Մաս առաջին – Սփյուռքը և հայ եկեղեցին
Այնտեղ, ուր մերժվում են քաղաքական կուսակցությունները կամ չկան, գոնե մեկ հայկական եկեղեցի կա, որն արդեն ոչ թե ու միայն կրոնական կառույց է, այլև ազգային-մշակութային, քանի որ հայկական եկեղեցին հայկական է նաև իր մշակութային շնչով, հայոց լեզվով աղոթքներով, հայկական դպրությամբ և այլ եկեղեցական հայաբովանդակ էությամբ։ Եկեղեցու ներկայությունը հայ համայնքների կյանքում շարունակում է մնալ առայժմ ծանրակշիռ, բայց այն դանդաղ ու կայուն քայլերով գնում է թուլացման։
Մեր Ուղին
Դոկտոր Հրաչ Չիլինկիրյանի, Սփյուռքի վերաբերյալ ուսումնասիրության մեջ առանձնանում են վերազգային 7 կառույցներ, որոնք ըստ էության ներկայումս հանդիսանում են Սփյուռքի ամենախոշոր և կազմակերպական ամենամեծ ներդրումն ունեցած կառույցները։ ԱՅսօր կխոսենք այդ կառուցներից առաջինի՝ եկեղեցու մասին։ Դկոտոր Չիլինկիրյանը բավական մանրամասն վերլուծել էր Հայ առաքելական, կաթոլիկ և Հայ ավետարանչական եկեղեցիներն իրենց ունեած համայնքներով, ինչպես նաև Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը, Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսությունը, Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները։
Հայ եկեղեցին(անկախ նրանից, թե քրիստոնեական որ ուղղության հետևորդ են եղել, թեև սովորաբար գերակշիռ մասը պատկանել է Առաքելականին), մշտապես եղել է Սփյուռքում ամենակարևոր, շատ անգամներ միակ կարևոր կազմակերպական մարմինը՝ կատարելով երկու դեր՝ կրոնակական և կազմակերպական։ Ներկայումս իհարկե եկղեցու դերը իջել է, ոչ աններելի աստիճան, բայց իջել է։ Սփյուռքի հայ համայնքներում դեռևս մոտ 70 տոկոս հայերը պահպանում են առաքելական եկեղեցու հանդեպ իրենց հավատարմությունը, կան քրիստոնեական նաև այլ ուղղություններ, ինչպես նաև ավելի առանձին ճյուղեր, որոնք հաճախ բնութագրվում են «աղանդ» բառով, ինչպես օրինակ Եհովայի վկաները, որոնք չեն համարվում քրիստոնեական ուղղություն։ Ինչ որ չափով նորություն կարելի է համարել այն, որ արդեն որոշ ժամանակ է, ինչ քրիստոնեությունն այլևս հայությանը համարժեք չէ։ Քիչ չեն այն հայերը, որոնց համար ազգային ինքնության մեջ կրոնակայն գործոնը շատ փոքր տեղ է զբաղեցնում, ավելին՝ որոշիչ դեր չուինի և հայ լինելու համար քրիստոնյա լինելը(էլ չասած առաքելական կամ կաթողիկ) պարտադիր չէ։
Դոկտոր Չիլինկիրյանի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս առումով հետաքրքիր է այն, որ տասը երկրներում ավելի քան 13 հազար մարդու հետ արված հարցումների արդյունքում ազգային ինքնության համար ավելի կարևոր և առաջատար տեղ են գրավել ընտանիքը, լեզուն և մշակույթը, իսկ մնացած գործոնները՝ հայրենիքը, կրոնը և այլն, որոշ չափով փոփոխվել, ձևափոխվել կամ նահանջել են։
Հետաքրքիր է նաև այն, որ ոչ-քրիստոնյա հայերը, որոնց շարքում են գտնվում բռնի կամ կամավոր մահմեդականացված հայերը, ինչպես օրինակ Տրապիզոնի հայերի մի մասը, իրենց ազգային ինքնության գլխավոր ցուցիչը համարում են պատմական-ընտանեկան հիշողությունը։ Քանի որ նրանց մեծ մասը հայերենին շատ քիչ է տիրապետում և մահմեդական է, ապա մշակութորեն ևս տարբերվում է աշխարհի մյուս հայերից, ուստի ազգային ինքնության գլխավոր նույնականացնողը նրանց դեպքում դառնում է այդ հիշողությունը, թե իրենց ծնողները կամ պապերը ազգությամբ ովքեր են եղել։
Դոկտոր Չիլինկիրյանի այս ուսումնասիրությունից առաջանում են մի շարք այլ հարցեր ևս, որոնք վերաբերում են Սփյուռքի համայնքի ինքնակզամակերպմանը, կամ որպես առանձին միավոր՝ Եկեղեցու վերակազմակերպմանը։ Դոկտոր Չիլինիկիրյանն այն համոզզմունքն է հայտնում, որ Սփյուռք բառը, որ Հակոբ Օշականի բնութագրմամբ ավելի շատ մտածելակերպ է, որն ու նի աշխարհագրություն, մեկ ամբողջական մարմին չէ, ուստի Սփյուռքի վերականգնում կամ միասնականություն ասվածը անհնար է այս պարագայում։ Հնարավոր է խոսել կոնկրետ մարմնի, այս դեպքում եկեղեցու մասին, բայց ոչ Սփյուռք երևույթի, քանի որ նրա ամեն համայնքն իր առանձին ճակատագրով, կազմակերպական, տնտեսական, մշակութային կյանքն ունի։
Այս դեպքում հայկական եկեղեցին, որը դեռևս շարունակում է մնալ որպես Սփյուռքի հայ համայնքների գլխավոր մարմիններից մեկը, կարոտ է արդյունավետ ու կտրուկ վերակազմակերպման։ Առաջին հերթին այն պատճառով, որ եկեղեցին Սփյուքի համար ոչ թե ու միայն կրոնական հաստատություն է, այլև կրթական ու կազմակերպական։ Եկեղեցու վերակազմակերպումը կարող է տալ այն արդյունքները, որը մենք պատկերացնում ենք Սփյուքի վերակազմակերպում ասելով։ Եկեղեցին Սփյուռքում միակ կառույցն է, որ ներկայություն ունի հայկական գրեթե բոլոր համայնքներում։ Նույնիսկ հայկական կուսակցությունները, որ թվում է թե ամենօրյա ներկայություն ունեն հայկական համայքնների կյանքում այդքան մեծ ներկայացվածություն չունեն, ինչպես եկեղեցին, ուստի եկեղեցու վերակազմակերպումը առաջնահերթ քայլ է հայկական համայնքի հզորացման կամ գոնե թուլացումը կանխելու համար։ Հայկական եկեղեցին և նրա տարբեր ուղղությունները՝ առաքելական, կաթողիկ և ավետարանչական այսօր, ցավոք սրտի չունեն շատ մեծ հեղինակություն։ Արտաքուստ նրանք պահպանել են իրենց փայլն ու պաշտոնական ներկայացվածությունը, բայց, մեր գնահատմամբ նկատելիորեն զիջել են իրենց դիրքերը ժամանակակից թրենդային արժեքներին ու ընթացքին։
Եկեղեցին, որը գուցե ավելի շատ սովորույթի ուժով, քան կրոնական գաղափարի հաշվին է հայկական համայնքներում գործում, արդյունավետ վերակազմակերպման դեպքում կարող է հայկական համայնքների կապն ուժեղացնել միմյանց միջև, ինչպես նաև ավելի հաստատուն դարձնել Հայաստան-Սփյուռք կապերը։
Եկեղեցին միակ կառույցն է, որ ունի ամենալայն տարածվածություն ողջ հայկական Սփյուռքում։ Այնտեղ, ուր մերժվում են քաղաքական կուսակցությունները կամ չկան, գոնե մեկ հայկական եկեղեցի կա, որն արդեն ոչ թե ու միայն կրոնական կառույց է, այլև ազգային-մշակութային, քանի որ հայկական եկեղեցին հայկական է նաև իր մշակութային շնչով, հայոց լեզվով աղոթքներով, հայկական դպրությամբ և այլ եկեղեցական հայաբովանդակ էությամբ։ Եկեղեցու ներկայությունը հայ համայնքների կյանքում շարունակում է մնալ առայժմ ծանրակշիռ, բայց այն դանդաղ ու կայուն քայլերով գնում է թուլացման։
Հայ եկեղեցու թուլությունը անմիջապես ձեռնտու է հայ ազգի թշնամիներին ողջ աշխարհում, որոնք փորձում են խարխլել հայապահպանության այդ հիմքերից մեկը՝ առաջարկելով այլ կրոնական, տնեսական ու քաղաքական այլընտրանք։ Դոկտոր Չլիլինկիրյանը նշեց, որ հարցվածների մոտ 70 տոկոսը պատկանում է Առաքելական եկեղեցուն, ինչպես նաև, որ ազգային ինքնության ցուցիչ ասելով շատերը ընկալում են լեզուն և մշակույթը, այսինքն մարդը պատկանում եկեղեցուն, գտնվում է նրա կրոնական մթնոլորտում, բայց իրականում որոշ կարևոր հարցերում ունի սկզբունքային տարբերություններ, որոնք հաճախ ինքն էլ չի նկատում։
Հարկավոր է հասկանալ, որ լեզու և մշակույթ ասելով, մենք պատկերացնում ենք նաև հայ եկեղեցի։ Հայ եկեղեցին ոչ միայն կրոնական կառույց է, այլև մշակութային ու հենց դրանով էլ թեկուզ կարևոր է, որ եկեղեցին շարունակի մնալ հզոր և ներկայանալի։
Ցավոք սրտի Հայաստանում ևս Հայ Առաքելական եկեղեցին որոշակիորեն հեղինակազրկվել է վերջին տասնամյակներին քաղաքական անտարբերության ու միակողմանիության հետևանքով։ Այդ ամենից փորձել ու փորձում են օգտվել մեր թշնամիներն ու հակառակորդները։
ԱՅդ շարքի նախաբանում մենք ներկայացրել էինք նաև դոկտ, Չիլինկիրյանի հոդվածը, որում նա խոսում է Սփյուռքում ղեկավարության բացակայության մասին։ Եկեղեցին հենց այդ ղեկավարության դեմքերից մեկն է, որն այսօր բավական թուլացած, բայց շարունակում է մնալ կենսականորեն անհրաժեշտ երևույթ։
Հրաչ Չիլինկիրյանի ուսումնասիրության զեկույցն ու քննարկումը՝