(մաս 1-ին)
Նախատեսված «տնտեսական և տրանսպորտային կապերը» սահմանափակված չեն միայն Հայաստանի հարավով Ադրբեջանի օգտագործման համար, այլ պետք է «ապաշրջափակվեն» ամբողջ տարածաշրջանում, այդ թվում՝ Հայաստանի տրանսպորտային կապերը Ադրբեջանի միջոցով դեպի Ռուսաստան և այլ ուղղություններ
Հրայր Բալյան
Հերթական ադրբեջանական պատերազմը Հայաստանի դեմ, որը կարող է զգալի տարածաշրջանային ապակայունացում առաջացնել, մոտ է: Սակայն այն կարելի է կանխել:
Ադրբեջանը, որն ունի Թուրքիայի և Ռուսաստանի աջակցությունը, պահանջում է Հայաստանի հարավով արտատարածքային «միջանցքի» իրավունք: Միավորված Ազգերի Կազմակերպության կլիմայի փոփոխության համաժողովից հետո (COP29 — 2024 թվականի նոյեմբերի 11-22-ը) Բաքվում, Ադրբեջանի մայրաքաղաքում, երբ աշխարհի ուշադրությունը այլուր կլինի, ադրբեջանական հարձակման ռիսկը՝ ուժով «միջանցք» վերցնելու նպատակով, զգալիորեն կմեծանա:
Հայաստանը կարող է կանխել այս բռնի ելքը՝ կոչ անելով համապարփակ բանակցությունների Ադրբեջանի հետ՝ ներգրավելով տարածաշրջանային և գլոբալ ուժերին:
2023 թվականի սեպտեմբերի ադրբեջանական հարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) դեմ և այնտեղի հայերի էթնիկ զտումները հիմնովին փոխեցին աշխարհաքաղաքական իրավիճակը և ավարտեցին 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հրադադարի համաձայնագիրը, որն ավարտեց Ադրբեջանի 44-օրյա պատերազմը չճանաչված ԼՂՀ-ի դեմ: Համաձայնագիրը ստորագրվել էր Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի կողմից, որի հիման վրա Ադրբեջանը պնդում է «միջանցքի» իրավունք Հայաստանի հարավային Սյունիքի մարզով, որը Ադրբեջանը կոչում է «Զանգեզուր»:
Եռակողմ համաձայնագրով, որը կոչվում է «հայտարարություն», կողմերը պարտավորվել էին «լիարժեք հրադադար և բոլոր ռազմական գործողությունների դադարեցում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոտում» (Հոդված 1): Բացի այդ, նրանք համաձայնվել էին տեղակայել ռուսական «խաղաղապահ ուժեր … Լեռնային Ղարաբաղում շփման գծի երկայնքով և Լաչինի միջանցքով» (Հոդված 3):
Հոդված 1-ի համաձայն եռակողմ համաձայնագրի նպատակը դադարեց գոյություն ունենալ՝ Ադրբեջանի կողմից ԼՂՀ-ի դեմ սեպտեմբերի 19-ին իրականացված համապարփակ հարձակմամբ հրադադարի լիակատար խախտմամբ: Լաչինի միջանցքի վրա Ադրբեջանի կողմից 9-ամսյա շրջափակումը, որը նախորդեց հարձակմանը, խախտեց Հոդված 3-ը: Իսկ ռուսական «խաղաղապահ ուժերի» վաղաժամ հեռացումը ԼՂՀ-ից 2024 թվականի ապրիլին՝ նույնպես խախտելով Հոդված 3-ը, հաստատեց համաձայնագրի ավարտը: Այս երեք հիմնարար կետերի խախտումներով, եռակողմ համաձայնագիրը կարելի է համարել ավարտված՝ համաձայն Վիեննայի կոնվենցիայի 60-րդ հոդվածի (Պայմանագրերի իրավունքի մասին):
Ավելին, ի տարբերություն Հոդված 3-ում հիշատակված «Լաչինի միջանցքի», եռակողմ համաձայնագիրը չի օգտագործում «միջանցք» տերմինը Հայաստանի հարավով անցնող տրանսպորտային կապի համար: Փոխարենը, համաձայնագիրը սահմանում է չորս պարտավորություններ Հոդված 9-ում. (ա) «տարածաշրջանում տնտեսական և տրանսպորտային կապերը ապաշրջափակվելու են». (բ) «Հայաստանը պետք է երաշխավորի տրանսպորտային կապերի անվտանգությունը» Ադրբեջանի և նրա Նախիջևանի էքսկլավի միջև՝ «անխափան մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և բեռների տեղաշարժը երկու ուղղություններով». (գ) Ռուսաստանի սահմանապահ ծառայությունը «պետք է պատասխանատվություն կրի տրանսպորտային կապերի վերահսկման համար». և (դ) կողմերի համաձայնությամբ, Նախիջևանի և Ադրբեջանի արևմտյան շրջանների միջև նոր տրանսպորտային հաղորդակցության կառուցումը կապահովվի:
Հետևաբար, նախատեսված «տնտեսական և տրանսպորտային կապերը» սահմանափակված չեն միայն Հայաստանի հարավով Ադրբեջանի օգտագործման համար, այլ պետք է «ապաշրջափակվեն» ամբողջ տարածաշրջանում, այդ թվում՝ Հայաստանի տրանսպորտային կապերը Ադրբեջանի միջոցով դեպի Ռուսաստան և այլ ուղղություններ (ա): Հայաստանի տարածքով անցնող տրանսպորտային կապերը պետք է գտնվեն Հայաստանի ինքնիշխանության ներքո, հակառակ դեպքում չի կարող երաշխավորել դրանց անվտանգությունը (բ), և դրանք պետք է լինեն «կողմերի համաձայնությամբ» (դ), ինչը ենթադրում է հետագա բանակցություններ, կամ, գուցե, նոր համաձայնագրի կարիք՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև, որոնք եռակողմ համաձայնագրի ստորագրող կողմերն են:
Ռազմավարական նկատառումներից ելնելով և դրական կամքի դրսևորմամբ, Հայաստանը կարող է որոշել չհամարել 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հրադադարի համաձայնագիրը ավարտված և դրա փոխարեն նախընտրել համաձայնագրի շրջանակներում բանակցել հաղորդակցության կապերի պայմանների շուրջ: Ադրբեջանի պահանջած զիջումներին դիմակայելով՝ Հայաստանը կարող է քննարկել անվտանգ և երաշխավորված տարանցման իրավունքների առաջարկը Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև՝ անկախ այն բանից, թե ինչ պիտակ է օգտագործվում՝ «տնտեսական և տրանսպորտային կապեր» թե «Զանգեզուրի միջանցք»: Տարանցման իրավունքները պետք է լինեն հստակ սահմանված պայմաններով և խիստ հայկական ինքնիշխանության ու վերահսկողության ներքո՝ միջազգային մոնիտորինգով: Համաձայնեցված տրանսպորտային կապը չպետք է խախտի Հայաստանի սահմանը և հաղորդակցման կապերը Իրանի հետ:
[շարունակելի]
Աղբյուրը՝ կայքից։
Թարգմանությունը՝
Արայիկ Մկրտումյանի