(Մաս վերջին)
Գարեգին Բ-ն Հայ Եկեղեցու օրինական կաթողիկոսն է այնքանով, որքանով Քոչարյանը կամ Սարգսյանը եղել են հայ ժողովրդի օրինական ընտրված առաջնորդները։
Ներսես Կոպալյան
Շատ հետաքրքիր էին նաև սոցիալական հետևանքները Հայաստանի համար։ Գարեգին Բ-ն այժմ կարողացավ ինտեգրել եկեղեցին հայ հասարակության երեք կարևորագույն ոլորտներում՝ ռազմական, կրթական և տնտեսական: Թեև եկեղեցու դերը հայ զինվորականության մեջ առկա է Լեռնային Ղարաբաղի Առաջին պատերազմից ի վեր, Գարեգին Բ-ը ինստիտուցիոնալացրել է այդ ներկայությունը՝ ընդլայնելով քահանայական ծրագիրը և եկեղեցին որպես ինստիտուցիոնալ բաղադրիչ ներմուծելով բանակ: Նմանապես, Գարեգին Բ-ը հակասականորեն ընդլայնեց իր ազդեցությունը Հայաստանի կրթական ոլորտի վրա, քանի որ Քոչարյանի կառավարությունը եկեղեցու կողմից մշակված կրոնական ծրագիրը պարտադիր դարձրեց տարրական, միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում: Օրինակ, բուհերում աստվածաբանական ծրագրերը աստիճանաբար խլվեցին ակադեմիկոսներից և փոխանցվեցին կաթողիկոսի կողմից նշանակվածներին: Իսկ տնտեսական հատվածում Գարեգին Բ-ը առաջ մղեց հողի և գույքահարկի մասին օրենքները, որոնք ազատում էին եկեղեցուն պատկանող գույքն ու բիզնեսին հարկեր վճարելուց կամ եկամուտների հայտարարագրումից: Կառավարության զիջումը հանգեցրեց ակնհայտ արդյունքի՝ եկեղեցական վերնախավի կողմից հարստության անվերահսկելի կուտակմանը, քանի որ Գարեգին Բ-ի և նրա մերձավոր շրջապատի բիզնես շահերը սկսեցին որակվել որպես եկեղեցու շահեր և, որպես այդպիսին, դուրս մնացին հարկային պարտավորություններից։ Սա անխուսափելիորեն հանգեցրեց Գարեգին Բ-ի բիզնես ակտիվների և ներդրումների ընդլայնմանը, որոնք սկսեցին տնօրինել և հետագայում ընդլայնել հարազատներն ու մերձավորները: Թափանցիկությունը վերացնելով և ընդլայնելով հաշվետվողականությունը՝ Եկեղեցու հսկայական հարստությունն ու եկամուտը դարձան Գարեգին Բ-ի առաջնային նպատակը: Այս համատեքստում նա տիրում էր ոչ միայն կրոնական և քաղաքական, այլև հսկայական տնտեսական հզորության։
Հայկական քաղաքականության կրոնականացում
Թավշյա հեղափոխությունը մաքրեց Հայաստանը ինչպես կոռումպացված քաղաքական համակարգից, այնպես էլ քաղաքական-օլիգարխիկ դասակարգից։ Սակայն թավշյա հեղափոխությունը բավարար չափով չտարածվեց Գարեգին Բ-ի և կրոնական օլիգարխիայի վրա։ Եկեղեցու ինստիտուտը մեկուսացրեց այս կոնկրետ օլիգարխիկ խավին. Այսպիսով, հայ հասարակության ներսում ստեղծելով անկլավ՝ Գարեգին Բ-ն կարողացավ ժամանակ շահել։ Բայց սա կայուն չէ։ Գարեգին Բ-ն վերապրեց իր դեմ սկսված բողոքի ցույցերը թավշյա հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո, և նրա մերձավոր շրջապատը նույնիսկ հասցրեց հակահարված տալ. բայց սրանք ընդամենը գոյատևման կարճաժամկետ ակտեր են: Այն ինստիտուցիոնալ դասավորությունները, տնտեսական մեխանիզմները և սոցիալական ուժի ցանցերը, որոնց կառուցումը և վրա հիմնվել է Գարեգին Բ-ն, ուղղակի անհամատեղելի են Հայաստանի ժողովրդավարական նախագծի հետ:
Անկասկած, Գարեգին Բ-ի և ժողովրդավարական Հայաստանի բախումը կանխորոշված էր։ Սակայն սա եկեղեցու և պետության հակամարտություն չէ։ Սա հակամարտություն չէ Հայ առաքելական եկեղեցու և Հայաստանի իշխանության միջև։ Ավելի շուտ, դա բախում է ժողովրդավարացող Հայաստանի և նախկին օլիգարխիկ դասի մնացորդների միջև։ Սա բախում է հայ քաղաքական-աշխարհիկ հասարակության և եկեղեցական հիերարխիայում արմատացած կղերական վերնախավի միջև։ Եվ դա է պատճառը, որ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանի՝ Հայաստանի քաղաքական դաշտը կրոնականացնելու և, որպես հետևանք, Գարեգին Բ-ի վստահելի իր դերում, եկեղեցին քաղաքականության մեջ ներքաշելու փորձը պարզապես ձախողվեց Գարեգին Բ-ին։ Հայաստանի ներսում իրավիճակն ապակայունացնելու փորձը և աջ ծայրահեղական շարժում ստեղծելու հուսահատ փորձը, որը կարող էր օգտագործել կրոնական և մշակութային պատերազմները՝ ռեակցիոն տրամադրությունները աշխուժացնելու համար, ոչ միայն ձախողվեցին, այլև ավելի բացահայտեցին Գարեգին Բ-ի ծրագրերը հայ հասարակության համար։
Եկեղեցու աջակցությունը 2020 թվականից հետո Հայաստանում տեղի ունեցած գրեթե բոլոր հակակառավարական բողոքի ակցիաներին ոչ մեկի համար անակնկալ չէ, քանի որ ակնհայտ է, թե որտեղ է գտնվում Եկեղեցին. նրան պետք է վերադարձ դեպի ոչ-լիբերալիզմ, որպեսզի եկեղեցական հիերարխիան պահպանի իր ֆիդայիին: Այն, որ եկեղեցին դեմ էր դեմոկրատական նախագծին, բացահայտորեն պաշտպանում էր Ռոբերտ Քոչարյանի վերադարձը իշխանության, աջակցում էր երկրի ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված իշխանության տապալմանը, և որ եկեղեցին կոչ էր անում վարչապետի հրաժարականը, իրավիճակը շատ պարզ է դարձնում։ Գարեգին Բ-ի համար չկա եկեղեցու և պետության տարանջատում. Հայաստանի աշխարհիկության վրա հարձակումները, նրա քաղաքական լանդշաֆտի կրոնականացումը և Բագրատ Գալստանյանի գլխավորությամբ ներքին ոլորտը ապակայունացնելու ձախողված փորձը կապված չեն սահմանազատման գործընթացի, անվտանգության կամ հայ հասարակության կարևոր հատվածների օրինական դժգոհությունների հետ: Ընդհակառակը, Բագրատ Գալստանյանը, որպես Գարեգին Բ արքեպիսկոպոս, օգտագործում է հայ հասարակության որոշ հատվածների վախերը, մտահոգությունները և խոցելիությունը՝ ազդելու մեկ արդյունքի վրա՝ Հայաստանի դեմոկրատական նախագծի խարխլման համար:
Այն, որ Գարեգին Բ-ին անվստահություն հայտնելու հասարակական լայն կոնսենսուս կա, ինքնին հասկանալի է և, այն լուրջ է: Բայց Գարեգին Բ-ի բացասական կերպարն էլ ունի իր հիմնարար խնդիրները՝ նա տառապում է լեգիտիմության ճգնաժամով։ Ոչ այն պատճառով, որ նա Հայ առաքելական եկեղեցու կաթոլիկ է, ավելի շուտ այն պատճառով, որ նա համարվում է Քոչարյանի կաթողիկոսը։ Գարեգին Բ-ն Հայ Եկեղեցու օրինական կաթողիկոսն է այնքանով, որքանով Քոչարյանը կամ Սարգսյանը եղել են հայ ժողովրդի օրինական ընտրված առաջնորդները։ Չի կարելի անտեսել լեգիտիմության ճգնաժամը, լինի դա ընտրակեղծիքների և կեղծիքների լայնածավալ ապացույցները, կոռուպցիայի և իշխանության չարաշահման մասշտաբներն ու ծավալները, թե հայ ժողովրդի հավաքական ճնշումը: Հայ առաքելական մեծարգո եկեղեցին, որին այժմ մեկ մարդ է տիրապետում, հալածվում ու բռնության է ենթարկվում հենց այդ մարդը, իսկ Տավուշի արքեպիսկոպոսը նրա գործիքն է փողոցում։ Այդ նպատակով հասկանալու համար հոգեւոր վերնախավի ներկայիս դերը, երբ նա մտնում է քաղաքական կյանք, իրապես հասկանալու հիմքում ընկած կառուցվածքային գործոնները, որոնք ստիպում են նրան կոտրել տարանջատումը եկեղեցու և պետության միջև, և ճիշտ հասկանալ, թե ինչու է արքեպիսկոպոսը, որի հայտարարած ցանկությունը դեպի վարչապետի պաշտոն մեծամասնության համար մնում է անբացատրելի և անհետևողական, մենք պետք է հետևենք զարգացումներին հիմնարար սկզբնաղբյուրից՝ օլիգարխիկ համակարգից, որը իշխանության բերեց Գարեգին Բ-ին, և թե ինչպես նա եկեղեցին վերածեց թաքնված առաջապահի դեմոկրատական նախագծի դեմ:
Աղբյուրը՝