Մաս առաջին
Քանի որ օտար երկրում համայնքները վերածվում էին իրենց երկրորդ, երրորդ և նույնիսկ չորրորդ սերունդների, գնալով դժվարանում էր ոչ միայն պահպանել հայկական ինքնությունը, այլև նոր սերունդներին փոխանցել ազգի պատմական և մշակութային ժառանգությունը, որը առնչվում էր նրանց առօրյային: Բայց պայքարը շարունակվեց։
Վահան Զանոյան
«Երբ աստվածները ցանկանում են պատժել մեզ, նրանք պատասխանում են մեր աղոթքներին»:
-Օսկար Ուայլդ
Անցած չորս տարիների աղետալի իրադարձությունները փոխեցին ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ հայոց պետականության ճակատագիրն ու հեռանկարները։ Պետությունը չափազանց թույլ է ազգային մարտահրավերներին դիմակայելու համար, որոնք գերազանցում են հանրապետության գործերը: Սփյուռքը պետք է վերակազմավորվի և վերագործարկվի ամբողջ ուժով, և անբնական համակարգման ու համագործակցության և ազգային անկիրք տեսլականի միջոցով ստանձնի ազգի խնամակալությունը համաշխարհային մասշտաբով:
Երբ 1991-ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը, ողջ հայոց աշխարհում մի հսկայական թեթևացած շունչ լսվեց: Դրա մի մասն ակնհայտորեն խորհրդային իշխանության ավարտի և վերջապես, 71 տարի անց, անկախ, ինքնիշխան հայկական պետության վերահաստատման խանդավառության արտահայտությունն էր: Բայց կարևոր մասն էր նաև այն պատասխանատվության ծանր բեռի թուլացման շնորհիվ, որ կրել էին Սփյուռքի կառույցներն ու ընտանիքները՝ հայ մշակույթը, լեզուն, պատմությունը և ազգային ժառանգությունը ողջ պահելու համար: Նույնիսկ Ցեղասպանության ճանաչման արշավները, որը Սփյուռքի մեկ այլ կարևոր առաքելություն էր ամբողջ աշխարհում, դատարկ կլիներ, եթե հայերը ձուլվեին և այլևս թքած ունենային ազգային խնդիրների վրա: Քաղաքական կուսակցությունները, ինչպես նաև նշանակալից ոչ քաղաքական կազմակերպությունները պարտավորվել են պահպանել, պաշտպանել և հաջորդ սերնդին փոխանցել հայ ազգի պատմական ժառանգությունը՝ դրա լայն իմաստով: Ժամանակի և թույլ տնտեսական ռեսուրսների վրա զգալի ներդրումներ են կատարվել՝ դպրոցներ, կրթաթոշակներ, եկեղեցիներ, մշակութային և սպորտային ակումբներ, թատրոններ և հրատարակչություններ կառուցելու և ֆինանսավորելու համար:
Դժվար պայքար էր։ Ընդունող երկրների մշակույթում կամ ավելի լայն գլոբալ միտումներում ձուլվելու ռիսկն ավելի քան իրական էր։ Քանի որ օտար երկրում համայնքները վերածվում էին իրենց երկրորդ, երրորդ և նույնիսկ չորրորդ սերունդների, գնալով դժվարանում էր ոչ միայն պահպանել հայկական ինքնությունը, այլև նոր սերունդներին փոխանցել ազգի պատմական և մշակութային ժառանգությունը, որը առնչվում էր նրանց առօրյային: Բայց պայքարը շարունակվեց։
Այսպիսով, անկախ հայկական պետության վերականգնումը հանգեցրեց ազգապահպանության վրա ճնշումների զգալի թուլացման։ Նախնական եզրակացությունն այն էր, որ ազգային պետությունը երաշխավորելու է, որ հայկական ինքնությունն ու ազգային ժառանգությունը երբեք չկորսվի: Դա կլինի նաև մի հայրենիք, որտեղ մշակույթը ծաղկում և զարգանում էր ազգային ինքնորոշման իր ձևով, և նույնքան կարևոր սփյուռքի շատ համայնքների համար, այն կլիներ հայության ազգային պատմական և օրինական իրավունքների պաշտպանը:
Այս մեկնարկը տրվեց Սփյուռքի ավանդական առաքելության տոնին: Բայց տոնը ոչ արդյունավետ էր, ոչ պարապ, ոչ արդյունավետ, այն իմաստով, որ այն չլիցքավորեց և նորից չաշխուժացրեց Սփյուռքին՝ վերսկսելու իր ազգապահպան առաքելությունը: Փոխարենը, դա հանգեցրեց բարդ «առաքելության շփոթության»: Սփյուռքի կառույցները վստահ չէին, թե որն է իրենց նոր առաքելությունը։ Այն առումով, որ առաջին բնական ազդակը եղել է պետության հզորացման ուղղությամբ աշխատելը։ Համահայկական մարդկային և նյութական ռեսուրսները «Հայրենիքին» ծառայելու համար դարձավ կոչ, որին շատերն ականջ դրեցին, և սփյուռքից զգալի մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսներ ուղղվեցին թե՛ Հայաստան, թե՛ Արցախ, թեև չկար հեշտ և ինստիտուցիոնալ հստակ ճանապարհներ՝ նորաստեղծ հայկական պետության հետ առնչվելու և դրանում ներգրավվելու մասին։
1990-ականների սկզբին՝ անկախությունից անմիջապես հետո, Արցախը դարձավ համազգային դիմադրության և պայքարի խորհրդանիշը։ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի հաղթանակները նշանավորվեցին զգալի հավաքական ջանքերով՝ համադրելով Հայաստանի Հանրապետության, Արցախի և Սփյուռքի ուժերն ու վճռականությունը։ Սփյուռքի որոշ կազմակերպությունների մասնակցությունը մեծ դեր ունեցավ այդ պատերազմի ելքի համար։ Այնուամենայնիվ, 1994-ի Բիշքեկի զինադադարի արձանագրությունից մինչև 2020-ի պատերազմը ընկած 26 տարին դարձավ հայոց նորագույն պատմության մեջ ամենաաղետալի վատնված տարիները, երբ Արցախի կարգավիճակը լուծելու իրավական, դիվանագիտական և ռազմական բազմաթիվ հնարավորություններ հետևողականորեն բաց թողնվեցին։ .
Արցախում կարճ ժամանակով կրկին վառվեց հայ ազգային-ազատագրական պայքարի ու դիմադրության ոգին հատկապես Ալիևի ռեժիմի կողմից Լաչինի միջանցքի շրջափակման ժամանակ։ Արցախի հայաթափումից հետո դա էլ ի չիք դարձավ։ Հիմա հսկայական վակուում կա ազգապահպանության ու պայքարի արանքում։ Հայաստանի կառավարությունը, որը ներկայումս կենտրոնացած է բացառապես իր 29800 քառակուսի կիլոմետրը պաշտպանելու վրա, ի վիճակի չէ և չի ցանկանում լրացնել այս վակուումը, իսկ Սփյուռքը դեռ շոկի և շփոթության մեջ է: Ընդհանուր ազգային նպատակների բացակայությունը շարունակում է մնալ ազգային վերականգնման կարևոր խոչընդոտ:
Հայկական անկախ պետությունը բացարձակ արժեք է, որն ամեն գնով պետք է պաշտպանել։ Այն, այնուամենայնիվ, ազգին կանգնեցրել է նոր խոցելիության և մարտահրավերների առաջ: Խորհրդային Միության ժամանակ Հայաստանը Ազգային նկրտումները մեծ մասամբ պաշտպանվում էին սփյուռքի կառույցների կողմից, հաճախ գաղտնի համագործակցելով Հայկական ԽՍՀ հայրենասեր մտավորական դասի հետ: Հայաստանի ավանդական թշնամիները՝ Թուրքիան և Ադրբեջանը, չնայած հաջողությամբ օգտագործել են խորհրդային համակարգը՝ հսկայական տարածքային զիջումներ կորզելու այսօրվա Հայաստանի Հանրապետության սահմանի արևելքից և արևմուտքից, գրեթե անհնարին են համարել սպանել հայկական ավելի լայն պայքարը իր ազգային պատմական իրավունքների համար։ Առանց անկախ պետության ազգը եռանդուն էր ու պաշտպանված իսկ աշխարհով մեկ սփռված լինելով՝ հստակ ու ճանաչելի թիրախ չառաջարկեց։ Անկախ պետությունը ոչ միայն դարձավ այն կետը, որը թշնամին հույս ունի, որ կթուլացնի իր իրավունքների համար պայքարելու ազգի կամքը, այլև թշնամուն ներկայացրել է հստակ և շոշափելի թիրախ, որի վրա պետք է կենտրոնանալ: 2020 թվականի պատերազմից և Արցախի հետագա բռնի հայաթափումից հետո, բախվելով Երևանի թուլացած կառավարությանը, որն ամեն գնով խաղաղություն է խնդրում, Հայաստանի թշնամիները վճռական են առավելագույնս օգտագործել այդ ազգային իղձերը տանը և ներսում ոչնչացնելու ներուժը՝ հենց պետությունը, որը պետք է պաշտպանի նրանց:
[շարունակելի]
Աղբյուրը՝