Մաս Թ
Թուրքերն էլ ամեն գնով ուժեղացնում էին իրենց զորամասերը՝ զորակոչելով անգամ 14-15 տարեկան պատանիներին։ Ամեն օր տասնյակ թուրքեր անցնում էին ռազմաճակատի գիծը՝ թուրք զինվորականներին մանրամասն տեղեկություններ հաղորդելով քաղաքում տիրող իրադրության մասին։
Հրանտ Տէր-Աբրահամյան
1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Երզնկայի զինադադարը ստորագրվում է, բանակցությունները Բրեստ-Լիտովսկում շարունակվում են, եւ չնայած ընդհանուր լարվածությանն ու տագնապին՝ որոշակի կայունացման հույսեր կային։ Սակայն Երզնկայի եւ Տրապիզոնի ռազմաճակատներում իրադրությունը լավատեսություն չէր ներշնչում։
1917թ. վերջին հայ գաղթականներին ու որբերին գտնելու եւ տեղափոխելու առաջադրանքով Երզնկա էր մեկնել Սեբաստացի Մուրադը։ Զինադադարի հաստատումից հետո նա իր մոտ էր կանչել սեբաստացի 30 մարտական ընկերներին, որոնք, շուրջ մեկուկես տարի լեռներում կռվելով թուրքական բանակի եւ ավազակային խմբերի դեմ, 1917թ. գարնանը միացել էին ռուսական բանակին։ Սակայն ռուսական կառավարությունը, կասկածելով, որ նրանք կարող էին թուրքական լրտեսներ լինել, մարտիկներին ուղարկել էր Կարին։ Մուրադը մարտական մեծ փորձ ունեցող այս տղաներին է վստահում զորահավաք անցկացնելու գործը։
«Երբ նա քայլում էր, թվում էր, թե մի աշխարհ է շարժվում»
Ավետիս Ահարոնյանն այսպես էր գրում Սեբաստացի Մուրադի մասին.
«Բրոնզե, ձուլածո կազմվածք, …խորը, անհանգիստ, կրակ աչքեր։ Խիտ ու շատ սեւ մազեր, որ տալիս էին առյուծի տեսք։ Մուրադի հեծած երիվարը ուրիշ ոչ ոք չէր կարող սանձել։ Երբ նա քայլում էր, թվում էր, թե մի աշխարհ է շարժվում…»:
Սեբաստացի Մուրադի մարտական ընկեր Արամ Ամիրխանյանն իր հուշերում նշում է, որ բանակցությունների ավարտին թուրքական պատվիրակության անդամները մի քանի երեւելի թուրքերի հետ գաղտնի հանդիպումներ անցկացնելուց հետո շտապ հեռանում են։ Իրադրությունը քաղաքում լարված էր, կային խուճապային տրամադրություններ: Գրեթե ամեն օր Տրապիզոնից ժամանում էին ռազմաճակատը լքած ռուս զինվորներ, որոնց նահանջելու տրամադրություններն ազդում էին նաեւ հայ բնակչության վրա։
«Այս շարժումը բացարձակ դավադրություն մըն է»:
«Զինադադարի լուրը խիստ տխուր տպավորություն մը թողուց Երզնկայի հայերի վրա։ Բոլոր հայերը կասկածոտ էին եւ կվախենային, որ Ռուսիո այս վտանգավոր քայլը կրկին պատճառ պիտի դառնա իր գրաված հողամասերուն մեջ ապրող հայ ժողովուրդի բնաջնջումին։ Շատերը, որոնք լսած կամ տեսած էին Վանի նահանջները՝ չէին կրնար չհամոզվիլ, որ այս շարժումը բացարձակ դավադրություն մըն է, որ սարքված է ռուս բանակի կողմից ի վնաս հայերու։ Կասկածը երթալով կշատնար, եւ երկյուղի սարսափը կտիրեր ամենուն սրտի մեջ»,- գրում էր Արամ Ամիրխանյանը:
Բնակչության շրջանում տարածվող տագնապը անհիմն չէր, քանի որ հայկական զորամիավորումները դեռ ստեղծված չէին։ Ռազմաճակատի մի հատվածում ռուսական բանակն ուներ շուրջ 1500 զինվոր, որոնց հեռանալուց հետո նրանց տեղը զբաղեցրել էր ընդամենը 70 հայ մարտիկ։
Թուրքերն էլ ամեն գնով ուժեղացնում էին իրենց զորամասերը՝ զորակոչելով անգամ 14-15 տարեկան պատանիներին։ Ամեն օր տասնյակ թուրքեր անցնում էին ռազմաճակատի գիծը՝ թուրք զինվորականներին մանրամասն տեղեկություններ հաղորդելով քաղաքում տիրող իրադրության մասին։
«Հայերեն անոնք, որոնք ունեւոր էին, վախենալով ապագա վտանգներեն, գաղտնաբար կաշառելով ռուս բեռնատար օթոմոբիլներու շոֆերները, գիշերանց սկսել էին փախչիլ»,- գրում էր Արամ Ամիրխանյանը։
Ստեղծված վտանգավոր իրադրությունը քննելու եւ բնակչությանը ուղղորդելու նպատակով Մուրադը եւ Երզնկայի բանակցություններից հետո քաղաքում մնացած Արշակ Ջամալյանը Առաջնորդարանի շենքում ժողով են հրավիրում։
Իր ելույթում Ջամալյանը հավաքվածներին ասում է, որ հեռացող ռուսական բանակը զենքի ու զինամթերքի հսկայական պաշար է թողնում, եւ հայերը պետք է զինվեն ու փոխարինեն ռուս զինվորներին։ Նա նաեւ հայտնում է, որ Կովկասում ստեղծվում են հայկական զորամասեր, եւ ռուսահայերի շուրջ 40-հազարանոց ստորաբաժանումն արդեն կենտրոնացվել է Կարսում ու Սարիղամիշում։
Վրաստանում Հայաստանի առաջին դեսպանը
Արշակ Ջամալյան (Իսահակյան)
Արշակ Ջամալյանը (Իսահակյան) սովորել է Էջմիածնի Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանում, այնուհետև ուսումը շարունակել է Եվրոպայում:
Եվրոպայի հայ ուսանողական միության եւ նրա պաշտոնաթերթ «Ուսանող»-ի հիմնադիրներից ու ակտիվ հեղինակներից էր:
1905-ին ցարական մի ոստիկանապետի նկատմամբ ահաբեկչությանը մասնակցելու համար 7 ամսով ազատազրկվել է:
Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հայ կամավորական ջոկատների կազմակերպիչներից է եղել եւ կռվել ուսանողական կամավորական ջոկատում: Արշակ Ջամալյանը Անդրկովկասյան սեյմի անդամ է եղել: Վրաստանում նորանկախ Հայաստանի դեսպան է նշանակվել, այնուհետև ընտրվել է խորհրդարանի անդամ: Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո ապրել է Ֆրանսիայում:
«Ի՞նչ ուժով եւ կամ ի՞նչ գումարներով կրնայինք ձեռք բերել այս ռազմամթերքը, որ այսօր ինկած են մեր ձեռքը. կտեսնեք ահա ռուսները կլքեն ամեն բան եւ կմեկնին իրենց տները։ Պետք է աշխատինք մենք եւ անմիջապես մեր ունեցած ուժերովը պահենք ռուս բանակին կողմեն լքված դիրքերը եւ կարենանք փրկել մեր հայրենիքը։ Կապահովեցնեմ ձեզ, որ եթե դուք կարող ըլլաք պահել ճակատը միայն 20 օր, այն ատեն հոս հասած պիտի ըլլան 40 000 ռուսահայ զինվոր, որոնք արդեն կսպասեն Սարիղամիշ եւ Կարս»,- ասում էր Ջամալյանը:
Սեբաստացի Մուրադը սակայն թերահավատորեն է մոտենում Ջամալյանի այս խոսքերին՝ ներկաներին ասելով, որ ինքը չի կարող հավատալ եւ վստահել «պրն Ջամալյանի շռայլած մեծամեծ խոստումներուն եւ տված հավաստիքներուն»։
Մուրադը պատմում է, որ Մամախաթունի մոտ ինքը չէր կարողացել կասեցնել հեռացող հայ զինվորներին, ովքեր, թողնելով զենքը, շտապում էին թիկունք։ Ըստ Արամ Ամիրխանյանի՝ Ջամալյանը նաեւ վստահեցնում էր, թե թուրքերն այլեւս ուժեր չունեն, եւ Քղի–Քեմախ–Մամախաթուն գծի վրա ունեն հազիվ 4 000 զինվոր։ Այս հանդիպումից երկու օր անց Ջամալյանը մեկնում է Ալեքսանդրապոլ, այնտեղից էլ՝ Թիֆլիս։
Առաջին տեղեկությունները հասնում են Թիֆլիս
Ռազմաճակատի մերկացման մասին առաջին տեղեկությունները դեկտեմբերի կեսերին հասնում են Թիֆլիս։ Գեներալ Լեախովը հեռագրում էր Երզնկայից, որ թեեւ հաջողվել է կազմավորել մի քանի հայկական վաշտ, սակայն դրանք հրաժարվում են դիրքեր գնալ։ Թիֆլիսում այս տեղեկությանը թերահավատորեն են վերաբերվում։
Գեներալ Լեախովը դեռեւս նոյեմբերի կեսերին հանդիպել էր Սեբաստացի Մուրադի հետ եւ հայտնել, որ այլեւս անհնար է ռուս զինվորներին պահել դիրքերում, եւ մինչեւ տարեվերջ սահմանագծում ոչ ոք չի մնա։ Նա առաջարկում էր ընդունել ռուսական բանակի պահեստները եւ ամեն գնով հայկական ստորաբաժանումներ կազմավորել ռազմաճակատը պահելու համար։ Գեներալն ասել էր, որ հնարավորություն չունեն հեռանալիս իրենց հետ տանել զենք-զինամթերքն ու սնունդը, որը մոտ մեկ տարի կբավականացներ 60-հազարանոց զորամասին։
Ամեն ինչ անել պաշտպանության համար
Ջամալյանի մեկնելուց հետո Մուրադը ձեռնամուխ է լինում հայկական ստորաբաժանումների կազմակերպմանը։ 1917թ. դեկտեմբերի 3-ին նա վարժարանի հրապարակում հավաքում է 13-70 տարեկան հայերի եւ կոչ անում ամեն ինչ անել երկրի պաշտպանության համար։
«Եթե այսպիսի հարմարագույն պատեհութենե մըն ալ չի կարենանք օգտվիլ հայերս, իսպառ կորսված նկատելու ենք զմեզ եւ մենք մեր ձեռքով բացած կըլլանք գերեզմանը ազգի։ Այսօրվանե սկսյալ ամեն մի հայ, որ զենք կրելու կարողություն ունի, զինվոր է եւ պարտավոր է ծառայելու ազգին՝ պաշտպանելով Հայրենիքը»։
Հավաքից անմիջապես հետո մոտ 500 երիտասարդ կամավորագրվում է, եւ նրանց մի մասին ենթասպա Դանիելյանի գլխավորությամբ ուղարկում են Երզնկայի հարավ-արեւելյան սահմանը, որը գրեթե անպաշտպան էր։ Գեներալ Լեախովի հանձնարարությամբ զինվորական պահեստները հանձնվում են հայերին։
Յուրաքանչյուր զինվորի տրվում է մեկ Մոսին հրացան, թաղիքե ոտնամաններ (մուճակ), վերարկու, ներքնազգեստ եւ զինվորական այլ պարագաներ, ինչպես նաեւ 300-ական փամփուշտ եւ 3 նռնակ (ձեռնառումբ)։ Ռուսական զինվորական պահեստներն այնքան առատ էին, որ սննդամթերքը սկսում են բաժանել նաեւ փախստականներին։
1917թ. դեկտեմբերի վերջին՝ գեներալ Լեախովի մեկնելուց հետո, Երզնկայի ղեկավարությունը կրկին խորհրդակցություն է հրավիրում, որտեղ քննարկվում է քաղաքում մնացած թուրքերի ու քրդերի հետ հարաբերությունների հարցը։ Որոշվում է համագործակցել Դերսիմի եւ Դերջանի քրդերի հետ՝ թուրքերի հետ նրանց հավանական միավորումը թույլ չտալու համար։ Քաղաքի թուրքերին զինաթափում եւ արգելում են լքել բնակավայրը հակառակորդին գաղտնի տեղեկություններ չտրամադրելու նպատակով։ Դեկտեմբերի 27-ին Մուրադն իր մոտ է հրավիրում քաղաքի երեւելի թուրքերին եւ ասում, որ հետայսու պետք է ենթարկվեն քաղաքի հայ կառավարությանը։ Թուրքերը հավատարմության խոստում են տալիս եւ գոհունակությամբ հեռանում։ Ընդունված որոշումները իրականացնելու նպատակով Մուրադը հիմնում է նաեւ հետախուզական ծառայություն, որը գլխավորում է Գեւորգ Չուլճյանը։ Նա կարողանում էր տեղեկություններ հավաքել քրդերի ու թուրքերի մասին, ձերբակալում էր կարգազանցներին եւ հետեւում քաղաքի ներքին կայունությանը։
Հուսահատություն եւ վհատություն
Չնայած ձեռնարկված կանխարգելիչ բազմաթիվ միջոցներին՝ քաղաքի հայերի ու թուրքերի հարաբերությունները լարվում էին։ Մուրադը լրացուցիչ ուժեր է ուղարկում առաջնագիծ, քանի որ զինվորները լքում էին դիրքերը եւ վերադառնում Երզնկա։
«Հուսահատությունը եւ վհատությունը երթալով կտիրեր հայերին։ Մուրադ հեռագիրներ տված էր զորավար Անդրանիկին եւ Հայաստանի Ապահովության խորհրդին՝ Թիֆլիս, որ անմիջապես զինվորական օգնություն փութացնեն Երզնկա։ Մուրադ պահանջեց, որ Կարին հաստատվող տաճկահայ երիտասարդները գոնե առաջին առիթով ղրկվին Երզնկա՝ փոքր քաջալերություն եւ խրախույս մը ըլլալու հոն ծառայող զինվորներուն»,- գրում էր Արամ Ամիրխանյանը:
Թուրքական սպառնալիքից ոչ պակաս վտանգավոր էին քրդական ցեղախմբերը, որոնք չէին ենթարկվում որեւէ պայմանավորվածության, լավ զինված էին եւ պարբերաբար հարձակվում էին հայկական գյուղերի վրա։ Երզնկայի շրջանում նրանց առաջին գրոհը լինում է Զատ գյուղի հայկական դիրքապահների վրա։ Ստանալով այդ տեղեկությունը՝ Մուրադը որոշում է անձամբ օգնության հասնել, սակայն գեներալ Լեախովին փոխարինած ֆրանսիացի գնդապետ Մորելն արգելում է՝ ասելով, որ քաղաքի թուրքերը, նրա բացակայությունից օգտվելով, կարող են խժդժություններ առաջացնել։ Մուրադը հայկական պահակախմբին օգնության է ուղարկում հարյուրապետ Ճեպեճի Սարգսին եւ տասնապետ Վահրամ Մանվելյանին։ Հասնելով մարտի վայրը՝ նրանք փակում են այն ճանապարհները, որտեղից քրդերը կարող էին օգնության հասնել, իսկ ենթասպա Դանիելյանի վաշտի զինվորները գրոհում են գյուղը, եւ հակառակորդը, կորուստներ կրելով, նահանջում է։
***
Նախագծի վրա աշխատել են՝ Միքայել Յալանուզյանը, Մարի Թարյանը, Լուսինե Ղարիբյանը
Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի
Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան