Ինքնության Հարցը

Մաս 4-րդ

Թուրքիայում յուրաքանչյուր աշակերտ իր դպրոցական օրն սկսում էր «աշակերտական երդումով», որտեղ, անկախ այն բանից՝ աշակերտը հայ է, հրեա, հույն թե քուրդ, ստիպված է արտասանել «թուրք եմ, ուղղամիտ եմ, աշխատասեր եմ» արտահայտություններով սկսվող և «ինչ երջանիկ է նա, ով ասում է ես թուրք եմ» բանաձևով վերջացող ուխտը: Իսկ նրանք, ովքեր «ես թուրք եմ»-ի փոխարեն «ես քուրդ եմ կամ հայ եմ» արտահայտությունն են օգտագործում՝ պատժվում են:

Էլինա Միրզոյան

Հետզհետե Դինքը և նրա միջոցով նաև «Ակօս»-ը սկսում են ընդլայնել հայկական ինքնության տեսական քննարկման ոլորտը, անդրադառնալ Թուրքիայում ազգային փոքրամասնություններին և առավել կոնկրետ քրիստոնյա հայ համայնքի՝ այդ ոլորտում եղած խնդիրներին: Այս հարցում իրավացիորեն առաջնային կարևորության քննարկման և քննադատության նյութ է դառնում թուրքական պետական քաղաքականության առաջացրած վախի մթնոլորտը: Սակայն պարբերաթերթը առաջնորդվում է այն ճշմարտությամբ, որ, թեև վախը «փոքրամասնութեան մը ամենահզօր ու բնական զէնքն ու իրաւունքն» է, սակայն պէտք չէ «իրենք զիրենք փոքրամասնութիւն ըլլալով տեսնել՝ այդ զէնքին դիմել» և վարել երկչոտ քաղաքականություն: Այս մոտեցմամբ «Ակօս»-ը չի խուսափում ակնհայտ քննադատական վերլուծություններից՝ անտեսելով նույնիսկ «պետութեան զայրոյթը»: «Իրաւ որ, մեր ինքնութեան պահպանութեան ժամանակ, եթէ ըլլան զայրացողներ, այդ իրենց հարցն է: Մենք ինքնապաշտպանութեան եւ իրականութիւնները ցոլացնելու ջանք կը թափենք,– գրում է Հ. Դինքը,– ես ալ կը զայրանամ, երբ ամէն անգամ հեռատեսիլը բանալով «Հայու լակոտ» եւ նման խօսքերու կամ ՓՔՔ-ի հետ մեր յարաբերութիւններու մասին լուրեր կը լսեմ: Եթե զայրոյթը այնքան կարեւոր հարց է, եկէք եւ այս հարցերը, ցաւերը միատեղ ապրինք, ու քիչ մըն ալ դուք զայրացէք»:

Թուրքիայի Հանրապետությունում փոքրամասնությունների նկատմամբ իշխանությունների սերմանած թշնամանքը չէր կարող անհետևանք մնալ: Թուրք ժողովրդի գիտակցության մեջ փոքրամասնությունները ընկալվեցին որպես «իրավազուրկ օտարներ»: Հ. Դինքը, սակայն, փորձում է «փոքրամասնություն» եզրույթին տալ փոքր-ինչ խորհրդանշական բնույթ՝ այն չընդգրկելով էթնիկ-կրոնական շրջանակների մեջ, և նրա համոզմամբ` Թուրքիայում «խորքին մեջ բոլորն էլ փոքրամասնություն են»: Այս մասին նա գրում է. «Ճիշդ է. բոլորս փոքրամասնութիւն ենք: Օրինակ՝ փոքրամասնութիւններուն համար իրաւունքի հարց մը խնդրոյ առարկայ կ’ըլլայ. «Յակոբին կայ, Միշոյին կայ, մեզի չկայ» ըսելով աղաղակ կը բարձրացնեն Իսլամական թերթերը: Հոն կը շշմիմ: Այս երկրին մէջ իմ կողմէ մեծամասնութիւն նկատուած հատուածն ալ խորքին մէջ ինծի պէս հարցեր ունի: Այսինքն՝ մեզմէ միայն մէկուն հարցին լուծում գտնելը՝ համատեղ ապրումի բարոյականի տեսակէտով ճիշդ ձեւ մը չէ եւ ո՛չ մէկուն օգուտ կը պատճառէ: Ասիկա ալ միակ բառով մը կը բացատրուի. –  Ժողովրդավարութիւն»:

Հայերի շրջանում տարածված վախի մթնոլորտի և դրա հաղթահարման ուղղությամբ Հ. Դինքի քայլերին «Ակօս»-ի խմբագրականը հետևյալ կերպ է անդրադառնում. «Փողոցը երբե՛ք Հայերէն մի՛ խօսիր: Երբ դուրսը կը գտնուիս, վզէդ կախուած Խաչը ծածկէ՛, որոշ հեռաւորութեան մէջ կեցիր եւ Թրքութեան վերաբերեալ հարցերու մի՛ միջամտեր, երբե՛ք առաջին կարգերու վրայ տեղ մի՛ գրաւեր, եթէ Հայութեանդ պատճառաւ ստորագնահատուիս՝ մի՛ գանգատիր եւ ընդհակառակն՝ լռէ՛: Տարբեր բացատրութեամբ մը՝ անտեսանելի եղիր»: Հայերը, մինչեւ կարճ ժամանակ մը առաջ՝ Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ իսկապէս ալ անտեսանելի դիրք մը կը ներկայացնէին: Այս աստիճան նուաստ եւ անշուք կ’ապրէին: Եթէ այս երեւոյթը փոխուեցաւ, ասոր մէջ մասնաւորապէս անձի մը կողմէ հրատարակուած երկլեզու շաբաթաթերթ «Ակօս»ի հրատարակիչ Հրանդ Տինքի բաժինը մեծ է»: Վերջին ձևակերպումը փոքր-ինչ ուռճացված է և վիճակը ներկայացված առավելապես ցանկալիի, քան թե իրականությանը համապատասխանող դիրքերից, քանի որ հայկական համայնքում ներկայումս ևս գերիշխող են վախի մթնոլորտը և դրանից բխող ծայրահեղ զգուշավորությունը:

Թուրքիայում հայկական ինքնության խնդրին անդրադառնալիս «Ակօս»-ը և Հ. Դինքը իրավացիորեն հատուկ շեշտադրում են կրթական համակարգում տիրող թուրքական իշխանությունների մշակած քաղաքականությունը, այն է՝ դպրոցից խաթարել ազգային ինքնության դրսևորման և ծավալման փորձերը: Այսպես, Հ. Դինքը նկատել է տալիս, որ Թուրքիայում ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ անհանդուրժողական քաղաքականությունը կարելի է տեսնել նույնիսկ դպրոցական դասագրքերում, որտեղ խոսք անգամ չկա ազգային փոքրամասնությունների մասին: Սրա վերաբերյալ նա բերում է հետաքրքիր օրինակ. ««Ալի՛, գնդակը Այշեին տու՛ր» կամ «Այշե՛, գնդակը Ալիին տու՛ր»: Երբեք չի հանդիպում «գնդակը տու՛ր Հակոբին, Դելալին կամ Հրիստոյին»: Փողոցում, բակերում, շրջապատում այս մարդիկ ընդհանրապես չկան»: 

Թուրքիայում յուրաքանչյուր աշակերտ իր դպրոցական օրն սկսում էր «աշակերտական երդումով», որտեղ, անկախ այն բանից՝ աշակերտը հայ է, հրեա, հույն թե քուրդ, ստիպված է արտասանել «թուրք եմ, ուղղամիտ եմ, աշխատասեր եմ» արտահայտություններով սկսվող և «ինչ երջանիկ է նա, ով ասում է ես թուրք եմ» բանաձևով վերջացող ուխտը: Իսկ նրանք, ովքեր «ես թուրք եմ»-ի փոխարեն «ես քուրդ եմ կամ հայ եմ» արտահայտությունն են օգտագործում՝ պատժվում են:

“Türküm, doğruyum, çalışkanım.

İlkem; küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak, 

yurdumu, milletimi özümden çok sevmektir.

Ülküm; yükselmek, ileri gitmektir.

Ey büyük Atatürk! Açtığın yolda, gösterdiğin hedefe

durmadan yürüyeceğime ant içerim.

Varlığım, Türk varlığına armağan olsun.

“Ne mutlu Türküm diyene!”.

«Ես թուրք եմ, ազնիվ եմ, աշխատասեր եմ:

Սկզբունքս է՝ փոքրերիս պաշտպան լինել,

Մեծերիս հարգել, պետությունս, ազգս ինձնից առավել սիրել:

Գերագույն նպատակս է՝ բարձրանալ և առաջ գնալ:

Հե¯յ, մեծն Աթաթուրք, երդվում եմ անդադար քայլել

Քո գծած ուղիով, որ տանում է դեպի Քո մատնացույց արած նպատակը:

Թո՛ղ իմ գոյությունը նվիրաբերվի թուրքի գոյությանը:

Ի¯նչ երջանիկ է նա, ով ասում է՝ ես թուրք եմ»:

Պոլսահայ լրագրող Ալին Օզինյանը նկատում է, որ հայկական վարժարաններում այս երդումը շատ ավելի խիստ է կիրառվում, չնայած որ բոլոր աշակերտները և ուսուցիչների մեծ մասը հայեր են: Նույնը վերաբերում է հունական ու հրեական վարժարաններին: Նույնիսկ ծնողական ժողովները սկսում էին այդ երդման արտասանությամբ և ծնողներին ևս վերահսկում էին նույն ձևով: Փաստորեն, էթնիկապես ոչ թուրք աշակերտների դպրոցական յուրաքանչյուր օր սկսվում է իրավունքների ոտնահարումով, թեև Հ. Դինքը նկատել է տալիս. «Իրավո՞ւնք: Նման բան չկա: Այս երկրում ամեն հայրենակից թուրքերի հետ հավասար իրավունքներ չի կարող ունենալ»: 

Զինվորական քայլերգ հիշեցնող աշակերտական երդման մասին Հ. Դինքը «Ակօս»-ում և իր հրապարակային ելույթների ժամանակ տարբեր տարիներին արտահայտած մտքերի մասին գրում է երիտթուրք պարագլուխ Ջեմալ փաշայի թոռանը` հայտնի լրագրող Հասան Ջեմալին. «Սիրելի Հասան Ջեմալ, 14.12.2002-ին «Մազլում դեր»-ի Ուրֆայի մասնաճյուղի նախագահության կազմակերպած նիստին հրավիրվել էի որպես բանախոս: Ելույթիցս հետո անցանք ներկաների հարցերին: Ինձ ուղղված հարցերից մեկն այն էր, թե արդյոք հայկական դպրոցներում արտասանվում է՝ «Թուրք եմ, ճշմարիտ եմ, աշխատասեր եմ» երդումը, և եթե, այո՛, ապա այդ պահին ինչ եմ զգում:

Ես հետևյալն ասացի.

«Աշխատասեր եմ, ճշմարիտ եմ» բառերը շատ եմ սիրում և բղավելով արտասանում եմ: Իսկ «թուրք եմ» հատվածն ասելիս ձգտում եմ այն ընկալել որպես «թուրքաբնակ»: Ես թուրք չեմ, թուրքաբնակ եմ: Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի եմ և հայ եմ»:

Թուրքիայի հայկական և հունական դպրոցներում աշխատած ուսուցիչներից Էմեն Քեշմերը, որը նաև «Մի տոպրակ Ստամբուլի հող» վերտառությամբ գրքի հեղինակն է, նշում է, որ «թուրք եմ, ուղղամիտ եմ, աշխատասեր եմ» արտահայտությունը էթնիկական ծագմամբ ոչ թուրք աշակերտներին օգտագործել ստիպելը՝ ինքնին պետականորեն իրագործվող ռասիստական քաղաքականության դրսևորում է: Վերջինս «Ակօս»-ում տպագրված իր հարցազրույցում նշում է, որ իրենք` թուրքերը, միշտ հպարտանում են, որ աշխարհում միայն իրենք են, որ ապրիլի 23-ին տոնում են երեխաների օրը: Բայց մյուս կողմից, նրանք այդ օրը երեխաներին սովորեցնում են բանաստեղծություններ, որոնց միջոցով նրանց մեջ սերմանում են ատելություն իրենց «երկրի թշնամիների» հանդեպ:

Այս թեմայի շուրջ ոչ թուրք քաղաքացիների կողմից օրեցօր թեժացող բողոքներն ի վերջո ստիպեցին թուրքական իշխանություններին 2013 թ. վերացնել այդ հարկադրանքը: Այդ պայքարում առաջնային դեր էր ստանձնել նաև «Ակօս»-ը, որի էջերում պարբերաբար քննարկվում ու քննադատվում էր ծայրահեղ խտրական «աշակերտական» այդ երդումը: Իհարկե, իրատես լինելու համար պետք է նշել, որ այդ հարցում էական դեր խաղաց քուրդ բազմամիլիոնանոց ազգաբնակչության ընդվզումը և՛ հասարակական, և՛ քաղաքական, և՛ իրավական հարթություններում:

Նկատենք, որ նմանատիպ ռասիստական շեշտադրումներ ունի նաև Թուրքիայի Հանրապետության պետական օրհներգը, իսկ քրեական օրենսգրքով որոշակի պատիժ է սահմանված օրհներգի ժամանակ շեղումներ դրսևորելու դեպքում: Հ. Ջեմալին ուղղված վերոհիշյալ նամակում Հ. Դինքը անդրադառնում է նաև օրհներգին և փոքրամասնությունների շրջանում դրա առաջացրած ընկալումներին. «Անդրադարձա մեր ազգային օրհներգի «Իմ հերոս ռասային ժպտա» տողին և խոստովանելով, որ ռասա բառի շեշտադրումից անհանգստություն եմ զգում, հետևյալն ասացի.

«Մանկությունիցս ի վեր ձեզ հետ միասին երգում եմ Անկախության օրհներգը: Սակայն վերջին ժամանակներս մի տող կա, որին հասնում եմ թե չէ՝ արգելակվում եմ: Ես լռում եմ, իսկ դուք շարունակում եք, և հետո միայն ես միանում եմ շարունակությանը. «Հերոս ռասայիս ժպտա»…

«Ռասա», «իմ նախնին», «հերոս»: Այսինքն՝ մինչև հիմա ազգային օրհներգում քաղաքացիության հասկացությունը, ազգային միասնությունը դեռ ռասայո՞վ, հերոսական մի ռասայո՞վ ենք ձգտում ապահովել: Ռասա բառը բացարձակ չի ներդաշնակվում ազգային օրհներգի հետ, բացահայտ անջատողականության և ռասիզմի ենք դիմում: Անջատողականության ենք դիմում, քանի որ այս երկրում բոլորս նույն ռասայից չենք: Թուրք կա, հույն կա, քուրդ կա, հայ կա:

Նույն տողը նույն պահին երգելով՝ իրականում մենք բոլորս մեր ռասան ենք նկատի ունենում: Սրանից ավելի բացահայտ ռասիզմ և անջատողականություն հնարավո՞ր է»:

Հ. Դինքի արտահայտած մտքի՝ «ռասայական խտրականություն», ինչպես նաև,  թուրքիացի, այսինքն՝ Թուրքիայի քաղաքացի, բայց ոչ՝ ծագումով թուրք մտքի առաջադրման համար նրա դեմ հարուցվեց քրեական գործ «թուրքականությունը վիրավորելու» մեղադրանքով: