Այս փաստաթղթերը կարևոր քայլ են ճիշտ ուղղությամբ՝ թե՛ բովանդակությամբ, թե՛ բանակցությունների մեթոդաբանությամբ։ Նրանց նշանակության աստիճանը կախված է, հիմնականում, նրանից, թե արդյոք Երևանն ու Բաքուն կշարունակեն միասին աշխատել՝ կառուցելով արդեն իսկ ձեռք բերվածի վրա։ Ինչպես ցանկացած հարաբերություն, միջպետական կապերը ևս պահանջում են ամենօրյա ուշադրություն, խնամք ու զգուշավորություն։
Ժիրայր Լիպարիտյան
(մաս առաջին)
Հեղինակ՝ Ժիրայր Լիպարիտյան
Հատուկ Mirror-Spectator-ի համար
Վաշինգտոնում օգոստոսի 8-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև՝ առանձին-առանձին երկու հանրապետությունների ու ԱՄՆ-ի միջև ձեռք բերված համաձայնագրերը ունեն բազմաթիվ չափումներ։
Այս պահին գուցե դեռ վաղ է գնահատել այդ համաձայնագրերի նշանակությունը։ Դրանցից ոմանք ընդամենը ընդհանուր սկզբունքներ են արտահայտում, մյուսներն էլ բավարար մանրամասներ չունեն վերջնական գնահատական տալու համար։ Այնուամենայնիվ, ստորև ներկայացնում եմ որոշ նախնական դիտարկումներ, որոնք կարող են ընթերցողներին օգնել հասկանալու այս փաստաթղթերի բովանդակությունն ու կարևորությունը։
Իմ նպատակը տվյալ պահին բոլոր հարցերի համապարփակ վերլուծություն ներկայացնելը չէ։ Մեկնաբանություններիս ուշադրության կենտրոնում կլինի այս փաստաթղթերի նշանակությունը Հայաստանի համար և նրանց տեղը միջազգային հարաբերությունների մեջ։
Բացի այդ, այս մեկնաբանությունն իր սահմանափակումը դնում է Հայաստանի շահերի վրա և տվյալ պահին Ադրբեջանին վերաբերող մեկնաբանությունները թողնում է ուրիշներին։
Վերջապես, չնայած ընդունելով, որ Հայաստանի Մեղրիի շրջանը՝ տրանզիտային ուղու հանգույցը, կարող է համարվել աշխարհի ամենակարևոր հողակտորներից մեկը, այդ հարցի քննարկումը թողնում եմ ավելի ուշ վերլուծության համար։ Բացի այդ, կան շատ ավելի գիտակ գործընկերներ, ովքեր կարող են մանրամասնորեն անդրադառնալ այդ չափմանը։
1. Մեթոդաբանություն
Ով էլ որ հովանավորած լինի այս փաստաթղթերի ստորագրումը, հիմնական փաստը այն է, որ Ադրբեջանը և Հայաստանը վերահաստատել են իրենց հավատարմությունը համապատասխան սկզբունքներին։ Այս երկրները նախկինում էլ արտահայտել էին նման պատրաստակամություն։ Տարբերությունն այն է, որ այս անգամ այդ քաղաքականությունները ձևավորվել են երկկողմ գործընթացների միջոցով՝ երկու երկրների ղեկավարության ներքին տրամաբանության արդյունք։
Վաշինգտոնում ստորագրված փաստաթղթերի ամենակարևոր և նշանակալից փաստերից մեկն այն է, որ դրանց մեծ մասը համաձայնեցվել էր դեռևս մինչև առաջնորդների այցը ԱՄՆ մայրաքաղաք։ Եվ դա տեղի էր ունեցել Հայաստանի ու Ադրբեջանի ուղղակի բանակցությունների ընթացքում։ Թեև խաղաղության պայմանագրի նախնական նախագծերի վրա եվրոպացի և ամերիկացի դիվանագետները որոշ ազդեցություն ունեցել են, հետագա տարբերակները և այլ հարցեր մշակվել են երկու երկրների միջև՝ բաց և գաղտնի տարբեր մակարդակներում։ Կարելի է պնդել, որ այս երկկողմ շփումները շատ ավելի արդյունավետ էին, քան երկու տասնամյակից ավելի տևած միջազգայնորեն միջնորդավորված ջանքերը։
Այս փաստաթղթերը կարևոր քայլ են ճիշտ ուղղությամբ՝ թե՛ բովանդակությամբ, թե՛ բանակցությունների մեթոդաբանությամբ։ Նրանց նշանակության աստիճանը կախված է, հիմնականում, նրանից, թե արդյոք Երևանն ու Բաքուն կշարունակեն միասին աշխատել՝ կառուցելով արդեն իսկ ձեռք բերվածի վրա։ Ինչպես ցանկացած հարաբերություն, միջպետական կապերը ևս պահանջում են ամենօրյա ուշադրություն, խնամք ու զգուշավորություն։
Կարևոր է փաստաթղթերի փոխկապակցված և միմյանցից կախյալ բնույթը չբաժանել և չգնահատել զուտ քաղաքական կամ գաղափարական դիտանկյունից՝ անտեսելով ռազմավարական ու վերլուծական շերտերը։ Այս փաստաթղթերը ընդամենը մի հանգրվան են՝ որքան էլ կարևոր, երկարատև հակամարտության կյանքում, որը բնորոշվում է երկու հատկությամբ՝ փոփոխություններով ու անակնկալներով։
Նախընտրելի կլիներ, որ փաստաթղթերը ստորագրվեին երկկողմ ձևաչափով, այլ ոչ թե մեծ տերության հովանու ներքո, որը իր հերթին որոշ գին է վերցրել այդ համաձայնության դիմաց։ Իհարկե, ԱՄՆ-ը չուներ Հայաստանի և Ադրբեջանի վրա ուժով ճնշելու հնարավորություն՝ ստիպելու գալ Վաշինգտոն և ընդունել Թրամփի վարչակազմի պահանջած զիջումները։ Պարզ է, որ երկու երկրներն էլ իրենց պատճառներն ունեին ԱՄՆ նախագահի հրավերը ընդունելու համար։
Այս ամենը ցույց տվեց, որ երկկողմ բանակցություններն էին հիմք դրել փաստաթղթերի ստորագրմանը։ Այնուամենայնիվ, կողմերը որոշեցին վարկը տալ երրորդ ուժի՝ ԱՄՆ-ին։ Սա նաև Մոսկվայի դերի ուղղակի մերժում էր։ Հայաստանի համար դա պատասխան էր Ռուսաստանի՝ Ղարաբաղի և Հայաստանի հանդեպ իր երկկողմ ու բազմակողմ պարտավորությունները չկատարելուն՝ սկսած 2020թ. պատերազմից։ Ադրբեջանի համար, ամենայն հավանականությամբ, դա միավորում էր Արևմուտքի ընդունելիության կարիքը Ալիևի ռեժիմի համար և ԱՄՆ աջակցությունը՝ իր նավթագազային տնտեսությունում նոր ներդրումներ ապահովելու հարցում։
Վաշինգտոնի գագաթնաժողովը խաղաղության գործընթացը վերադարձրեց միջազգային ասպարեզ, բացառությամբ մեկ կարևոր հանգամանքի․ Եվրոպան, Ռուսաստանը և այլ շահագրգիռ կողմեր դուրս մնացին։ Սա ԱՄՆ-ի միակողմանի նախաձեռնություն էր։
Արդյոք սա ապագայի համար առավելություն կլինի, թե խոչընդոտ՝ գնահատելը բարդ է։ Դեյթոնի համաձայնագիրը, որ ԱՄՆ-ը պարտադրեց Բոսնիային, ցույց է տալիս, որ մեկ երկրի ճնշումը երբեմն ավելի արդյունավետ է, քան բազմակողմ միջնորդությունը։ Սակայն Հայաստանի և Ադրբեջանի դեպքում ոչ մի ռազմական ուժ չի կիրառվել։
Միջնորդները կարող են օգտակար լինել, բայց հաճախ անզոր կամ էլ չցանկանան լուրջ ճնշում գործադրել։ Բացի այդ, մեծ տերությունների դեպքում միջնորդները միշտ օգտագործում են իրենց կարգավիճակը մրցակիցների դեմ ռազմավարության մաս կազմելու համար, ինչպես նաև իրենց շահերն ապահովելու՝ բարդացնելով հետագա քայլերը։
Օգոստոսի 8-ին հասնելու գործընթացին նպաստել էին երկու կարևոր մայրաքաղաքներ՝ ինչպես նշում է ֆրանսահայ վերլուծաբան Կայծ Մինասյանը։ Անկարան վերջին ամիսներին զսպել էր Բաքվին, իսկ Փարիզը վճռորոշ պահին դիվանագիտական աջակցություն էր ցուցաբերել Հայաստանին։
Այս համաձայնագրերը, սակայն, մի շարք կարևոր հարցեր դուրս են թողնում․ օրինակ՝ Բաքվում գտնվող հայ գերիների ճակատագիրը, հայկական մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը։ Հուսանք, որ հետագայում դրանք հնարավոր կլինի լուծել՝ երբ այս համաձայնագրերը նպաստեն ատելության, կասկածների ու վախերի նվազեցմանը և վստահության ու հարգանքի աճին։
[շարունակելի]
աղբյուրը՝