Հայդատիզմի կարգախոսը մի գաղափար է և մեկ ուղղություն, մեկ ինքնություն և մեկ հիմք, Հայերի իրավունքների պաշտպանությամբ՝ հայկական հարցի լուծման մի գաղափար:
Կայծ Մինասյան
Այս երեք «Գ/C» կանոնի ուժը, (կրեդո / դավանանք, սոցիալական պայմանագիր), (կարդալ «Ինչպիսի ուղերձ պետք է գնա հայերի կողմից ամբողջ աշխարհին» հոդվածի առաջին մասում) պետք է արտացոլի և ամբողջացնի հայ ազգի ինքնության նոր կազմավորումը, որի վերջնական նպատակն է ներկայացնելու այն համայն աշխարհին: Խաղաղության, պետության և արդարության ուղերձը կտա մի նոր հնարավորություն` նշելով հիմնական նպատակին տանող ուղին: Նպատակն իրական է (ոչ առասպելական), ողջամիտ (ոչ իռացիոնալ) և հնարավոր (և ոչ էլ ուտոպիական): Այն հիմնված է օրինականության, ռազմավարական ստրատեգիայի և պատմության բանականության սկզբունքի հիման վրա: Խաղաղության կրեդոն ներառում է Օրենք և օրինականություն, պետության կենտրոնացումը ներառում է «Հայդատիզմի» ռազմավարական ստրատեգիան, իսկ արդարադատության պայմանագիրը ներառում է պատմությունը և հումանիտար գիտությունները: Արշավի նպատակն է իրականացնել հայդատիզմ՝ հիմնվելով իրավունքի և պատմության վրա: Բայց ի՞նչ է դա:
Միասնական գործողությունների միակ ոլորտը կազմվում է Օրենքի հիման վրա: Միաժամանակ, երբ հայերը վայելում են ինքնիշխան պետությունը, չի կարող գոյություն ունենալ այլ միջոց, քան օրինականությունն է՝ արտահայտելու իրենց կարծիքը, պաշտպանելու սեփական արժանապատվությունը և զարգանալու իրենց միջավայրում: Պետություն, որտեղ տիրում է հարկային մենաշնորհ և օրինական բռնություն, չի կարող վիճարկվել այդ ձեռքբերումների համար: Նրա հեղինակությունն անվիճելի է, բայց չի կարելի շփոթել այն ռեժիմի հետ: «Պետություն» և «ռեժիմ» տարբերակումը` առաջինը նորմատիվային հարթակ է, որը պատկանում է ժողովրդին և ծառայում նրա ընդհանուր շահերին, երկրորդը` գործադիր հարթակ է, որը գործում է պետության ներսում և սպասարկում հատուկ շահերի: Բռնության կիրառման ցանկացած ակտ կամ պաշտպանություն պետք է արգելվի՝ հանուն խաղաղության, կայունության և միասնության: Օրինականությունը պետք է գերակշռի ազգային, քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական կյանքում, ինչպես նաև այլ ոլորտներում: Օրինականությունը ուժեղ, թափանցիկ և ներգրավված պետության երաշխիքն է: Օրինականությունը նաև ապահովում է կարգապահություն և անվտանգություն, սակայն ինքնիշխանության այս երկու հիմքերը պետք է ուղեկցվեն իրավահավասարությամբ, արդարությամբ և համերաշխությամբ: Կարգապահությունն առանց արդարության բռնակալություն է: Առանց համերաշխության անվտանգությունը բռնապետություն է: Օրենքն ու օրինականությունը անցնում են նաև քաղաքացիության գաղափարի միջով ՝ իշխողների դեմ հակաիշխանության միակ երաշխիքը: Քաղաքացին կապված է պետությանը, հպատակը կապված է ռեժիմին: Պետությունը կարող է ընկալվել միայն իրավական / դրական օրենքի վրա հիմնված միավորի տեսքով, մինչդեռ ռեժիմը կարող է լինել այն տոհմական պետության կառուցման գործոն, որտեղ անձնական կապը գերակշռում է ինստիտուցիոնալ կապին: Հայաստանը երբեք չի ունեցել պետություն, որպես փորձ, որը հիմնված է հարկաբյուջետային (հարկերի) և օրինական բռնության մենաշնորհի վրա, առավել ևս` առանձնահատուկ / անանձնական և օբյեկտիվացված պետություն:
Պետությունն ընդունելով որպես հիմք, այն բերում է ռազմավարական ստրատեգիայի՝ հայդատիզմի զարգացմանը: Այս «նեոլոգիզմը» / «նոր տերմինալոգիան», որն հիմնված է հայկական «Հայ դատ» (հայկական հարց) տերմինների վրա, ընդգրկում է ողջ սոցիալական մարմինները, ընդգրկում պետությունն ամբողջական ստրատեգիայով, ներառելով և՛ անվտանգություն, և՛ ազատություն: Հայդատիզմը ոչ աջ է, ոչ ձախ, և ոչ սոցիալիստական, ոչ ազգայնական, ոչ բարեփոխական, ոչ հեղափոխական, ոչ աշխարհիկ, ոչ կրոնական, ոչ հանրապետական և նաև ոչ համազգային: Հայդատիզմի կարգախոսը մի գաղափար է և մեկ ուղղություն, մեկ ինքնություն և մեկ հիմք, Հայերի իրավունքների պաշտպանությամբ՝ հայկական հարցի լուծման մի գաղափար: Ուղղությունը, պետության, որպես ինտեգրման հիմնական գործիք: Ինքնություն, հայերի գնահատում որպես անհատ, նաև որպես կոլեկտիվ: Հիմք՝ անհատի և տարածքի փոխհարաբերություններ: Հիմնվելով հայերի պատմության վրա, հայդատիզմը մի համակարգ է և ներառում է երկու մոտեցում՝ մեկը, լայնածավալ, մաքսիմալիստական, վրդովվեցուցիչ և վտանգավոր, հիմնված տարածքային իրավունքի վրա և բաղկացած է դեպի Մեծ Հայքի նախագծմամբ՝ փոխանցելով ուժերի հավասարակշռության գաղափարը, որն այսօր հայերի համար անբարենպաստ է: Մյուսը սահմանափակող, ողջամիտ և պատասխանատու՝ հիմնված ազգերի իրավունքների վրա, ապավինելու ընդլայնված սփյուռքի կողմից ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությանը, ներառելով (Հայաստան-Սփյուռք) հարաբերությունները: Հայերի ուղերձը պետք է հիմնված լինի հայդատիզմի սահմանափակող մոտեցման վրա՝ սոցիալական բաղադրիչով (ժողովրդավարություն, բնակարանային աջակցություն և սոցիալական ապահովություն), որպեսզի խթանի հայերի պահպանումը տեղում և տարածաշրջանում: Մարդկանց իրավունքների այս պաշտպանության համար անհրաժեշտ է Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացնել հայերի հայրենադարձության քաղաքականություն, սկսած Մերձավոր Արևելքի երկրներից, որոնց գոյությանը խիստ սպառնում է հետամնացությունը, պետության փլուզումը և վատ կառավարումը: Բացի սոցիալական ասպեկտից, սահմանափակ հայիթադիզմի այս ռազմավարական ստրատեգիան ձգտում է ցեղասպանությունների խնդրի վերհանմանը, հայկական պետության ժողովրդավարական ծրագրերի աջակցմանը, նրա տնտեսական և մշակութային զարգացման և հայ ինքնավարությանը Հայաստանում և աշխարհում՝ հատկապես նրա երիտասարդության միջոցով, օրինակ, կրթական և քաղաքացիական հսկայական ծրագրի միջոցով, որպես եվրոպական «Էրազմուս» նախագծի հայկական տարբերակ` Հայաստանի Հանրապետության և սփյուռքի ավագ դպրոցների աշակերտների միջև:
Եվ վերջապես, հիմնվելով Արդարությանը նշանակում է ապավինել Պատմության ճնշմանը` ի վնաս հիշողության: Խոսքը ոչ թե նրա հիշողությունը ժխտելու, այլ պատմության գերակայության անունից իրենից հեռացնելու մասին է: Արդարությունը չի կարող հիմնված լինել հիշողության վրա, ինչպես նաև լինել գործոն հույզերի և հավանականությունների: Միակ հնարավոր արդարությունը դա պատմության և մարդկության արդարությունն է, որը բաղկացած է մարդկության համընդհանուր պատմության մեջ հայկական ինքնությունը վերամարմնավորելու, վերահաստատելու, վերականգնելու մեջ: Դրա համար արդարությունն ու պատմությունը ընթանում են զուգահեռ և հանգեցնում են բարոյական, նյութական և ֆինանսական հատուցումների հասկացությանը: Եկել է ժամանակը, որ հայերը համատեղեն պատմությունն ու իրավունքը: Նախկինում այս երկու գործոններն առանձին էին, պատմությունն ուներ իր շարժիչ ուժը, օրենքն՝ իր սեփական: Այսուհետ այս երկու գործոնները գտնվում են սպասարկման տրամաբանական կառուցվածքում: Ճանաչման ժամանակն ավարտված է, մենք պետք է հնարավորություն տանք վերականգնումերի դինամիկ տարածմանը, մի սկզբունք, որն հիմնված է իրականության, ողջամտության, խաղաղության և այլընտրանքի վրա: Հաշվի առնել այլ երկրների փորձը` միմյանց ավելի լավ ճանաչելու և իրենց տեղը համաշխարհային բեմում գտնելու համար: Այլ երկրներին հաշվի առնելը, նաև նրանց պատմությունն ավելի լավ հասկանալն է: Հիշողությունը հերքում է այլընտրանքը, պատմությունը վերականգնում է այն: Տարածքային վերականգնումը տեղի է ունենում ոչ միայն սահմանափակող հայիթադիզմի, այլ նրա իռացիոնալ, հիշատակային, վրդովվեցուցիչ և վտանգավոր ասպեկտների օգնությամբ: Իռացիոնալ, քանի որ տարածքային վերականգնումը մերժում է միջազգային համակարգի իրողությանը, ավելին քան Westphalian – ավելի քան քիչ գործող խարսխված տարածքայնության սկզբունքի վրա, քանի որ տարածքը կորցրեց իր արժեքը հօգուտ տարածության: Հիշատակային, քանի որ հիմնված է պատրանքի և անհասանելի Մեծ Հայքի վրա: Վրդովվեցուցիչ, քանի որ հայերը չունեն դրան հասնելու մարդկային և նյութական միջոցներ: Վտանգավոր, քանի որ տարածքային հատուցումը հոմանիշ է պատերազմների և մահացու փորձությունների:
Այս ասպեկտների հիման վրա, ( իրավունք, ռազմավարական ստրատեգիա և պատմություն), հայերի ուղերձը կանխատեսում է Հայաստանի Հանրապետության կառուցման գործընթացը, որն հիմնված է ռազմավարական ստրատեգիայի, կրթության և հանրային առողջապահության գերազանց կազմակերպված համակենտրոնացման, ինչպես նաև հայկական հարցի կանոնավորման վրա, որը և հիմնված է հայդատիզմի վրա, որը սահմանափակող, ամբողջական, սոցիալական, ռեալիստական, մարդասիրական, ունիվերսալ և ներազգային է: