Մեծ Մարդը

Մեր վերջին վեց տարուան պատմութիւնը՝
տխուր նկարագրութիւնը մեզ հետ կատարուածի,
Քրիստափորի օրօք եւ նրանից յետոյ կը դառնայ պատմութիւնը այն բանի, ինչ որ մենք կը կատարենք մեր թշնամիների հետ: Քրիստափորը կը փրկէ հայ պատմութեան արժանապատւութիւնը:

Գարեգին Նժդեհ

Նժդեհի ճառը` արտասանուած 1924 թուականին,
Սոֆիայի գերեզմանատան մեջ,
Քրիստափոր Միքայէլեանի յուշարձանի բացման առթիւ:

«Մեծ մարդը.- Դա սպասուելիք օգնութիւնն է, մխիթարութիւնը: Մեսիան, որ ժամանակների մայրը երբեմն-երբեմն աշխարհ կ’ուղարկէ այս կամ այն ժողովրդի եւ մարդկութեան համար:

Մեծ մարդը.- Պարզատես, վշտակիր, հերոս երեւալով հոգեկանօրէն կը փոխի իր միջավայրը: Նրանով կ’արժէքաւորուի, կ’իմաստանայ, կը վեհանայ կեանքը:
Նրա խօսքը կ’ազդէ որպէս հրաշէկ կայծբռնկեցնելով իրեն հետ առնչուղ սրտերն ու զգացումները: Նրա ներկայութիւնը կ’ազնուացնէ, կը թեւաւորէ, կը գօտեպնդէ հոգիները: Նրա շնորհիւ անկարելին կը դառնայ միայն դժուարին, դժուարինը կարելի: Երազները կը դառնան նպատակ, նպատակները` իրականութիւն: Կը փոխէ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը, պատմութիւնը:

Մեծ մարդը.- Դա Աստուած է, միայն այն տարբերութեամբ,
որ դա իրեն Աստուած կը զգայ միայն իր կեանքի որոշ վայրկեաններում եւ որպէս այդպիսին կը կերտէ իր յաւերժական, իր աստուածարժան գործերը:

Այդպիսին էր Քրիստափորը` Հայկական Պրոմեթէյը,
մեր Յեղափոխութեան արարիչը, մեծ առաքեալը, մեծ վրիժակը:

Քրիստափորի հոգու եւ գործի մեծութիւնը պատկերացնել կարենալու համար, դառնանք, մի վայրկեան, վերադառնանք
մեր Յեղափոխութեան նախօրեակը` տեսնենք, թէ ի՞նչ էինք երէկ:

Աշխարհի ամենէն անիծապարտ բռնապետութեան
արնոտ ձեռքով կը խաչուէր հայ ժողովուրդը:

Գողգոթայէն` Արեւմտահայաստանէն կը բարձրանար աղաղակը հաւաքավառ խաչեցեալի.- օգնութիւն, փրկութիւն ինձ:

Իսկ մարդկութիւնը` յանցաւոր ու անտարբեր, կը պատասխանէր.

• Ծարա՞ւ ես, արբ արցունքդ…
• Կոտորւո՞ւմ ես, ջրի չա՞փ էլ արժէք չունի արիւնդ`
  դու ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես…
• Կողոպտւո՞ւմ ես, տէր չե՞ս վաստակիդ`
  դու ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես…
• Շղթաների մէ՞ջ կը ծնեն, կ’ապրեն, կը մեռնեն զաւակներդ`
  դու ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես…
• Կա՞խ է գլուխդ, խոնա՞րհ է ճակատդ, բռնութեան լծի տակ երկտակուա՞ծ է մէջքդ, պատուիդ տէրը չե՞ս, ցեղիդ սրբազան լեզուէն օգտուելու իրաւունքն իսկ չունե՞ս, վաղո՞ւց է ինչ եկեղեցիներիդ զանգերի քաղցր ղօղանջը չես լսում, առանց իտէալի եւ վեհութեան կը սողա՞ս միայն , ստրո՞ւկ ես`
  դու ես մեղաւոր, դու. ի՞նչը մղեց քեզ միամտօրէն հաւատալու ցնորապաշտ Նազովրեցու վսեմ, բայց վտանգաւոր խօսքին:
  Ո՞վ ասաց, որ թոյլը մեղաւոր չէ, որ թոյլ է, եւ որ ուժեղը երախտիք չունի, որ ուժեղ է: Դու խաբուած ես, ժողովուրդ, որ զոհն ես քրիստոնէական բարոյախօսութեան, որ շարունակում է մնալ որպէս ներկ եւ շպար, որպէս քօղ եւ դիմակ ուժեղների
  հոգու համար: Թուլութիւնը, ասում է աշխարհը, ծնուած է սնուցանելու ուժը: Ուժն է ծնում իրաւունքը:
  Ուժեղին է աշխարհը, հայրենիքը, ազատութիւնը եւ ամէն ինչ:
• Ուզո՞ւմ ես վերջ տալ գերմարդկային տառապանքիդ,
  որի Շէյքսփիրը դեռ չէ յայտնուել: Ուզո՞ւմ ես վերջ տալ գողգոթայիդ, որի վրայ որպէս յոյսի ժողովուրդ, կը մեռնես
  ամէն օր եւ չես մեռնի: Ուզո՞ւմ ես փրկուիլ. – եղի՛ր ուժեղ,
  քանզի թոյլերը բարեկամ չունեն աշխարհում: Իսկ ուժիդ ապացոյցը տալու համար, ցոյց տուր երկու բան. – առաջինը,
  որ գիտես մեռնել գիտակցօրէն, կռւում գործօն եւ իմաստալի մահով, երկրորդըոր գիտես մեռցնել: Ապացուցեցի՞ր այդ, ունեցա՞ր այդ երկու առաքինութիւնները, մասնաւորապէս առաջինը փրկուած ես:

Այս էր աշխարհը հայկական գողգոթայի հանդէպ:
Այսպէս կը պատասխանէր մարդկութիւնը մահուան դատապարտուած այս ժողովուրդին, որը չէր ուզէր մեռնիլ,
բայց չէր կարող եւ ապրել:

90-ական թուականներին ուժգնօրէն զգացուեց Քրիստափորի շունչը: Նրա դրօշի տակ հաւաքուած հասարակական
բանակը- կուսակցութիւնը արդէն խռովել է մահուան լռութիւնը: Հոգեպէս կը լարուի ժողովուրդը: Նրա որդիները որպէս ապստամբ կը նետուին լեռները, արիաբար կը չափուին բանակների հետկ’անգիտանան վտանգը, կ’արհամարհեն մահը, ժպիտը երեսներին կը բարձրանան կախաղանները, բաց ու բարձր ճակատով կ’երեւան աքսորի ճանապարհներին, կը պայթին մի շարք ապստամբութիւններ մէկը միւսէն հերոսական ու հիասքանչ, տեղի կ’ունենայ արշաւանքների
մի ամբողջ շարքմէկը միւսէն յանդուգն ու փառաւոր, օրէց օր կը խորանայ պայքարը, լեռների վրայ կը բազմանան յեղափոխական խմբերը, անհաւասար կռիւներում կը դարբնուի լեգենդար ֆետային, ազատամարտը կը ծնի հերոսներ, կը հարստացնի մեր ցեղի հերոսական մարտիրոսութիւնը, նրա փառատաճարը: Ի լրումն այդ բոլորի մի օր բռնակալի որջում Ստամպոլում կը պայթի, կը գոռայ դժոխային մեքենան, Սուլթանասպանութեան փորձը , ծնունդ Քրիստափորի տիտանական մտքի եւ զգացումի, մի յանդուգն մահափորձ,
որի մասին եւրոպական «Ֆրանքֆուրտեր Ցայտունգ»ը կ’արձանագրէր. «Հայկական ուժանակը դղրդեցրեց ոչ միայն Պոլիսը, այլեւ ամբողջ աշխարհը»:

Հետեւա՞նքը:

Կրաւորական նահատակութեան փոխարէն , նշան
մեր երէկուան թուլութեան , պատճառը օտարների դէպի մեզ տածած սպանիչ արգահատանքի , մեր ժողովրդի վերջին տարիների հերոսականը` արժէքը անկախ հայրենիք ունենալու իրաւունքի:

Քրիստափորը վառելով մեր ժողովրդի հոգու մէջ ինքնայարգանքի զգացումը, կը դարձնէ նրան արժանի մարդկութեան յարգանքին:

Մարդկութեան պատմութիւնը այլ բան չէ, քան պատմութիւնը ազգերի արժանապատւութեան համար մղուած պայքարի: Շնորհուած արժէքների եւ արժանապատւութեան փոխարէն, ինքնանուաճ ազգային արժանապատւութիւն ու ինքնաստեղծ արժէքներ: Այն, ինչ որ այսօր ունինք, այն, ինչ որ մեզ տուել է քաղաքական կշիռ, այն, ինչ որ շատ բան է աւելացրել
մեր ազատութեան արժանի համարուելու իրաւունքին,
չէ մոռացուած, չէ շնորհուած` դա ձեռք է բերուած երկարատեւ
եւ հերոսական պայքարով:

Քրիստափորի շնորհիւ քաղաքական մուրացիկը
կը դառնայ մարտիկ:

Գաղթականութիւնները կամ կը կորչին, կամ կը յարմարուին օտար միջավայրին: Հայը բնաւեր` չի կորցնի իր ազգային դիմագիծը, նա չի ապազգայնանայ, որովհետեւ մեծ հայու շնորհիւ իր հոգու մէջ եւ իր շուրջը կը կրի հոգեւոր հայրենիքը, որովհետեւ օտար միջավայրերում հոգեպէս կ’ապրի
իր հայրենիքում:

Մեր վերջին վեց տարուան պատմութիւնը՝
տխուր նկարագրութիւնը մեզ հետ կատարուածի,
Քրիստափորի օրօք եւ նրանից յետոյ կը դառնայ պատմութիւնը այն բանի, ինչ որ մենք կը կատարենք մեր թշնամիների հետ: Քրիստափորը կը փրկէ հայ պատմութեան արժանապատւութիւնը:

Սեղմ ասածշնորհիւ Քրիստափորի օտար լծերի տակ ստրկօրէն հոգեվարող հոգեւոր հօտի փոխարէն այսօր կայ անկախ եւ ստեղծագործ քաղաքական ժողովուրդը եւ յաւիտենական արժէքներից Մայիս 28-ը: Այսօր քսաներորդ դարաշեմքում կանգնածհայութիւնը նախայեղափոխական շրջանի ստրուկների եւ առեւտրական միջնորդների արհամարհուած հօտը չէ, որին աշխարհը կը զլանար անկախութեան իրաւունքը, այլ մարդկութեան գնահատանքին արժանացած քաղաքական մի ժողովուրդ վիրաւոր, բայց ազատ հայրենիքն ունենալու իրաւունքը ձեռքին: Մի ժողովուրդ, որ Քրիստափորի թողած անմեռ արժէքների գիտակցութեամբ եւ պաշտամունքով
կը շարունակէ գոռալ մարդկութեան երեսին.
«Ոչ ոքի ի վնաս, իմ եւ մարդկութեան երջանկութեան համար անկախ ապրիլ կ’ուզեմ»:

Փառք հայ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը
եւ պատմութիւնը վերաստեղծող մեծ Քրիստափորին:

Թող ապրին նրա թողած արժէքները»:

Գարեգին Նժդեհ (Տէր-Յարութիւնեան,1886-1955)

«Հայաստան», Պլովտիվ, 1924, թիւ 29

Գրառումը՝ Կարպիս Եսայեանի ֆեյսբուքյան էջից։