Մենք կեղտի մեջ ենք պահում մեր երկիրը, իսկ տունը կեղտի մեջ չեն պահում: Օրինակ՝ Վանա լիճն ու Սևանա լիճ: Ինչպես են պահում թուրքերը Վանալիճն ու ինչպես ենք մենք պահում Սևանը: Գնացեք տեսեք ու համեմատեք:
Ռուբեն Բաբայան
Մաս տասներորդ «Մեր Ուղինի» հարցազրույցը ռեժիսոր Ռուբեն Բաբայանի հետ
Մենք իրար խոսել չգիտենք: Սա մեր ամենամեծ ցավն է:
-Հայաստանում գոյություն ունեցող խնդիրներից մեկը երբեք չդադարող արտագաղթն է եղել։ Ինչո՞վ կբացատրեք այդ երևույթը։
-Իրականում իհարկե դա միայն անկախության ժամանակ չէ որ եղել է, ԽՍՀՄ օրոք էլ կար, թեև դժվար էր բայց, գիտենք որ ԽՍՀՄ-ից Ամերիկա գնացողներ եղել են նաև այդ ժամանակ: Չեմ կարծում, թե այս արտագաղթն ինչ որ ուրիշ բան է, որ ուրիշ տեղ չկա: Հիմնականում սոցիալական վիճակն է, անվտանգության հարցը և նաև զարգացման: Ցավոք սրտի չենք կարողանում ապահովել մեր երկրում ամենատաղանդավոր, ունակ երիտասարդի համար պայմաններ, որ մարդիկ շարունակեն ապրել էստեղ, կազմեն ընտանիք, ունենան որոշակի ապահովություն: Մենք շատ ենք հպարտանում, որ դրսում հաջողություններ ունենք և երբեք չենք հարցնում, թե ինչու է դա լինում դրսում այլ ոչ մեր մոտ: Կարծում եմ, որ առաջնային խնդիրներից մեկն այն է, թե ինչպես անել, որ ամենաունակ մարդիկ կարողանան այստեղ ապրել, ապրել արժանի, անվտանգ, գնահատված: Դա շատ կարևոր է: Ցավոք սրտի հանդիպել եմ բազմաթիվ հայ ուսանողների, որ սովորում են արտասհմանի բարձրակարգ համալսարաններում, այդ հարցի շուրջ խոսել ենք, իրենք միշտ մի բան են ասել, որ էստեղ կրթություն ստանում ենք, բայց Հայսատնում պահանջված չենք: Կարծում եմ մասնագետին պետք է պահել այստեղ, երկիրը մարդկանցով է զարգանում, գաղափարները օդ են, եթե մարդիկ չկան: Կարելի է ամենահրաշք համակարգը ներդնել, բայց եթե մարդիկ չկան, համակարգը չի աշխատի:
-2020թ․ պատերազմից հետո ՀՀ-ում շատերի մոտ ուժեղացել է երկրից հեռանալու ձգտումը։ Արդյո՞ք պարտությունը պատերազմում իրոք անվտանգային ծայրահեղ խնդիրներ է առաջացրել ՀՀ բնակիչների համար, թե այդ տրամադրությունները առավելապես հետպատերազմյան բախումներն ուղեկցող ու պարտությունից հետո մնացած ընկճվածություն է։
-Կարծում եմ միայն մեկ պատճառ գտնելը սխալ կլինի, բայց եթե խոսում ենք անվտանգության մասին, հիմա աշխարհն էնպես է դարձել, որ ոչ մի տեղ անվտանգ չէ: Գիտենք, որ Ռուսաստանում շատ հայեր կան ու արդյո՞ք նրանք իրենց ավտանգ են զգում, ապահով ու ազատ: Շատերի հետ եմ շփվել, որ էնտեղ բիզնես ունեն ու շատեը փորձում են ոչ թե գալ Հայաստան այլ գնալ եվրոպա կամ ուրիշ տեղ: Հիասթափություն կա, բայց ես ընդհանրապես չեմ սիրում խորհուրդներ տալ: Ամեն մարդ ինքն է որոշում իր համար, բայց սա իմ հայրենիքն է, իմ տունը: Ես դրսում լինելու շատ հաճելի առաջարկներից եմ հրաժարվել, որ նաև մասնագիտական առումով շատ ավելի մեծ հաջողություններ կտային: Սա որոշակիորեն ներքին հարց է: Ինչքան էլ էստեղ դժվար լինի, ես էստեղ կոմֆորտ եմ զգում, սա իմ հողն է, ես ամեն տեղ ինձ իմ տանն եմ զգում, արտերկրում բազմաթիվ բեմադրություն եմ կատարել ու այնտեղ դիսկոմֆորտ եմ զգացել: Իսկ էստեղ ես տեր եմ, պատասխանատու եմ լավի ու վատի համար, որ էստեղ կա: Կարծում եմ, որ գուցե այս գիտակցումն է կարևոր, որ սա մեռնելու չէ, ապրելու երկիր է: «Կուզեմ թաղված լինել Հայաստանում»-ը պետք չէ:
-Ապրել է պետք…
-Այո՛, ես զարմացա մի բանի վրա: Երևանի 24 տոկոսը գերեզմանատուն է, այսինքն մեկ մեկ քառորդը և այստեղ հավանաբար կա հանրային կամ ազգային մտածողության փոփոխության կարիք: Մեզ համար մահը արժեք է, կյանքը՝ ոչ: Եվ տեսեք, «Մահ իմացյալ անմահությունը», որ Եղիշեից սկսել է, դեռ շարունակվում է՝ «Մահ կամ ազատություն», «Գնա մեռի արի սիրեմ», «մեռնեմ ջանիդ»: Չի կարելի էդպես: Ոչ թե կյանքը, այլ մահն է մեկ անգամ տրվում, իսկ կյանքն ամեն օր է: Եվ պետք է ապրել, շատերին եմ հանդիպել արտերկրում ու նրանք էնտեղ տեր, հյուր են, տեր դառալու համար պետք է հրաժարվել ինքությունից, եթե մենք չենք որոշում մեր ազգին ճակատագիրը Հայաստանում, Հայաստանից դուրս միայն ուծացնող է, որովհետև գաղութաձև ապրել չի լինի, կամ ինտեգրվում ես ու ընդունում այդ երկրի կանոնները, որովհետև քաղաքացի ես, ապրում ես ուրիշի բարքերով, կամ փորձում ես էս հայրենիքը ոչ թե հուշերի երկիր դարձնել, ուր գալիս են ամռանը, գնում Գառնի, Գեղարդ, այլ արարելու, մաքրելու: Մենք մաքրելու գործ ունենք: Մենք միայն քաղաքականությունը չէ, որ որ պիտի մաքրենք: Մենք կեղտի մեջ ենք պահում մեր երկիրը, իսկ տունը կեղտի մեջ չեն պահում: Օրինակ՝ Վանա լիճն ու Սևանա լիճ: Ինչպես են պահում թուրքերը Վանալիճն ու ինչպես ենք մենք պահում Սևանը: Գնացեք տեսեք ու համեմատեք:
-Իսկ գուցե դա պատասխանատվության հարցն է, այսինքն այն ինչը մեր պատասխանատվության դաշտում չի գտնվում հեշտ է սիրելը:
-Դուք ճիշտ ասեցիք, պատասխանատվությունը գալիս է, եթե տեր ես: Տիրոջ զգացմունքն է պատասխանատվություն առաջացնում: Ես տեր եմ իմ ընտանիքի, իմ բակի, բնակարանի, իմ քաղաքի ու երկրի, ուրեմն պատասխանու եմ: Եթե տանը չեմ աղտոտում, բակ դուրս գալուց ինչո՞ւ անեմ: Դա իմն է: Ուրիշինը չէ: Այդ պատասխանատվություն ասածը գուցե ևս որոշակի մտածողության խնդիր է: Երկար ժամանակ պետություն ու պատասխանատվություն չենք ունենցել, մինչև հիմա էլ պետականությոոնը լավ գաղութի հետ է ասոցացվում: Ազգային երգեր ենք պարում, ուտեստներ և այլ, բայց պատասխանատու չենք ու մենք դրսից ենք պատասխանատու փնտրում: Տիրոջ կարգավիճակը տալիս ենք ուրիշին:
-Գուցե մոռացել ենք թե ինչ է նշանակում տեր լինել, քանի որ երկար ժամանակ մեր փոխարեն ուրիշներն են որոշել:
-Դա էլ կա, բայց գիտակցություն էլ կա, սովորական շահ: Ես ուզում եմ ապրել էստեղ, ուրեմն սա իմ պատասխանատվությունն է, սա իմն է: Մոռանալը չգիտեմ, ամեն սերունդ նոր բաներ է սովորում, փորձենք գոնե ինչ որ էտապից հասկանալ, որ սա մեր հայրենիքն է ու ոչ թե լացելու համար է կամ գնանք ուրիշ երկիր, պատից նկար կախենք ու հիշենք, թե ինչ ենք կորցրել, երգենք Ղարսի մասին, երգենք թե երբ ենք հետ վերադառնալու հետո նույնը երգենք ուրիշ քաղաքների մասին: Գուցե էդ մտածողությունից հրաժարվենք, արարենք ոչ թե ողբանք, բայց դա դժվար ու հետաքրքիր է, դա քոնն է, թե չէ գնում ես ուրիշ տեղ ու վայելում ես այն, ինչը դու չես սարքել: Մենք այսօր հնարավորություն ունենք, կերտել վաղվա Հայսատանը:
-Արտագաղթի մասին խոսելիս նշում են, կամ ստիպված ես ինքնությունը կորցնել կամ մարգինալացվել, իսկ սփյուռքը ի՞նչ խնդիրներ ունի որպես սփյուռք, ի՞նչ խնդիր կառանձնացնեք, որ կա, ունի բայց չի նկատել կամ չի կարողանում նկատել:
-Երևի առաջնայինի ու երկրորդայինի երկիր կա: Պարզ է որ ցեղասպանությունը սփյուռքի առաջին հարցն է, քանի որ հիմնականում դրա հիմքի վրա է ձևավորվել: Ըստ էության առաջին սերնդի համար խնդիրը վերադարձն էր հայրենիք, երկրորդ սերունդը հիշում է պատմվածքներով, հետո 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ սերուդներ ու ընթացքում ստեղծվեց ՀՀ-ն, որը և դարձավ այն երկիրը ուր պիտի վերադառնաս:
-Այսինքն մեր հաշվարկների մեջ չէր մտնո՞ւմ անկախ պետություն ստեղծել
-Այո՛, այո՛, չէր մտնում, ավելի լավ է երազենք ծովից ծովի ու Սևրի մասին, քան թե այս երկիրը երկիր դարձնենք: Ինչ որ քառակուսի կիլոմետրեր ենք հաշվում, մոռանալով որ եղել են երկրներ, որ մեզնից փոքր են ու շատ զարգացած են ու մեծ դեր ունեն աշխարհում: Կարծում եմ, որ քանի որ շատ եմ սփյուռքի հետ շփվել, կա մի վտանգավոր բան մեր կառույցներում: Այնպես է ստացվել որ այն հայերը որոնք բարձուքների են հասնում նրանք կարծես կտրված են սփյուռքից, սփյուռքը մերժում է փոխանակ հենարան լինի: Օրինակ բերեմ Շառլ Ազնավուրին: Նա Սփյուռքի ներկայացուցիչ չէ: Նա հայ է, ֆրանսահայ, նա երբևէ սփյուռքի օժանդակությունը չի ստացել, բայց նա արտակարգ աշխատել է հանուն Հայաստանի և շատ են նման մարդիկ, որ պակաս հայեր չեն, բայց սփյուռքը հայ մնալը համարում է որոշակի շրջանակներում մնալը, դրանից դուրս եկար՝ մերժում է քեզ: Հրեաները հակառակն են անում, օգնում են իրար: Մեկուսացման գաղությային մտածողությունը մեզ խանգարում է: Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր հայի համար համար մեկ խնդիրը ՀՀ ամուր անվտանգ ու զարգացած երկիր դառնալն է: Նույնիսկ երբ ազգային խնդրից ենք խոսում պիտի հասկանանք որ լուծման լավագույնը ձևը պետությունն է:
-Դուք նշեցիք, որ ազգային ինքության պահպանման լավագույն միջոցը պետությունն է: Ազգային ինքնության մասին և՛ հանրպետության հայերն են խոսում, և՛ սփյուռքի հայերը, բայց չեք կարծո՞ւմ, որ նրանք լեզվամտածողությամբ շատ տարբեր են, կենցաղով, ամեն ինչով: ինչպե՞ս են իրար հետ խոսելու:
-Լավ հարց է, որովհետև համապատասխանում է իրականությանը: Իրանահայերը ուրիշ են, լիբանանահայերը մեկ ուրիշ, ֆրանսահայերը՝ ուրիշ, ռուսահայերը՝ ուրիշ , ամերիկահայերը՝ ուրիշ և այդպես էլ պետք է լինի որովետև կենցաղը փոխում է, որովհետև ինչ որ միջավայրում ես ապրում, բայց կա նաև միավորող բան, կարելի է գտնել: Հայաստան պետությունը: Եթե ես ինձ զգում եմ հայ, փորձում եմ օգնել, թե՞ ուղղակի խոսել և ուզում եմ տեսնել այն, թե ինչ ես կուզեի ու այստեղ, սփյուռքի մոտ կա թյուրըմբռնում՝ փորձում են Հայաստանը տեսնել որպես ամենամեծ ամենալավ գաղութ, մոռանալով, որ անկախ պետությունը պատասխանատվություն է, որովհետև նա աշխարհի ուրիշ պետությունների հետ մտնում է հարաբերությունների մեջ, որ երբեք չի անում գաղութը: Գաղութը խնդիր ունի դպրոց ու նման բաներ պահելու:
-Մենք մեծ աշխարհում չենք կարողանում ապրել, փոքրի ենք սովորել:
-Նույնիսկ ոչ թե մեծ աշխարհում չենք կարողանում, այլ վարժվել ենք անպատասխանատվության, որովհետև քո քաղաքացիների անվտանգությունը՝ պետության հարց է, գաղութի հարց չի: Որևէ գաղութ նման հարցեր չի լուծում, լուծում է պետությունը: Օսմամյան կայսրությունը վերացրեց իր հայկական բնակչությանը, ԱՄՆ-ը պահում է հնդիկներին, բայց եթե մեկն ուզում է մի բանի հասնի, դուրս է գալիս գաղութից: Գաղութը անվտանգության հարց չի լուծում: Պետությունը հարաբերություններ է հաստատում, ու չի խուսափում մյուսների հետ խոսելիս, մանավանդ հակաակորդների հետ, որովհետև բոլորը հաճելի լինել չեն կարող, եթե պետություն ես ուրեմն ունես պատասխանատվություն, որը գաղութը չունի:
-ՀՀ և Սփյուռքի հայերը շատ հարցերում փոխվստահություն չունեն միմյանց նկատմամբ։ Ո՞րն է հիմնական պատճառը և ինչպե՞ս լուծել այդ հարցը։
Ամեն մեկն իր ճշմարտության իր բաժինն ունի, ես բոլորին մեկ գույնով չէի ներկի: Այնտեղի հայերն էլ են իրարից տարբերում: Շատ մարդիկ կան, որ ասում են, որ մենք իրավունք չունենք խառնվել Հայսատանի հարցերին, որովհետև մենք այդտեղ չենք ապրում, այդ պատասխանատվությունը չենք կրում և ճիշտ են ասում: Եվ կան ուրիշներ, որ ասում են, որ պետք է խառնվեն ու հարցեր լուծեն: Բայց հարց լուծելու համար գալիս են այստեղ, ապրում ու լուծում: Հայաստանում ցավոք սրտի երկար ժամանակ կար մի մտածողություն և դա բնականաբար սփյուռքի համար վիրավորական էր, երբ սփյուռքն ընկալվում էր որպես կթու կով:
-Իսկ եթե սփյուռքի տրամադրած օժանդակությունը չյուրացվի, Հայաստան-Սփյուռք կապն իրապես իր նպատակին կծառայի, դա միայն գումար տալը էլի խնդիր է առաջացնում:
-Առաջացնում է ու հարց է առաջանում, թե ուր է գնում այդ փողը ու եթե սփյուռքը օգնում է, օգնում է պետության կայացմանը: Պետության կայացումը իշխանավորի հարստացումը չէ: Դրանք տարբեր բաներ են: Այստեղից է գալիս նաև սփյուռքի որոշ դժգոհություններ, էսքան փող ենք տվել, ուր է գնացել, եթե էսքան փող ենք տալիս, ինչու հնարավորություն չունենք նաև որոշ հարցեր լուծել: Կարծում եմ պարտականություններ ճշտելու կարիք կա, ընդ որում հնարավոր չէ ասել, որ բոլորդ էսպես պիտի անեք: Մոդել է պետք, ամեն մեկի պարտականություն-իրավունքով ու ով որ տեսնում է, որ կարող է տեղավորվել այդ ամենում, կարող է գալ և մասնակցել, իսկ մոդելը մեկն է ՝ հզորացնել Հայաստանը:
-Իսկ սփյուռքը կցանկանա՞ հայրենադարձություն, ուզո՞ւմ են գալ ՀՀ, և եթե ցանկանա, դա չի նշանակո՞ւմ, որ սփյուռքը ամեն առումով փոքրանալու է:
-Եթե վարենք ոչ թե գաղափարախոսական այլ շատ ռեալ կենցաղային, հասկանում ենք, սփյուռքը մարդիկ են, որ դրսում են ապրում, արմատներ, աշխատանք երեխա ունեն, հազար ու մի հարաբերություն, Հայաստան գալու համար Հայաստանը պետք է լինի հրապուրիչ, նաև տնտեսապես: Անկախություն հռչակելուց հետո մեր սփյուռքյան կուսակցւթյուններից մեկն ասաց «դեպի երկիր»: 14 ընտանիք եկավ միայն: Եվ ես չեմ մեղադրում: Մի բան է դեսպանատան առաջ ցույց անել ապրիլ 24-ին ու փող տալ, լոբբինգով զբաղվել, մի ուրիշ բան է գալ ու այս քարուքանդ երկիրը փորձել զարգացնել, բիզնես դնել ու դեռ չգիտես էլ, թե այդ ամենն ինչ վ կավարտվի:
-Բայց եկողներ եղել են:
-Եկողներ եղել են ու եղել են զարմանալի դեպքեր նաև, օրինակ մարդիկ, որ գնացել են 90-ականներին և նրանց երեխաները վերադարձել են արդեն գիտակից տարիքում, աշխատում են, հիմա են որոշ հոսքով գալիս Ռուսաստանից, ուրիշ տեղերից: Աշխարհը ավելի փոքր է դարձել ու հնարավորություն ունես քեզ զգալ աշխարհի կենտրոնում, եթե գավառամիտ չես, կարող ես մտնել բոլոր հարաբերությունների մեջ: Բայց առաջնորդվել պետք է ոչ թե կոչով այլ կոնկրետ ծրագիր առաջարկելով:
-Իսկ եթե գործնական հողի վրա դիտարկենք այդ ամենը, Հայաստան եկող հայերի մի մասը ինտեգրման խնդիրների ունի, լեզվամտածողության տարբերությունները, սովոր են ավելի շատ արևմտյան արժեհամակարգին, իսկ մենք կարծես, թե ավելի շատ ռուսական մթնոլորտում լինենք:
-Դա միշտ է եղել, երկրորդ համաշխարհայինից հետո երբ սփյուռքահայեր եկան, մեր բառամթերքում առաջացավ ախպար բառն ու վերաբերմունքը՝ թեև ոչ այդքան ճիշտ ձևով, բայց այդ եկած մարդիկ շատ բան սովորեցրին մեզ՝ սուրճ խմել, աշխատանքի հանդեպ վերաբերմունք և այլ բաներ: Օրինակ եթե հիշենք Եռանկյունի ֆիլմը, էնտեղ Սոս Սարգսյանի կերպարն առանձնանում է մյուսներից: Մենք ոչ թե իրար մերժելու այլ լրացնելու կարիք ունենք, սովորելու: Վերջին ներգաղթը Սիրիայից եղավ, լավ կարգին մարդիկ, մասնագետներ եկան: Սա էլ է այն մթնոլորտի հետևանք, որ մենք մեր մեջ օսմանյառուսական բաներ ունենք՝ խաբել, կեղծել, ասել, որ խաբել չի, ճարպկություն է և նման բաներ: Կարծում եմ, որ այդ ճանապարհը միշտ կա, բայց պետք է իրար հետ անցնել, իրար չմերժել, նույնիսկ եթե ինչ որ բան քո սրտով չէ, թե ինչպես է հագնվում, ինչ է ուտում ու խոսում: Մեզ միավորող լիքը բան կա: Մեր մտածելակերպից պիտի դուրս գա այն, որ քննարկումներում ասում իրար ասում են՝ թողեք գնացեք էս երկրից: Ո՛չ, սա բոլորինս է, մենք չենք կարող միատեսակ երկիր լինել: Երբ փորձում ես հասկանալ ուրիշին, հասկանում ես նաև ինքդ քեզ:
-Մենք գիտենք, որ սփյուռքը ցեղասպանության հետևանքով է, ձևավորվել, փրկվածների սերունդն է շարունակել ապրելը դրսում: 90-ականներից էլ սկսվեց նոր արտագաղթ, այս անգամ ՀՀ-ից ու մենք կարծես երկու տարբեր սփյուռք ունենանք, նոր սփյուռք, որը տարբեր է է այնտեղ սերուդներով ապրողներից: Այդ երկու սփյուռքերը րրար հասկանո՞ւմ են թե ոչ, որովհետև 90-ականներին գնացողները ուրիշ պատճառներով ու մտքով գնացողներ էին:
-Իհարկե տարբերվում են: Օրինակ Բոստոնում մինչև ցեղասպությունն էլ ընտիր համայնքն ենք ունեցեցել՝ կազմակերպված: 90-ականներին գերակշռում էր հայրենիքից նեղացած լինելու հանգամանքը, մի բան, որ չկար ցեղասպանության հետևանքով ձևավորված սփյուռքի մոտ: Նրանք նեղացած չէին, Հայաստանը չէր քշել իրենց: Էս գնացածներից շատերն էլ արդարացնելով էին զբաղված իրենց գնալը, հենց էստեղ ամեն մի փոքր վատ բան, որ լինում էր, ասում էին լավ արինք որ գնացինք:
-Այսինքն իրենք էլ են զգում, որ անքան էլ ճիշտ մոտեցում չեն ցուցաբերել հարցին, գնացել են, գոնե թող չհայհոյեն մնացողներին:
Դե հա: Չգիտեմ, թե ինչքան մարդ է գնացել վերջին պատերազմից հետո: Պատճառներից մեկը անվտանգությունն է, դա ինքնարարդարացում է, բայց կա նաև մի վիրավորական բնորոշում, դա այն է, որ ասում են, թե էս երկիրն ապագա չունի:
-Մենք ումի՞ց ենք ուզում այդ ապագան:
Այո՛, մենք ումից ենք ուզում: Մեզնից: Ես եմ էդ ապագան կերտողը, ուրիշը չի անի, պետք չի իրեն: Ոնց որ մեզ չի հետաքրքրում ուրիշինը, օրինակ Տանզանայի ապագան, ոնց ուզում են թող ապրեն, մենք մտահոգված չենք իրենց ահամար: Այնպես էլ ուրիշներն են վերաբերվում մեզ: Երևի սա էլի մտածողության հարց է, որ ձևավորվել է ցեղասպանության ժամանակ, որ մենք պետք է խղճահարություն առաջացնենք, որ մեր ապագան ուրիշները կերտեն, բայց այդպես չի կարող լինել: Նախ չեն անի, եթե անեն էլ ոչ թե մեր ուզածն են անելու, այլ իրենց պատկերացրածը:
-1994-ից 2020թ. անվտանգային սպառնալիքն այն մակարդակով չի եղել, ինչպես հիմա: Բայց արտագաղթը շարունակվել է:
-Ես մի բան պատմեմ: 2016թ. չորսօրյա պատերազմում, հիմնական հարվածը հասցված էր Մարտակերտի ուղղությամբ: Այդ պատերազմից մի երկու ամիս հետո ՊՆ հասարակական խորհրդի անդամ լինելով գնացի Արցախ, զրուցելու զինվորականների հետ: Մարտակերտ գնացինք: Եվ մինչև այդ հանդիումը, զինվորների հետ խոսում ենք, այն զւնվորների ովքեր այդ օրերին կռվել են, մեկն ասում է երեք ամսից վերջացնում եմ ծառայությունը, գնալու եմ Օմսկ, քեռիս փուռ ունի էնտեղ: Եվ դա ասում է հերոս երեխան: Հանդիպման ժամանկ ասացի, որ դուք պատրաստ եք զոհվել, բայց պատրաստ չեք ապրել հանուն հայրենիքի: Բայց էդ զոհաբերությունը գրոշի արժեք չունի, եթե դրանից հետո կյանք չկա: Մահը կարող է իմաստավորվել միայն հանուն կյանքի գաղափարով: Մահ հանուն մահի՝ անիմաստ է: Մեզ մտածողություն է պետք, որ էստեղ պետք է ապրել, լավ ապրել ու ամեն ինչ անել, որ որ էստեղի կյանքը լավը լինի: Ու միայն անվտանգության հարցը չի: Եթե անվտանգությունը լինի, բայց տնտեսականը՝ ոչ, էլի կարտագաղթեն: Սա պետք է դառնա հետաքրքիր և զարգացող երկիր, գան օտարերկրացիներ, եթե ընդունում են մեր օրենքները, ծառայում են բանակում, վճարում են հարկեր:
-Վերջին մեկ տարում սովորել ենք օտարերկրացիներ տեսնել ու նկատելի է, որ վերաբերմունքն էլ փոխվել է նրանց նկատմամբ: Կարո՞ղ ենք ասել, որ ներհամայնքային փակուղուց երբ դուրս գալ կկարողանանք, սփյուռքի հետ կապն էլ ավելի լուրջ հիմքերի վրա դրված կլինի, քան թե զուտ այն, որ դուք մեզ պիտի օգնենք, որովհետև մենք ապրում ենք:
-Այո, դա գովելի է: Մենք կամաց կամաց դուրս ենք գալիս գաղութային վիճակից, մտայնությունից, որ Հայաստանը միայն հայերն են և հետո, ինչքան շատ ես շփվում ուրիշների հետ, այնքան ավելի է մեծանում հորիզոնդ: Փորձում ես հասկանալ ուրիշներին: Հասկանում ես ինքդ քեզ: Մենք խնդիր ունենք իրար հասկանալու: Գուցե էս ճանապարհը օգնի: Լավ է, որ օտարերկրացիներ գալիս են: Լավ է, սա նորմալ երկրի կարգավիճակ է, ոչ թե գաղութի:
-Բայց մենք ինչու ենք զգուշանում օտարերկրացիների հոսքից: Գուցե իրո՞ք ինչ որ անտեսանելի վտանգ կա:
-Գաղութային մտածողություն է, որ կգան, կխառնվեն մեզ: Վերջերս մի տեղ հարցազրույցի էի ու էնտեղ խոսք գնաց, որ մենք կարող ենք կորցնել ինքնություններս: Որ ուզենք էլ, չենք կարող կորցնել: Մենք ստանում ենք հայկական կրթություն, ապրում ենք Հայաստանում, մեր մշակույթը հայկական է: Ինչի՞ց ենք վախենում: Ես կհասկանաի էդ վախը, եթե Հայաստանում վաթսուն տոկոսը հայ չլիներ: Բայց նաև ասեմ, որ օրինակ Էստոնիայում բնակչության 60 տոկոսը ռուսներ են, բայց էստոնացիները չեն վախենում ազգային ինքնություն կորցնելուց, դեռ մի բան էլ ինտեգրացնում են ռուսներին:
-Օրինակ մենք սիրում ենք պարծենալ, որ արտասահմանում հայերին լավ են ընդունում, գնահատում են, բայց ինքներս զգուշանում ենք, երբ օտարերկրացիներ են գալիս:
-Գաղութային մտածողություն է: Օրիանկ արաբական գաղութաներում էդպես էին շատ մտածում: Չամուսանանս ուրիշի հետ, ընկերություն չանես, չսովորես ուրիշ դպրոցումլ Սա հաղթահարելի է: Նոր սերուդն է գալիս, որի առաջ աշխարհը բաց է, որին դժվար է խաբել: Ցանկացած դեպքում ճիշտ տեղեկություն կարող ես ստանալ: Ով կարողանում է մտածել, նա հասկանում է:
-Ինչպե՞ս եք գնահատում այս տարվա հոկտեմբերին տեղի ունեցած համահայկական խորհրդաժողովը։
-Անկեղծ ասած տեղյակ չեմ, չեմ հետևել:
-Իսկ ի՞նչ եք կարծում նման համաժողովներն իմաստ ունե՞ն:
-Չգիտեմ իմաստ ունի թե ոչ: Իմաստի մասին կարող ենք ասել ինչ որ արդյունք տեսնելուց հետո, որ կարողանանք ասել, որ ահա տեսեք սա համաժողովի արդյունքում ընդունված որոշման հետևանքն է:
-Իսկ գուցե կարիք ունենք գոնե խոսելու իրար հետ, թեկուզ և համաժողովի կտրվածքով:
-Կարծում եմ այո, իրար հետ խոսելը պարտադիր բան է: Տեսեք, հիմա հարց է շոշափվում, թե արդյո՞ք նստել խոսել ադրբեջանցու կամ թուրքի հետ, բայց դրանից առաջ պիտի փորձենք հասկանալ, թե իրար հետ ինչպես ենք խոսում: Մենք իրար խոսել չգիտենք: Սա մեր ամենամեծ ցավն է: Քննադատում ենք, որ դիվանագիտություն չունենք, ուրիշի հետ չենք կարողանում խոսել, բայց գուցե դա գալիս է մեր միջից, որովհետև եթե իրար հետ ընդհանուր եզրակացության չենք կարողանում գալ, մանր հարցերում տարաձայնությունները նորմալ են, բայց եթե որևէ գլոբալ հարցում էլ չենք կարողանում, ապա ինչպես ենք մեզ պահելու աշխարհում, ուր շատ տարբեր մոտեցումներ են, ուր պետք է խոսել ու լսել: Որովհետև էլի գաղութի մտածողությունն է: Դա այն է, որ հարցն էսպես է դրված՝ «ես ասացի ինչ եմ մտածում ու վերջ, ով ինչ է մտածում, ինձ հետաքրքիր չէ»:
-Իսկ եթե Հայաստանում ամեն ինչ իդեալական լինի ու սփյուռքը հնարավորություն ունենա ամբողջապես Հայաստան տեղափոխվելու, նման բան կլինի՞, կգա՞ն:
-Նախ չեմ կարծում էդպես լինի, չգիտեմ ով կուզենա կգա կամ չի գա: Եթե կտեսնի որ ձեռնտու է, թող գա ու ապրի:
-Կարծիքներ կան որ սփյուռքի գոյությունը հային պետք է որպես գործիք օտար երկրում ազդեցություն ունենալու համար ու զանգվածային հայրենադարձությունը, նույնիսկ հնարավորության դեպքում էնան էլ ցանկալի չէ:
-Չգիտեմ: ԱՄՆ-ում հայկական սփյուռքը բավական լուրջ ազդեցություն ունի, Ռուսաստանում ամենամեծ համայնքն ունենք, բայց այդ համայնքը որևէ ազդեցություն չունի: Դա երկրից է կախված: Սփյուռքը մեղավոր չէ, որ որևէ երկիր այդպիսին է: Մարդիկ մեղավոր չեն, որ Ռուսաստանն այդպիսի երկիր է: Եթե տասնապատիկ շատ լիներ, կամ տեղերով փոխեինք ամերիկյան ու ռուսական սփյուռքը, ապա Ռուսաստանից տեղափոխվածները մեծ ազդեցություն կունենային, մյուսները՝ միանամից ստիպված կլռեին: Խնդիրը և լուծումը պետք է գա այստեղից: Ինչքանով կօժանդակի, արդեն իր որոշելիքն է, բայց եթե ավելի հեռատեսորեն նայենք, եթե մեք սփյուռքում ուզում ենք մեր ազգային գիտակցությունը պահենք, մենք կարող ենք անել միայն մի պարագայում, երբ կա Հայաստանի Հանրապետություն, եթե չկա ՀՀ, մնացած ամեն ինչ անիմաստ է: