոյեմբերի 10-ին չի կարող կայանալ, քանի որ վրացական կառավարության կողմից այդ հարցի վերաբերյալ նախնական աշխատանքներ չեն անցկացվել հարեւան պետությանը վայել կարգով, եւ այնուհետեւ կոնֆերանսին հրավերքը ուշ է ստացվել, ուստի եւ Հայաստանի կառավարությանը հրահանգում է հող պատրաստել մասնակցելու կոնֆերանսին՝ նախօրոք համաձայնության գալով կոնֆերանսի կազմի, օրակարգի, տեղի եւ ժամանակի նկատմամբ։ Միեւնույն ժամանակ Հայաստանի խորհրդարանը գտնում է, որ Հայաստանի եւ Վրաստանի հանրապետությունների միջեւ սահմանների որոշման մասին հարցը առնչություն չպիտի ունենա Անդրկովկասի կոնֆերանսի հետ, այլ պետք է վճռվի միայն երկու հանրապետությանց ներկայացուցիչների միջոցով, փոխադարձ համաձայնությամբ եւ նախքան Անդրկովկասի կոնֆերանսի գումարումը» («ՀՀ առաջին խորհրդարան 1918-1919թթ., Երեւան, 2009»)։

Տարածքային խնդիրներ

Մինչեւ նոյեմբերի վերջը Տիգրանյանն ու Մդիվանին քննարկում են երկու հանրապետությունների միջեւ առկա խնդիրները։ Տիգրանյանը պնդում է, որ Ախալքալաքը եւ Բորչալուի հայաբնակ շրջանները պետք է մտնեն Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ։ Նոյեմբերի 29-ին Հայաստանի կառավարության պահանջով Մդիվանին պաշտոնապես ներկայացնում է Վրաստանի մոտեցումը վիճելի տարածքային հարցերին։ Այդ փաստաթղթի համաձայն ՝ սահմանը «պետք է անցնի նախկին Թիֆլիսի նահանգի հին սահմանով, այսինքն այն գծով, որ ներկայումս բաժանում է Ախալքալաքի եւ Բորչալուի գավառները նախկին Երեւանի նահանգից» (Վանիկ Վիրաբյան, Հայ-վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները 1918-1921թթ., Երեւան, 2016, էջ 239)։ 

Հայաստանի կառավարությունը պատասխանում է, որ «նոտայում գծված նոր սահմանագիծը էապես եւ զգալի չափով խախտում է ի վնաս Հայաստանի Հանրապետության Վրաստանի եւ Հայաստանի այն տարածքային տարանջատումը, որի վրա կանգնած էր ու կցանկանայի կանգնել եւ այսուհետեւ»։

Հայ-վրացական բանակցությունները շարունակվում են մինչեւ դեկտեմբերի սկիզբը, եւ որեւէ արդյունք չեն տալիս: Դեկտեմբերի 5-ին Մդիվանին վերադառնում է Թիֆլիս։

Գաղթած հայերի ճակատագիրը

1918թ. մայիսյան կռիվների օրերին հնարավոր չի լինում իրականացնել Ախալքալաքի պաշտպանությունը, եւ թուրքական բանակը գրավում է շրջանը։ Հյուսիսային գյուղերից հայերը գաղթում են Բակուրիանի, հարավային շրջաններից՝ Ծալկա։

Վրաստանի կառավարությունն ամեն կերպ խոչընդոտում էր հայերի անցումը Թիֆլիս, եւ Ախալքալաքի հայ բնակչությունը հայտնվում է շրջապատման մեջ. դեպի հյուսիս՝ Բորժոմ տանող ճանապարհը փակել էր վրացական բանակը, իսկ հարավում թուրքերն էին։ Ճանապարհ ստանալու կամ իրենց հայրենի գյուղերը վերադառնալու բոլոր խնդրանքները մերժվում են, եւ մոտ 80 հազար հայի գլխին կախվում է ոչնչացման վտանգը։ Եթե ամռանը փախստականներն ինչ-որ կերպ կարողանում էին գոյատեւել, ապա հոկտեմբերին ցուրտն ու սովը հարյուրավոր մարդկանց մահվան պատճառ էր դառնում։

Վրաստանի կառավարությունը իր գործելակերպը բացատրում էր այն բանով, որ պարենի պակասի պատճառով չի կարող օգնություն տրամադրել կամ Վրաստանի տարածք թույլ տալ Բակուրիանիի եւ Ծալկայի անտառներում ապաստանած հայերին։

Նոյեմբերի 8-ին «Հորիզոնը», անդրադառնալով հայ փախստականների հիմնախնդրին, գրում էր, որ Վրաստանի իշխանությունների հրապարակած 300 հազար թիվը ճիշտ չէ՝ այդքան փախստական Վրաստանի տարածքում չկա։ Ամբողջ Վրաստանում փախստական հայերի թիվը, ըստ հրապարակման, չէր անցնում 150 հազարը, որոնցից գրեթե կեսը կամ հեռացել էին Հյուսիսային Կովկաս եւ այլուր, կամ մահացել էին։

«Հորիզոն», 8 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 230

«Վրաստանում ապաստանած 150 հազար հայ փախստականները ունեցան հետեւյալ վիճակը. 8 հազար հոգին վրաց կառավարության կարգադրությամբ Ցարսկիե-Կոլոդցիից օգոստոսին քշվեցին Ատրպատականի սահմանը եւ մեծ մասամբ կոտորվեցին։ Բակուրիանիում եւ Ծալկայում ապաստանած գաղթականությունից, այս հինգ ամսվա ընթացքում, մեռած կլինի առնվազն 35 հազար մարդ։ …Ներկայումս Վրաստանի զանազան մասերում ապաստան են գտած 100-105 հազար փախստականներ, որոնցից մոտ 45 հազար հոգին Բակուրիանիում եւ Ծալկայում»։

Նույն համարում թերթը պահանջում էր անհապաղ դադարեցնել Բակուրիանիում, Ծալկայում եւ Ալազանի ու Նավթլուղի «300-րդ վերստ» անվանումը ստացած տեղանքում հայ փախստականների կոտորածը։

«Ծալկան եւ Բակուրիանին բառիս իսկական իմաստով բացօթյա բանտեր են մեր ժողովրդի համար։ Բայց… սովորական բանտերում մարդկանց կերակրում են, իսկ Բակուրիանիում եւ Ծալկայում ժողովրդին ձերբակալած կառավարությունը հրաժարվում է առանց հանցանքի բանտարկված 80 հազար մարդկանց կերակրելուց։ Այս պայմաններում ժողովուրդը պետք է կոտորվի, եւ նա լուռ, անտրտունջ կատարում է իր պարտքը – կոտորվում է»,- գրում էր «Հորիզոն»-ը։

Նոյեմբերի 10-ին Վրաստանի իշխանությունները հայտարարում են, որ իրենց կամքից անկախ, երկար ժամանակ ի վիճակի չեն եղել պատշաճ ուշադրություն դարձնելու Ախալքալաքի բնակչությանը։ Շրջանն անջատված էր Վրաստանից, եւ այժմ, երբ թուրքական զորքերը հեռանում են, Վրաստանի կառավարությունը հնարավորություն է ստանում օգնելու մարդկանց։ «Ուստի, վրաց հանրապետության կառավարությունը հայտարարում է ի գիտություն ընդհանրության, որ ինքը մտնում է այդ երկիրը հաստատ մտադրությամբ բնակչության մեջ մտցնելու խաղաղություն եւ նորմալ կյանքի ապահովության եւ հանգիստ աշխատանքի գրավականը»։

Այս հայտարարությունը նշանակում էր, որ Վրաստանի իշխանությունները, հրաժարվելով դեռեւս 1917թ. Հայաստանի հետ ձեռք բերված համաձայնությունից, ցանկանում էին իրենց տիրապետությունը հաստատել Ախալքալաքում։ Հայաստանի կառավարությունն իր հերթին փորձում էր բանակցությունների միջոցով անվտանգության երաշխիքներ ստանալ թուրքերից, որպեսզի Բակուրիանիում եւ Ծալկայում կենտրոնացած փախստականները օր առաջ կարողանան վերադառնալ հայրենի գյուղերը։ Սիրական Տիգրանյանը հայտնում է, որ Ախալքալաքի գավառում կազմվում է թուրքական հանձնաժողով հայ գաղթականներին անարգել ընդունելու համար։ Նույն օրը Վիրահայոց ազգային խորհրդի ներկայացուցիչ Թորոսյանը հեռագրում է, որ վերադարձի թույլտվությունը ստացվել է։

«Նոր Հորիզոն», 24 նոյեմբերի, 1918թ., թիվ 5

«Հաղորդում եմ գեներալ Մոկաեւից ստացած հետեւյալ հեռագիրը. «Տաճիկները թույլ են տվել գաղթականներին վերադառնալ Ախալքալաքի գավառը. հայերին չի թույլատրված տեղավորվել սահմանամերձ գյուղերում, այլ միայն գավառի խորքերում»:

Նոյեմբերի 26-ին փախստականների խմբերը Բակուրիանիից սկսում են տեղափոխվել Բորժոմ եւ Ախալցխա։ Վրաստանի իշխանությունների անզիջում դիրքորոշումն ու ճնշումները հայաբնակ շրջաններում հերթական լարվածության պատճառ են դառնում։

1918թ. դեկտեմբերի 1-ին Հայաստանի զինվորական ղեկավարությունը քննարկում է Ախալքալաք զորք մտցնելու հարցը, որը կառավարության որոշմամբ հետաձգվում է։ Այնուամենայնիվ, հայ-վրացական պատերազմից խուսափել հնարավոր չի լինում։ 

***

Նախագծի վրա աշխատել են՝ Միքայել Յալանուզյանը, Մարի Թարյանը, Լուսինե Ղարիբյանը

Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի

Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան