Սփյուռքի Ինքնության Մասին

1960-ական թուականներուն, հայ լեզուի մաքրազտման նպատակով ի գործ կը դրուէին մտածուած նախաձեռնութիւններ, որոնք հիմնականօրէն կը միտէին արեւմտահայերէն խօսիլը դարձնել որպէս հաղորդակցութեան հասարակաց լեզու (lingua franca), թրքերէնի կամ արեւմտահայ բարբառներու փոխարէն:

Նորայր Էպլիղաթեան

Սփյուռքի ինքնության, դրա կայացման ու հեղափոխական հարցերը միշտ մեծ կարևորություն են ներկայացրել, բայց միշտ չէ, որ ուսումնասիրվել են ըստ պահանջի։ Առավել հաճախ Սփյուռքի մասին խոսելիս մենք բավարարվել ենք թեթև երանգներ ընդգծելով ու չենք խորացել այն հարցերի մեջ, որոնց գոյությունը կարող է Սփյուռքի ավագ և կրտսեր սերունդների վրա ամենակարևոր ազդեցությունն ունենալ։
Սփյուռքը, ինչպես և ցանկացած օրգանիզմ, ենթակա է զարգացման ու վերափոխման։ Կատարվող գործընթացները ոչ միշտ են հասկանալի ու դրական, բայց դրանք կան ու կարոտ են մեկնաբանության, առավել ևս որ դրանք, հանդիսանալով Սփյուռքի ինքնության վրա ազդող երևույթներ, իրենք իրենց հերթին պատճառ և հետևանք են հաջորդող և նախորդող մի շարք իրադարձությունների։ Հարկավոր է ընդունել նաև այն, որ Հայկական Սփյուռքի ձևավորումն ընթացել է այնպիսի երկրներում, որոնք կա՜մ հանդիսացել են աշխարհաքաղաքական ու սոցիալ֊մշակութային կարևոր իրադարձությունների հեղինակ, կա՜մ այդ ամենը կրող, ուստի և Սփյուռքի տարբեր համայնքներում տարբեր են եղել հայ սերունդների մտահորիզոններն ու նպատակները։

Մեր Ուղինը առաջիկայում կներկայացնի իր դիտարկումները վերոհիշյալ հարցի մասին, իսկ մինչ այդ առաջարկում ենք ծանոթանալ Նորայր Էպլիղաթյանի հետևյալ հոդվածին, որտեղ հեղինակը հետաքրքիր երանգների ընդգծումով ուշադրություն է հրավիրում մի շարք կարևոր հարցերի վրա։

Մեր Ուղին

Հայկական սփիւռքը եւ 1960-70-ականներու վերածնունդը
Նորայր Էպլիղաթեան

1968-ի Պէյրութը
Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին նուիրուած, Ռազմիկ Փանոսեանի՝ «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» յօդուածը ոչ միայն մեծապէս գնահատուեցաւ մտաւորական շրջանակներու կողմէ, այլեւ սեղանի վրայ դրաւ խիստ կարեւոր հարց մը՝ սփիւռքահայ ինքնութեան որոնումի եւ սահամանումի շարունակական գործընթացը, որ սկիզբ կ’առնէր 1968-ին, ինչպէս Փանոսեան կը նշէ. «68-ի այս հայ սերունդը կոչ ուղղեց վերիմաստաւորելու մեր ինքնութիւնը՝ որպէս սփիւռքահայեր, նաեւ՝ ինչպէ՞ս առնչուելու աշխարհին, մեր անցեալին, ներկային ու ապագային, եւ հայրենիքի գաղափարին»:

Օրին, քննարկումները եղած են բուռն ու կծու, ինչպէս կը վկայէ Նորայր Էպլիղաթեան հետագայ թարգմանաբար տրուած իր գրութեան մէջ (քաղուածաբար՝ The Armenian Weekly-ի 2 հոկտեմբեր 2024-ի թիւէն), զոր գրած է Ռ. Փանոսեանի վերոնշեալ յօդուածին առիթով: Ինք նաեւ անդամ 1968-ի սերունդին, բացատրութիւններ կու տայ օրին արծարծուած տեսակէտներուն եւ տարբեր ուղղութիւններուն մասին՝ ընդգծելով, որ «սփիւռքեան ինքնութեան մասին բանավէճերը կը մնան ի զօրու եւ յաւելեալ ուշադրութեան կարիքը ունին»:

Այո՛, կը մնան ի զօրու, եւ Ռազմիկ Փանոսեանի յօդուածը կը դառնայ հրաւէր մը բոլորին վերսկսելու զանոնք՝ հոգ չէ թէ «բուռն ու կծու»:

Մեծ հետաքրքրութեամբ կարդացի Ռազմիկ Փանոսեանի յօդուածը՝ Յարութիւն Քիւրքճեանի մահուան քառասունքին առիթով։ Պէտք է ըսեմ, որ ան զիս ետ տարաւ դէպի այն ժամանակները, երբ մեր սերունդը սկսաւ գնահատել անցեալը եւ քննարկել ապագայի կարելիութիւնները՝ դասական ժամանց մը, իւրաքանչիւր նորահաս սերունդի համար:

Իբրեւ յաւելեալ տեղեկութիւն, նշեմ, որ ես կը պատկանէի քաղքենի երիտասարդներու խումբի մը, համալսարանականներ մեծամասնութեամբ, որոնք կրնային նման տեսակէտներ քննարկել, որովհետեւ մեր հայրերն ու մեծհայրերը հիմնականօրէն կեդրոնացած էին գոյատեւման վրայ՝ Մասլոյի մարդկային կարիքներու առաջնահերթութեանց բուրգի յատակին: Կային նաեւ այլ ուղղութիւններ. Առկայ էին միջազգային ազդեցութիւններ, ներշնչուած՝ 1968-ին ուսանողական շարժումներէն, որոնք տեղի ունեցան թէ՛ Եւրոպայի (մասնաւորաբար Փարիզի), թէ՛ Միացեալ Նահանգներու մէջ։ Երիտասարդութիւնը ըմբոստացաւ իշխանութեան եւ Վիեթնամի պատերազմին դէմ։ Մենք ամէն օր թերթեր կը կարդայինք ու կը մտածէինք, թէ ի՞նչ կ’ընեն ու կը մտածեն «այս միւսները»: Պատնէշներ բարձրացնելու մեր ժամանակը հասած էր։

Տակաւին, առկայ էին շրջանային ազդակներ։ 1967-ի վեցօրեայ պատերազմը եւ արաբական բանակներու պարտութիւնը ցնցեցին շատերը: Պաղեստինցիները համոզուեցան, որ ազգային ազատագրական պայքարը իրե՛նց պարտականութիւնն է եւ ո՛չ ուրիշին: Հին կառոյցները, ներառեալ արաբական բանակները, կորսնցուցին իրենց վստահելիութիւն, եւ փորձեր սկսան կառուցելու նորերը. յառաջ եկաւ Պաղեստինի ազատագրութեան կազմակերպութիւնը (ՊԱԿ): Լիբանանեան եւ արաբական շրջանակներ նոյնպէս վերածնունդ կ’ապրէին: Դժբախտաբար, հայերս մեծ թիւ չէինք կազմեր Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի դասախօսկան կազմին կամ որոշ բաժիններու եւ որոշ մասնագիտութիւններու ուսանողներու պարագային։ Յառաջդիմութեան ի խնդիր պայքարի մրցումին մէջ՝ մենք ետ կը մնայինք:

Արեւմտահայութեան ազգային ինքնութիւնը գլխաւորաբար հիմնուած է պոլսահայութեան վերածնունդի (նախա1915), 1915-1920-ի կոտորածներու ու տեղահանութիւններու եւ սփիւռքի գաղթակայաններուն (ուր աշխարհագրական հեռաւորութիւնները չքացած էին եւ Անատոլուի տարբեր քաղաքներէն եկած հայերը միասին կ’ապրէին) եւ հիւրընկալ երկիրներու հանդէպ հայրենասիրութեան վրայ: Ահա թէ ինչո՛ւ մեզի կ’անուանեն սուրիահայ, ֆրանսահայ եւ ամերիկահայ։ Այս հայկական սփիւռքեան ինքնութիւնն էր, որ քննարկումի նիւթ կը դառնար։ Գոյութենական հարցեր եւ ապագայի ուղղուածութիւններ սեղանի վրայ կը դրուէին ու կը համեմատուէին: 1960-ական թուականներուն, հայ լեզուի մաքրազտման նպատակով ի գործ կը դրուէին մտածուած նախաձեռնութիւններ, որոնք հիմնականօրէն կը միտէին արեւմտահայերէն խօսիլը դարձնել որպէս հաղորդակցութեան հասարակաց լեզու (lingua franca), թրքերէնի կամ արեւմտահայ բարբառներու փոխարէն:

Եղան նաեւ այլ զարգացումներ: 1950-ական թուականներու ընթացքին, գաղթակայաններէն սկսան դուրս գալ արհեստավարժներն ու ձեռնարկուները: Այս գաղթակայանները վերածուեցան կեթոներու, ինչպէս քաղքենի տղաքը կը կոչէին զանոնք: Հիմնական գաղափարը ֆիզիքապէս եւ հոգեպէս կեթոներէն ազատիլն էր, եւ անոնցմէ դուրս գալով է, որ օտարը դիմակալելու գաղափարը դարձաւ օրակարգի հիմնական կէտ մը:

Հեգնական էր երեւոյթը, որ երիտասարդութիւնը (գոնէ Լիբանանի մէջ) չէր գիտեր արաբերէն՝ Միջին Արեւելքի երկիրներու լեզուն, ուր անոնք կ’ապրէին եւ կը յուսային աշխատիլ: Այս մէկը ընկերային համակարգային թերութիւն մըն էր: Օրինակ, Ճեմարանը` Պէյրութի հայկական վարժարանը, որ հիմնուած է 1930-ին Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի եւ Գասպար Իփէկէանի կողմէ, յայտնապէս տկար էր արաբերէն լեզուի դասաւանդման մէջ: Տեղացիները կը ծաղրէին հայերը անոնց թերի արաբերենին համար: Մեզ կը կոչէին պարոն, ինքնակոչ տիտղոս մը այն մարդոց համար, որոնք իրենք զիրենք վեր կը դասէին պարզ ժողովուրդէն: Առանց Վազգէն Շուշանեանի վարանումներուն, երիտասարդները կ’ուզէին խառնուիլ օտարին: Մենք վստահ էինք, որ կրնանք յաղթահարել խոչընդոտները եւ յաղթել:

Հայկական ինքնութեան բարեշրջութիւնը (evolution), որ կը ներառէր կեթոներէն դուրս գալը, օտարներու հետ շփումը, գիտութեան եւ արհեստագիտութեան միջոցով նոր ինքնութեան մը ձեւաւորումը եւ կազմակերպչական նոր շրջագիծերու ստեղծումը՝ հանդիպեցան որոշ երիտասարդներու ընդդիմութեան: Աստիճանական տախտակ մը օգտագործելով՝ տարբերելու բարեշրջութիւնն ու փոփոխութիւնը, ամփոփ կը ներկայացնեմ այլընտրանքային քանի մը մօտեցումներ:

Նախ կար «սահմանուած կարգի» (status quo) երիտասարդութիւնը: Այս երիտասարդները քննարկումը ընդհանրականէն փոխադրեցին անձնական հարթութիւն: Անոնք կը պնդէին, որ մեր հայրերուն ու մեծհայրերուն դրած հիմերը ամուր են եւ ժամանակն է դիմելու «բարելաւման անհատական ժիհատի»: Անհատական մակարդակի վրայ էր, որ հաւաքական ինքնութեան բարշրջումը բնական ընթացք կ’ունենար:

Ապա, կային «անիշխանականները» իրեց կարգախօսով` «մենք ստեղծած ենք Սփիւռքը եւ մենք կրնանք ոչնչացնել զայն»: Այս տղաքը կարդացած էին Թուրկենեւի «Հայրերն ու որդիները» գործը: Անոնք կը ներկայանային «նախ քանդել, ապա վերակառուցել» դասական մօտեցումով: Անոնց դերը կործանումն էր, մինչ յետոյ եկողները կը վերակառուցէին աւելի ամուր հիմերու վրայ: Աւելորդ է ըսել, որ ասոնք փոքրամասնութիւն կը կազմէին, իսկ դասական հակադարձութիւնը այն էր, թէ «դուք չէք ստեղծած Սփիւռքը, այլ՝ ձեր հայրերն ու մեծհայրերն, որոնց դէմ դուք այժմ կ’ըմբոստանաք»:

Կար նաեւ «վերադարձողներու» խումբը: Անոնք կեդրոնացած էին պատմական հայրենիք վերադառնալու իրաւունքին վրայ: Անոնք կը հաւատային, որ կարիք չկար սփիւռքի ինքնութեան եւ անոր բարեշրջման մասին մեծ ու բարդ գաղափարներ արծարծելու: Անոնց կարծիքով, հայրենիք վերադառնալով ու հոն վերահաստատուելով բոլոր հարցերը կը լուծուէին: Այս խումբը փորձեց եւ չկարողացաւ առաջարկել, թէ ճիշդ ո՞ւր պիտի վերաբնակեցնել հայերը՝ վեց վիլայէթնե՞րը, Կիլիկիա՞, թէ՞ Խորհրդային Հայաստան, եւ ինչպէ՞ս իրագործել այս վերաբնակեցումը: Նշենք, որ վերաբնակեցման օրակարգը լայնօրէն կը քննարկուէր Միջին Արեւելքի մէջ պաղեստինցիներու վերադարձի հարցով, իսկ վերաբնակեցման միջոցը՝ ընթացիկ խօսակցութեան նիւթ: Հայկական «վերադարձ» խումբը նոյնպէս չկրցաւ պատասխանել այն հարցումին, թէ մենք ո՞ւր պիտի թափառինք 40 տարուայ նախապատրաստութեան համար, ինչպէս Մովսէս ըրաւ Սինայի մէջ: Միջինարեւելեան սփիւռքի մէջ նախապատրաստուիլը գործնական չէր, ինչպէս ցոյց կու տար պաղեստինեան փորձառութիւնը: «Վերադարձ» խումբը կը սպասէր իր մեսիական Մովսէսին:

«Ազգային ազատագրութեան» խումբը կ’ազդուէր 1950-60-ականներու հակագաղութատիրական շարժումներէն եւ պաղեստեան դիմադրութենէն: Անոնք հետամուտ էին ազգը ներգրաւելու իր իսկ ազատագրութեան մէջ եւ խուսափելու 1915-էն առաջ յառաջ եկած առաջնոդող կուսակցութեան դրոյթներէն: Անոնք կը կարդային եւ կը վերլուծէին Մաօ Ցեթունկի գրութիւնները, յատկապէս անոր կեդրոնացումը ամենօրեայ աշխատանքի մէջ մարդոց օգնելու գաղափարին վրայ: Լիբանանի մէջ ինքնաբաւ համայնքներու դրոյթները կը ներառուէին «Ազգային Ուխտ»ին մէջ: Կառավարման այս ձեւը ինքնին օսմանեան «միլլէթ» համակարգին ընդլայնումն էր: «Ազգային ազատագրութեան» խումբը էթնիք համայնքը կ’ընդունէր որպէս ազգային ինքնութեան մէկ էական բաղադրիչը:

Օրուայ ղեկավարութիւնը ոչ միայն արտօնեց այդ բանավէճերը, այլեւ մասնակից դարձաւ անոնց: Շատ հակասական գաղափարներ կային, իսկ երբեմն քննարկումները բուռն ու կծու կ’ըլլային: Բայց յաջորդ օրը կը շարունակուէին: Փաստօրէն, այս քննարկումները դեռ կը շարունակուին, թէեւ իմ սերունդէս ոմանք մահացած են, իսկ ուրիշներ ծերացած ու յանձնուած:

Անձամբ ես կը կարծեմ, որ Ռազմիկ Փանոսեանի եզրակացութիւնը՝ «դժբախտաբար, Քիւրքճեանի յեղափոխական մօտեցումը (ինք երբեք չէ օգտագործած «յեղափոխական» բառը) մնաց անարձագանգ», շեշտը կը դնէ սխալ կէտի վրայ: Քաղաքացիական պատերազմները Լիբանանի եւ հետագային Սուրիոյ մէջ բացայայտ դարձուցին, որ մենք պէ՛տք ունէինք վերանայման այդ բանավէճերուն եւ պէ՛տք էր վերակառուցէինք Սփիւռքը: Սփիւռքեան ինքնութեան մասին բանավէճերը կը մնան ի զօրու եւ յաւելեալ ուշադրութեան կարիքը ունին` 68-ի սերունդէն անդին:

Եզրակացնելով, երբ ես կը գրէի այս տողերը, անդրադարձայ, որ միաժամանակ կը մրմնջեմ Շառլ Ազնաւուրի «Camarade» երգը: Հանգչի՛ր խաղաղութեամբ, ընկեր Յարութիւն:

Նորայր Էպլիղաթեան

Թարգմանեց՝ Վ. Թէնպէլեան