Հայաստանյան «մտքի» կենտրոնները շատ արագ են ընկալում և իրենցը դարձնում ցանկացած գաղափար, որը պարտվողական է և ներծծված է գաղութային և գավառական բարդույթներով:
Լեւոն Գեւորգյան
Քանի որ ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի (այսուհետ՝ «ԱՄԴ», «Միջազգային դատարան» կամ «Դատարան») դեկտեմբերի 7-ի որոշումների առնչությամբ տեղեկատվական դաշտն արդեն իսկ հեղեղված է պրոադրբեջանական քարոզով, իսկ հայաստանյան «մտքի» կենտրոնները շատ արագ են ընկալում և իրենցը դարձնում ցանկացած գաղափար, որը պարտվողական է և ներծծված է գաղութային և գավառական բարդույթներով, փորձեմ փոքր ինչ երկարաշունչ, բայց մատչելի լեզվով պարզաբանել Միջազգային դատարանի երկու որոշումների բովանդակությունն ու կարևորությունը։
Առաջին՝ հարկ է հասկանալ, որ դեկտեմբերի 7-ին ԱՄԴ-ն հրապարակել է ապահովման (միջանկյալ) միջոցների վերաբերյալ հրամաններ. սրանք վերջնական վճիռներ չեն վեճի առնչությամբ, իսկ դատավարությունը դեռ տևելու է տարիներ։ Ի՞նչ է միջանկյալ միջոցը. պատկերացրեք այն, որպես հայցի ապահովում, որ կիրառվում է ներպետական դատարանների կողմից։ Օրինակ, երբ բանկը որևէ մեկից պահանջում է վճարել վարկային պարտավորությունները և մինչև վերջնական վճռի կայացումը, վարկառուի բանկային հաշվի վրա դրվում է արգելանք։ Կիրառված միջանկյալ միջոցները հենց այդ «արգելանքն» են, որոնք նպատակ են հետապնդում բացառել ԱՄԴ վերջնական վճռի կատարման անհնարինությունը և բացառել վեճի հետագա խորացումը։
Երկրորդ՝ այս փուլում Միջազգային դատարանը գնահատում է միայն, թե արդյո՞ք առաջին հայացքից բավարարված են իր իրավազորության հիմքերը (կա՞ արդյոք վեճ, եղե՞լ է արդյոք վեճը լուծելու արտադատական փորձ), արդյո՞ք հայցված միջանկյալ միջոցները տեղավորվում են վկայակոչված Կոնվենցիայի շրջանակներում, արդյո՞ք առկա է անդառնալի վնաս պատճառելու վտանգ։ Դատարանը չի տալիս որևէ վերջնական գնահատական որևէ իրավական վեճի առնչությամբ։
Երրորդ՝ Հայաստանի կողմից հայցվել է 8, իսկ Ադրբեջանի կողմից 6 միջանկյալ միջոց (կրկին ընդգծեմ միջանկյալ միջոցները նույնական չեն կողմերի պահանջած վերջնական վճռով երաշխավորվող արդյունքների հետ)։ Պայմանական Հայաստանի կողմից հայցված միջանկյալ միջոցները կարելի է բաժանել 4 խմբի՝ (1) միջոցներ, որոնք վերաբերվում են գերիներին (վերադարձ և մարդկային վերաբերմունքի երաշխավորում), (2) միջոցներ, որոնք վերաբերվում են ատելության խոսքին (ձեռնպահ մնալ ատելության խոսքից, պատժել դրա դրսևորումները, փակել ռազմավարի պուրակը), (3) միջոցներ, որոնք վերաբերվում են մշակութային ժառանգությանը (բացառել ոչնչացումն, վնասումը և ձևախեղումը, ապահովել այդ վայրերի հասանելիությունը), (4) ընդհանուր բնույթի միջոցներ (ապացույցների պահպանումը, հետագա վատթարացնող գործողություններից ձեռնպահ մնալու հանձնարարական, զեկույցների ներկայացում)։ Յուրաքանչյուր խումբ միջանկյալ միջոցը, բնականաբար, ուղղված է կոնկրետ արժեքի պաշտպանությանը կամ վնասի բացառմանը։
Չորրորդ՝ Հայաստանի կողմից հայցված միջանկյալ միջոցների յուրաքանչյուր խմբից Դատարանը բավարարել է մեկական միջանկյալ միջոց, ինչը հնարավոր չէ գնահատել որևէ այլ կերպ, քան հաղթանակ։ Դատարանը մասնավորապես հանձնարարել է․
• «բռնությունից և մարմնական վնասվածքից պաշտպանել բոլոր անձանց, ովքեր գերեվարվել են 2020թ․ ընդհարման առնչությամբ և ովքեր շարունակում են մնալ գերության մեջ և երաշխավորել նրանց անվտանգությունն ու հավասարությունն օրենքի առջև»,
• «ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ազգությամբ կամ էթնիկ ծագմամբ հայ անձանց նկատմամբ ռասսայական ատելության և խտրականության հրահրումն ու տարածումը կանխելու համար, ներառյալ պաշտոնյաների և հանրային հաստատությունների միջոցով» «ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները հայկական մշակութային ժառանգության, ներառյալ՝ եկեղեցիների և պաշտամունքի վայրերի, հուշարձանների, գերեզմանատների և արտեֆակտների նկատմամբ վանդալիզմի և պղծման գործողությունները կախնելու և պատժելու համար»,
• «ձեռնպահ մնալ գործողություններից, որոնք կարող են ծանրացնել կամ խորացնել Դատարանի կողմից քննվող վեճը՝ այն դարձնելով ավելի դժվար լուծման համար»։
Հինգերորդ՝ այո՛, գերիների վերադարձ Դատարանը չի հանձնարարել․ փաստացի Դատարանը համարել է, որ առկա են բավարար հիմքեր պնդելու, որ հայ գերիների նկատմամբ վերաբերմունքի և վարվելակերպի հիմքում ընկած է էթնիկ խտրականությունը, սակայն չի տեսել բավարար հիմք պնդելու համար, որ նրանց վերադարձը տեղի չի ունենում էթնիկ խտրականության պատճառով։ Սա կարող է նշանակել, օրինակ, որը Դատարանի մոտ ձևավորվել է ներքին համոզում, որ գերիները պահվում են այլ դրդապատճառներով (մասնավորապես՝ քաղաքական ճնշումների գործադրման), ինչը տեսականորեն հնարավորություն է տալիս խնդիրը բարձրաձայնելու Պատանդառության արգելքի կոնվենցիայի շրջանակներում։ Սա չի բացառում իհարկե վերադարձի պահանջի վերաբացում հետագայում, եթե Ադրբեջանը չհետևի իրեն հանձնարարված միջոցի կիրառմանը, քանի որ նման պարագայում պարզ կդառնա, որ վերադարձը ադրբեջանական խտրականությունից անձանց զերծ պահելու միակ միջոցն է։
Վեցերորդ՝ Հայաստանի նկատմամբ Միջազգային դատարանը կիրառել է երկու միջոց՝ մերժելով Ադրբեջանի պահանջներից չորսը։ Երկրորդ միջոցը նույնն է, ինչ Հայաստանի նկատմամբ կիրառված վերջին միջոցը՝ «ձեռնպահ մնալ գործողություններից, որոնք կարող են ծանրացնել կամ խորացնել Դատարանի կողմից քննվող վեճը՝ այն դարձնելով ավելի դժվար լուծման համար»։ Պարզաբանելու համար՝ սա ստանդարտ ձևակերպում է, որը գրեթե միշտ հանձնարարվում է Դատարանի կողմից անկախ գործով վերջնական արդյունքից։
Յոթերորդ՝ Հայաստանի նկատմամբ կիրառված Առաջին միջոցը շարադրված է հետևյալ կերպ՝ «Հայաստանի Հանրապետությունը, [Կոնվենցիայից] բխող իր պարտավորություններին համահունչ, պարտավոր է ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ազգությամբ կամ էթնիկ ծագմամբ ադրբեջանցի անձանց նկատմամբ ռասսայական ատելության և խտրականության հրահրումն ու տարածումը կանխելու համար, ներառյալ իր տարածքում գտնվող կազմակերպությունների և մասնավոր անհատների միջոցով»։ Ձևակերպումների տարբերությունն ակնբախ է՝ Հայաստանի նկատմամբ կիրառված միջանկյալ միջոցը ոչ այլ ինչ է, քան առանց այդ էլ գործող Կոնվենցիոն պարտավորության վերահաստատում. այն որևէ կերպ չի նշանակում, թե Ադրբեջանի կողմից հիշատակված կազմակերպությունները և անհատները (ՈՄԱ, ՊՈԳԱ, Վովա Վարդանով) իրոք ներգրավված են եղել ատելության խոսքի քարոզի մեջ։ Մինչդեռ Ադրբեջանի դեմ կիրառված միջոցը փաստացի արձանագրում է պետական այրերի և կազմակերպությունների ներգրավման փաստը։
Ութերորդ՝ հաշվի առնելով, որ ականապատման քարտեզների հանձման, ականապատման դադարեցման վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջները համարվել են Կոնվենցիայի շրջանակներից դուրս (ինչպես նաև գերիների՝ Ժնևի կոնվենցիաներից բխող ռեպատրիացիայի պարտավորությունը), Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի դեմ ներկայացված հայցը փաստացի գտնվում է տապալման եզրին, քանի որ այն գերազանցապես (բացառությամբ մի քանի դրվագների) վերաբերվում ենթադրյալ պատերազմական հանցագործություններին։
Այս արդյունքները ոչ այլ ինչ են, քան բացահայտ հաջողություն և հետագա իրավական արդյունքների նախանշում։ Պատահական չէ, որ ողջ ադրբեջանական քարոզչամեքենան լծված է որոշման բովանդակության աղավաղման աշխատանքին։ Ցավով կարող եմ միայն արձանագրել Հայաստանում տեղեկատվական մակարդակում Դատարանի որոշումների առնչությամբ արձագանքների որակը և բովանդակությունը։ Այս որոշումներն այժմ պետք է լինեին Հայաստանի դիվանագիտության, խորհրդարանական դիվանագիտության, Հայաստանում և Հայաստանից դուրս հայկական «մտքի» կենտրոնների (եթե այդպիսիք կան) հիմնական գործիքակազմը և կռվանները։ Մինչդեռ կարծեք թե մարդիկ առավել հակված են հավատալ ադրբեջանական թեզերին և զբաղվել դրանց տարածմամբ՝ արժեզրկելով իրավական աշխատանքի արդյունքները։
Գրությունը վերցված է Լեւոն Գեւորգյանի ֆեյսբուքյան էջից։