Ոչ մի փաստաթուղթ չի տալիս խաղաղության կամ անվտանգության «դեմ-դիմաց երաշխիք»։ Սակայն նրանք, ովքեր չեն կարողանում գնահատել դրական քայլերը դեպի այդ ուղղություն, իրականում նպաստում են իրենց իսկ մարգարեական հայտարարությունների կատարմանը։
Ժիրայր Լիպարիտյան
(մաս երկրորդ)
2. Հայաստանի շահերը
Փաստաթղթերի ամբողջությունը գնահատելու մի ձև է հասկանալ՝ որքանով են դրանց բովանդակությունները վերաբերում Հայաստանի առջև կանգնած ամենակարևոր մարտահրավերներին։
Կարելի է պնդել, որ այս փաստաթղթերը նպաստում են Հայաստանի անկախության պահպանմանը և տարածքային ամբողջականության ապահովմանը։ Ադրբեջանը վերահաստատել է Հայաստանի ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը հարգելու իր պարտավորությունը։ Այժմ Ադրբեջանը համաձայնել է Հայաստանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքին՝ 1991թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրա․ այն նպատակ, որին Երևանը ձգտել էր վաղուց, բայց Բաքուն մինչ այս դիմադրում էր։
Փաստաթղթերը նաև նվազեցնում են Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի հարավում ռազմական գործողություն սկսելու սպառնալիքը՝ Մեղրիի տարածքով տարանցիկ ուղի ապահովելու նպատակով։ Այդ սպառնալիքը երկար ժամանակ կախված էր Հայաստանի վրա՝ առաջացնելով բնակչության անհանգստություն ու անորոշություն, իսկ գուցե նաև վախեցնելով որոշ պոտենցիալ ներդրողներին։ Նման պայմաններում, Բաքվի կողմից Հայաստանի հետ մնացած տարաձայնությունները ուժի չկիրառման սկզբունքը կրկին հաստատելը չպետք է ինքնաբերաբար անտեսվի։
Հայաստանի ընտրանքները միշտ էլ սահմանափակ են եղել։ Նույնիսկ առաջին Ղարաբաղյան պատերազմի հաղթանակից հետո հարցը կանգնած էր ոչ թե «լավի և վատի», այլ «վատի և ավելի վատի» միջև։
Այս փաստաթղթերը որոշ չափով հնարավորություն են տալիս հայ ժողովրդին և նրանց բարեկամներին ավելի հանգիստ շունչ քաշել․ նվազագույնի է հասցվում անվտանգության լուրջ սպառնալիքներից մեկը։ Դրանք նաև հիմք են ստեղծում ավելի խոստումնալից ապագայի համար՝ ավելի քիչ անորոշությամբ և պակաս անհանգստությամբ որդիների ճակատագրի շուրջ։ Խաղաղ ապագայի հույսն անհրաժեշտ պայման է հասարակության և պետության միջև առողջ հարաբերության համար, ժողովրդավարության և սոցիալական ներդաշնակության համար։
Ստորագրված փաստաթղթերը նաև փորձություն են Հայաստանի ընդդիմության համար։ Վերջինս երկար ժամանակ պնդում է, թե Հայաստանը գնում է դեպի նոր պատերազմ և ինքնաոչնչացում, և որ Փաշինյանի կառավարության քաղաքականությունն անխուսափելիորեն տանում է այդ հետևանքներին։ Նրանց սովորական գործելակերպը քաղաքական քայլերը մեկնաբանելն է այնպես, որ լիովին արդարացնեն իշխանության հանդեպ իրենց բացարձակ և անզիջում ընդդիմությունը։ Դա գուցե ընդունելի է «նորմալ» իրավիճակում, բայց ոչ այսօրվա Հայաստանի համար։ Պետք է տեսնել՝ արդյոք ընդդիմադիր ուժերը կկարողանան գնահատել հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում դրական ուղղությունը, թե շարունակելու են կենտրոնանալ միայն Փաշինյանին իշխանությունից հեռացնելու վրա։
Անհնար է իրական մտահոգություն ունենալ Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ու անվտանգության համար և միաժամանակ չգնահատել խաղաղության համաձայնագրի նախաստորագրման դրական կողմերը և Ադրբեջանի կողմից ուժ չկիրառելու նոր պարտավորությունը։
Ոչ մի փաստաթուղթ չի տալիս խաղաղության կամ անվտանգության «դեմ-դիմաց երաշխիք»։ Սակայն նրանք, ովքեր չեն կարողանում գնահատել դրական քայլերը դեպի այդ ուղղություն, իրականում նպաստում են իրենց իսկ մարգարեական հայտարարությունների կատարմանը։
Այս համաձայնությունները նաև մեծացնում են Հայաստանի ռազմավարական նշանակությունը, որը մինչ այժմ դուրս էր մնացել միջազգային նշանակության Հարավային Կովկասի տարանցիկ ուղիներից։
3.Չորս հիմնական հարց
Բաքվի բարձրացրած երկու հարցերը, որոնք խոչընդոտում էին խաղաղության պայմանագրի ստորագրմանը (որպեսզի այն չմնա միայն նախաստորագրման մակարդակում), ինչպես նաև մի քանի այլ խնդիրներ․
Նախ, Ադրբեջանի քաղաքացիների և ապրանքների տարանցիկ ճանապարհի բարդ հարցը՝ Ադրբեջանի հիմնական հատվածից դեպի նրա Նախիջևանի անկլավը Մեղրիի տարածքով։ Նոր բանաձև է ընդունվել․ այն է՝ ճանապարհի վարձակալություն ամերիկյան մի կազմակերպության, որը կգործի Հայաստանի ինքնիշխան տարածքային իրավունքների և վերահսկողության ներքո։ Այս ձևաչափի հետևանքները տարածաշրջանային և այլ տերությունների ռազմավարական շահերի համար կքննարկեմ ավելի ուշ։
Այստեղ հիմնականը հետևյալն է․ պայմանավորվածությունը որևէ կոնկրետություն չունի․ այս պահին դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես ընդհանուր սկզբունքները կվերածվեն գործնական իրականության։ Դա կախված կլինի այն օրենսդրությունից, որը պետք է ընդունի Հայաստանի Ազգային ժողովը, ինչպես նաև այն բանակցություններից, որոնք պետք է սկսվեն Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև՝ Ադրբեջանի հստակ ներգրավմամբ, հնարավոր է նաև Թուրքիայի, և Ռուսաստանից ու Իրանից կախված քայլերով կամ անգործությամբ։
Զգալի նշանակություն ունի, ինչպես Կայծ Մինասյանը նկատել է, որ տեքստում այլևս հարավային տրանսպորտային խնդիրը «միջանցք» չի կոչվում․ մի եզրույթ, որը առաջացնում էր ավելորդ վախեր ու մտահոգություններ։
Երկրորդ հարցը՝ Ադրբեջանի մշտական պահանջը, որ Հայաստանը փոփոխի իր Սահմանադրությունը և հանի դրանից որևէ տարր, որը կարող է (և Բաքվի կողմից այդպես էլ մեկնաբանվել է) դիտվել որպես տարածքային պահանջ Ադրբեջանի նկատմամբ։
Այս դեպքում գիտենք, որ օգոստոսի 8-ին ընդունված ոչ մի փաստաթուղթ այս հարցին չի վերաբերում։ Այնուամենայնիվ, հենց այդ օրը նախագահ Ալիևն ու իր խորհրդական Էլչին Ամիրբայովը կրկին շեշտեցին Բաքվի պահանջը՝ սահմանադրական փոփոխությունը դնելու որպես նախապայման խաղաղության պայմանագրի ստորագրման և հետագա հարաբերությունների նորմալացման համար։
Չի կարելի հստակ ասել, թե այս հարցը որքանով է Բաքվի իրական մտահոգությունը և որքանով՝ պարզապես միջոց ժամանակ շահելու և ապագայի համար տարբերակները պահելու։ Բաքուն ցանկանում է վերացնել ցանկացած սահմանադրական հիմք, որով ապագա որևէ հայ առաջնորդ կարող է ներկայացնել կամ իրականացնել տարածքային պահանջների քաղաքականություն Ադրբեջանի նկատմամբ։ Հնարավոր է՝ Բաքվի անհանգստությունը անկեղծ է։ Բայց դա չի նշանակում, որ խնդիրը իրական է․ ի վերջո, եթե Փաշինյանը կարողանար այնքան հեշտությամբ փոխել Հայաստանի Սահմանադրությունը, որքան Ալիևը՝ Ադրբեջանի, ապագայում նոր հայ առաջնորդ, որը համաձայն չէր Փաշինյանի քաղաքականության հետ, նույնքան հեշտությամբ կարող էր նորից փոխել այդ սահմանադրությունը։
Այն, ինչ կկարողանա ամրապնդել խաղաղությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, դա փոխադարձ վստահության աճն է, նորմալ հարաբերությունների զարգացումը, որոնք կօգնեն երկու ժողովուրդներին, և Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի դեմ ագրեսիվ հռետորաբանության ու գործողությունների դադարեցումը։ Այդ հռետորաբանությունն է սնուցում Հայաստանի ընդդիմության փաստարկները, թե Բաքուն խաղաղություն չի ցանկանում, որ նրան չի կարելի վստահել, և որ անգամ Հայաստանը զիջումների գնալուց հետո Բաքուն նոր պահանջներ է առաջ քաշում։
Անհնար է մտահոգություն հայտնել Հայաստանի ապագա առաջնորդների վերաբերյալ, որոնք գուցե իշխանության գան՝ օգտագործելով Ադրբեջանի վարքը Փաշինյանի դեմ, և միաժամանակ այդ նույն վարքով սնուցել այդ ընդդիմությանը։
Վաշինգտոնում նաև պայմանավորվեցին, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը ԱՄՆ-ի աջակցությամբ կդիմեն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման պահանջով։ Սա պարզապես իրավական դրույթ էր․ Մինսկի խումբն իրականում դադարել էր գործել դեռևս 2020թ․ պատերազմից հետո և երկար ժամանակ կիսամեռ վիճակում էր։
Թեև թվում է, որ Ադրբեջանը դեռևս լիովին պարտավորված չէ խաղաղության պայմանագրի դրույթներով, հուսալի կլինի, եթե Բաքուն վերջ տա «Արևմտյան Ադրբեջանի» մասին հռետորաբանությանը, որի մեջ, իբր, ներառվում է նաև Հայաստանը։ Դա գուցե բավարար չլինի Հայաստանի ներսում բոլոր վախերը փարատելու համար, բայց լավ սկիզբ կլինի։
[շարունակելի]
աղբյուրը՝