Անկեղծ ասած, ես կարծում եմ, որ սփյուռքահայությունը և նրա ղեկավարությունը պետք է մտահոգվեն այն աջակցությամբ, որը Սփյուռքը ցուցաբերում է Ացախից Հայաստան բռնի տեղահանվածներին՝ Հայաստանի կառավարության աջակցության բացակայության մասին դատողություններ անելու փոխարեն։
Վահէ Աբէլեան
Կարծում եմ Սփյուռքում Հայաստանի մասին արմատացած սխալ ընկալում կա: Կասկած չկա, որ սփյուռքահայերի մտահոգությունները Հայաստանի և հայության նկատմամբ իրական են։ Սակայն, երբ նույն մտահոգությունները անցնում են և հատում հումանիտար, պատմական, մշակութային կամ սոցիալական կապերի սահմանները, մտնում են Հայաստանի քաղաքացիների կողմից ընտրված Հայաստանի կառավարության գործողությունների մեջ՝ դառնում են Հայաստան բերված քաղաքականության մի մասը։ Սփյուռքի համար դա նշանակում է մասնատում:
Անշուշտ գովելի է, որ Սփյուռքի հայերն իրենց նույնացնում են Հայաստանի հետ։ Վայ մեզ, և Աստված չանի, եթե դադարի այդպես լինել: Իրենց Հայաստանի և նրա բնակիչների հետ հետ նույնացնող Սփյուռքահայերի մասին պետք է հոգ տանել և դաստիարակել:
Բայց տարբերություն կա մշակութային և քաղաքական նույնականացման միջև: Մշակութային նույնականացումը բխում է մեր ընդհանուր պատմական փորձառություններից, որոնք փոխանցվել են մեզ և նույնիսկ վերապրել են մեզանից ոմանք ու փոխանցել մեզ: Չէ՞ որ այդ մշակութային ու պատմական կապերը մեզ միավորում են ամեն ինչից առավել։
Քաղաքական նույնականացումը բոլորովին այլ խնդիր է։ Կեղծ են այն պնդոմները, որ Սփյուռքի քաղաքական նույնացումը Հայաստանի հետ բխում է նրա մշակութային և պատմական կապերի մտահոգություններից: Դա պարզապես չի կարող լինել, քանի որ քաղաքական նույնականացումն իր նորմերը, կառուցվածքները և օրենքներն ու կանոնակարգերը ունի, որոնք կառավարում են քաղաքական գործընթացը և տեղական են: Բոլորս էլ ինքստինքյան գիտենք, որ նույնիսկ եթե հակառակն ենք պնդում, թե սփյուռքահայությունը չի կարող հայաստանյան քաղաքական գործընթացին մաս կազմել։ Բայց մենք, իհարկե, կարող ենք և պետք է լինենք Սփյուռքի քաղաքական գործընթացի մաս: Երկուսն էլ բնականաբար նպատակ ունեն Հայաստանի անվտանգությունն ու անվտանգությունը, հայության բարօրությունը։ Բայց յուրաքանչյուր գործընթաց տարբեր կերպ է առաջնորդվում և ունի իր տեմպը: Ժողովրդական լեզվով ասած՝ Հայաստանն ու Սփյուռքը տարբեր գնդակներով են խաղում։
Ես անդրադարձա Սփյուռքի՝ Հայաստանի քաղաքական գործընթացներին խառնվելուն, երբ կարդացի վերջերս կարդացի սա.
«Արմենիան Ուիքլի»-ն հայտնել է, որ 2023թ. նոյեմբերի 29-ին ՀՅԴ ՍԴ անդամները հանդիպել են Արամ կաթողիկոսին և ի թիվս այլ հարցերի, «քննարկել են Արցախում տեղի ունեցած ցեղասպանությունը և դրա հետևանքները, ներառյալ Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակը և կառավարական աջակցության բացակայությունը Արցախից տեղահանվածներին»։ Անկեղծ ասած, ես կարծում եմ, որ սփյուռքահայությունը և նրա ղեկավարությունը պետք է մտահոգվեն այն աջակցությամբ, որը Սփյուռքը ցուցաբերում է Ացախից Հայաստան բռնի տեղահանվածներին՝ Հայաստանի կառավարության աջակցության բացակայության մասին դատողություններ անելու փոխարեն։
Այդ հանդիպումից մի քանի շաբաթ առաջ ես թարգմանել և իմ բլոգում տեղադրել էի Լյուսի Դեյքմեջյանի կարծիքը տեղահանված արցախահայության վերաբերյալ։ Լյուսին մի քանի տարի առաջ է հայրենադարձվել Հայաստան։ Նա նշեց, որ «Որքան էլ անկատար կամ թերի լինեն Հայաստանի վարչակազմի մեթոդներն ու քայլերը, չի կարելի չգնահատել այն փաստը, որ պետությունն արցախցի մեր հայրենակիցներին անմիջապես ընդունեց սրտաբաց և ջանք չխնայեց նրանց պատսպարելու՝ բնակարաններ հատկացնելով և դրամական օգնություն ու աշխատանքի հնարավորություններ ստեղծելով, բժշկական ծառայություններ մատուցելով և երեխաներին Հայաստանի դպրոցներում տեղավորելով»։ Նա այնուհետև անդրադարձավ Հայաստանի կառավարության առջև ծառացած մարտահրավերներին և փորձում է հաղթահարել՝ ի շահ արցախահայության, սակայն իրավացիորեն նշեց, որ «բոլորս գիտենք, որ Հայաստանը անսահմանափակ ռեսուրսներով երկիր չէ»։ Ցանկացողները կարող են կարդալ Keghartdotcom-ում նրա տեղադրած հոդվածի իմ թարգմանությունը: Ես նաև կցել եմ ստորև նշված հղումը։
2023 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Armenian Weekly-ն զետեղել է Հարութ Սասունյանի ամենշաբաթյա սյունակը՝ «Հայաստանի կառավարությունն ավելորդ բեռ է ավելացնում արդեն տառապող արցախցիներին»։ Հայաստանի կառավարությունը, ըստ նրա, «վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ, ունի թաքնված օրակարգ՝ արցախահայերին որպես ոչ քաղաքացիներ վերաբերվելու հարցում»։ Ի՞նչ է իրենից ներայացում այդ թաքնված օրակարգը: Հարութի կարծիքով՝ դա ամենասարսափելի քաղաքականությունն է, քանի որ նա պնդում է, թե Հայաստանի իշխանությունը մերժում է արցախահայությանը, որ նրանք ՀՀ քաղաքացիներ են, որպեսզի նրանք դեմ չքվեարկեն «Քաղաքացիական պայմանագիր» կոալիցիային, որի ներկայացուցիչները, ըստ Հարութի, պատասխանատու են Արցախիկորստի համար։ Արցախի.
Արդյո՞ք արցախահայերը Հայաստանի քաղաքացիներ էին, ովքեր ունեցվածք ունեին Արցախի Հանրապետությունում։ Արդյո՞ք նրանք Հայաստանի քաղաքացիներ էին, ովքեր նախընտրել են չօգտվել իրենց սահմանադրական իրավունքներից և չմասնակցել Հայաստանում քաղաքական գործընթացներին, բայց մասնակցել են Արցախում տեղի ունեցողին՝ որպես Արցախի Հանրապետության քաղաքացիներ։ Արդյո՞ք արցախահայերը ենթարկվել են Հայաստանի զորակոչի օրենքներին և ծառայել են Հայաստանի զինված ուժերում այնպես, ինչպես դա անում են ՀՀ քաղաքացիները։ Արդյո՞ք միջազգային օգնությունը նախատեսված չէ Հայաստանում գտնվող արցախցի փախստականների համար, այլ նախատեսված է արցախցի հայաստանցիներին։
Ես նման և անհամար հարցերին պատասխաններ չունեմ։ Բայց ես գիտեմ, որ կան բարդ խնդիրներ, որոնք վերաբերում են արցախահայերի՝ սեփականության իրավունքի պահանջներին, որը պետք է լուծվի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունից հետո: Գիտեմ նաև, որ տեղահանված արցախահայերն օգտվում են այն բոլոր արտոնություններից, որրից օգտվում են ՀՀ քաղաքացիները աշխատանքի, սոցիալական աջակցության համար։ Եթե ես զուգահեռ անցկացնեմ, ես նրանց կնմանացնեի ԱՄՆ օրինական ներգաղթյալների հետ, ովքեր ունեն «գրին քարտ», ինչպես ես էի մի ժամանակ: Դա ինձ Ամերիկայի քաղաքացու բոլոր արտոնություններըտվեց, բացի քվեարկության իրավունքից, որն այն ժամանակ ամենաքիչն էր ինձ մտահոգում: Հարութը ավելի լավ ծառայություն կկատարի՝ անդրադառնալով Ամերիկայի հայերի առջև ծառացած խնդիրներին, քան Հայաստանի քաղաքականությանը խառնվելուն, եթե նա մնա սփյուռքում:
Վերջին դրվագը 2023թ. նոյեմբերի 28-ին «Ազդակ» օրաթերթում Տիգրան Ջինբաշյանի սրտառուչ հոդվածի իմ ընթերցումն է, որը վերնագրված է «Ի՞նչ է հայրենիքը»: Հոդվածում նա հակադարձում է Հայաստանի վարչապետին՝ ով նշում էր, որ Հայաստանը 29800 քառակուսի կմ անշարժ գույք է՝ սեփական պետությունով։ Բնականաբար, Տիգրանը համաձայն է, որ Հայաստանի մասին պետք է հոգ տարվի, բայց այն պատմական Հայաստանի մի կտոր է, և որ հայերն ունեն իրավացի պատմական պահանջներ: Վարչապետի խաղաղության քաղաքականության խաչմերուկը, պնդում է Դիկրանը, խաթարում է Հայաստանի պատմական իրավունքը, և այդ իրավունքը չի պաշտպանվում վարչապետի և նրա թիմակիցների կողմից:
Տիգրանի սրտառուչ հոդվածն ինձ հիշեցրեց Հրանտ Դինքին, ով տարբերում էր պետությունը ազգից և ընդգծում էր, որ մենք այսուհետ պետություն ենք։ Իսկապես, մենք պետություն ենք։ Պետությունը և նրա պաշտոնյաներն ունեն հասկանալի սահմանափակումներ, և Հայաստանը և նրա պաշտոնյաները գործում են և կշարունակեն գործել այդ սահմանափակումների շրջանակներում: Սփյուռքն է, որ չի կարողանում պահպանել մեր ժառանգությունը՝ լինի դա մշակույթ, պատմություն, լեզու: Սփյուռքը մեծապես ձախողվում է
«Կար ժամանակ, երբ «հայությունը» ներկայացվում էր որպես առասպելական թռչուն, որի մի թևը Հայաստանն է, մյուսը՝ Սփյուռքը։ Հիշում եմ, որ Զորի Բալայանը հաճախ էր օրինակ բերում: Խնդիրն այն է, որ, ինչպես ցանկացած այլ առասպելական արարած, այդ հայկական թռչունը մի թևը Հայաստան, մյուսը` Սփյուռք, նույնպես գոյություն չունի:
Ես մեզ նմանեցնում եմ Հայաստանում և Սփյուռքում՝ որպես ընտանիք, որտեղ անդամները հասունացել են իրենց տեմպերով, բայց և իրարից հեռացել են։ Բայց նրանք կիսում են ժառանգություն, և գուցե նաև ընտանեկան բիզնես, որտեղ յուրաքանչյուրը կարող է կարծիք ունենալ, թե ինչպես լավագույնս հավերժացնել ժառանգությունը կամ շարունակել պահպանել բիզնեսը: Ընտանիքի անդամներին կապող նրանց վստահությունն է միմյանց հանդեպ։ Եթե չկա վստահություն Հայաստանում կամ այս լայն աշխարհի մեկ այլ վայրում ցրված ընտանիքի անդամների նկատմամբ, որը հայկական սփյուռքն է, ապա գերադասում եմ չձևակերպել այս բլոգը դադարեցնելու հարցը։
Աղբյուրը՝