Թեև Ռուսաստանի հետ ամբողջական կցորդումից հրաժարումը կարճաժամկետ հեռանկարում ո՛չ իրագործելի է, ո՛չ էլ ցանկալի, նպատակային ԵՄ աջակցությունը կարող է նվազեցնել կառուցվածքային խոցելիությունները և ճանապարհ հարթել ԵՄ միասնական շուկային խորացված համահունչ լինելու համար։ ԵՄ-ն կարող է այս գործընթացին նպաստել՝ ապահովելով մաքսազերծ մուտք հայկական արտադրանքների համար, օգնելով տեխնիկական ստանդարտների հարմարեցմանը և խթանելով արտահանման ներուժ ունեցող ոլորտները։
Սոսի Թաթիկյան
(մաս հինգերորդ)
Կառուցվածքային տնտեսական կախվածություն ԵԱՏՄ-ից
Թեև Հայաստանը նվազեցրել է իր անվտանգային կախվածությունը Ռուսաստանից և ՀԱՊԿ-ից, այն շարունակում է կառուցվածքային կերպով կապված մնալ Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) հետ՝ առևտրի, աշխատուժի միգրացիայի և էներգետիկայի ոլորտներում։ Այս կախվածությունը սահմանափակում է Հայաստանի կարողությունը՝ լիարժեքորեն համահունչ դառնալու ԵՄ տնտեսական ստանդարտներին։ Տնտեսական ինտեգրման խոր մակարդակը նշանակում է, որ ցանկացած հանկարծակի դուրս գալը կամ անդամակցության կասեցումը կարող է հանգեցնել լուրջ տնտեսական խաթարումների։
Ռուսաստանը նախազգուշացումներ է հղել Հայաստանին՝ հայտարարելով, որ ԵԱՏՄ անդամ մնալու պայմաններում ԵՄ ինտեգրման ճանապարհով առաջ գնալն անհնար է, և որ Մոսկվան կարող է դիմել իրավական քայլերի, եթե Հայաստանը խախտի ԵԱՏՄ կանոնները։ Ռուսաստանի պաշտոնյաները ընդգծել են, որ թեև Հայաստանը չի հայտարարել ԵԱՏՄ-ից դուրս գալու մտադրության մասին, ցանկացած քայլ դեպի ԵՄ կառույցներին համահունչ դարձնելու ուղղությամբ կարող է իրավական հետևանքներ առաջացնել՝ հաշվի առնելով ԵՄ-ի և ԵԱՏՄ-ի օրակարգերի ընկալվող անհամատեղելիությունը։ Այս զարգացումները վկայում են լարվածության աճի մասին Հայաստանի եվրոպական ձգտումների և ռուսական տարածաշրջանային համակարգերին պարտավորությունների միջև։
Վերլուծաբանները համաձայն են, որ Հայաստանի տնտեսական կախվածությունը Ռուսաստանից գերազանցում է էներգետիկային և փոխանցումներին՝ ընդգրկելով ներդրումների երկարաժամկետ կառուցվածք, ինստիտուցիոնալ ինտեգրում ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում և ռազմա արդյունաբերական համագործակցություն։ Ռուսաստանի վերահսկողությունը առանցքային ոլորտների նկատմամբ—օրինակ՝ «Գազպրոմ Հայաստանի» միջոցով գազի բաշխման և կենսական տարանցիկ ուղիների նկատմամբ—ստեղծում է լուրջ խոչընդոտներ տնտեսական դիվերսիֆիկացիայի համար։ Հայաստանի տնտեսական կողմնորոշումը ԵՄ-ի ուղղությամբ պահանջում է աստիճանական և ռազմավարական կառավարում։
Թեև Ռուսաստանի հետ ամբողջական կցորդումից հրաժարումը կարճաժամկետ հեռանկարում ո՛ չիրագործելի է, ո՛չ էլ ցանկալի, նպատակային ԵՄ աջակցությունը կարող է նվազեցնել կառուցվածքային խոցելիությունները և ճանապարհ հարթել ԵՄ միասնական շուկային խորացված համահունչ լինելու համար։ ԵՄ-ն կարող է այս գործընթացին նպաստել՝ ապահովելով մաքսազերծմ ուտք հայկական արտադրանքների համար, օգնելով տեխնիկական ստանդարտների հարմարեցմանը և խթանելով արտահանման ներուժունեցող ոլորտները։ Որակավորումների կառուցման ծրագրերը՝ կենտրոնացած մաքսային կարգավորումների, ապրանքների սերտիֆիկացման, լիցենզավորման և ինտեգրված սահմանային կառավարման վրա, կօգնեն հայ արտադրողներին համապատասխանել ԵՄ շուկայի պահանջներին։ ԵՄ տեխնիկական աջակցությունը կարող է նվազեցնել Հայաստանի կախվածությունը ռուսական ենթակառուցվածքներից, էներգետիկ ուղիներից և ֆինանսական համակարգերից։ Թեև այս քայլերը չեն վերացնի ԵԱՏՄ-ից կախվածությունը անմիջապես, սակայն աստիճանաբար կավելացնեն Հայաստանի տնտեսական դիմադրողականությունը։ Երկրի երկարաժամկետ տնտեսական ինքնիշխանությունը կախված է ռազմավարական դիվերսիֆիկացիայից և ԵՄ-ի կայուն ներգրավվածությունից։
Երկակի դիրքավորումը՝ ԵՄ-ի և ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում միաժամանակ, գնալով կդառնա անհնարին, ինչի պատճառով անհրաժեշտ կլինի աստիճանական և ռազմավարական վերաձևավորում՝ երկարաժամկետ ինտեգրման համար։
Հաղթահարելով Կախվածությունը Կապով. ԵՄ-ի ռազմավարական դերը
Հայաստանի տնտեսական վերաուղղորդումը ԵՄ կողմն ապահովելու համար, ԵՄ-ն պետք է հաղթահարի ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ աշխարհաքաղաքական խոչընդոտները, որոնք սահմանափակում են Հայաստանի հասանելիությունը լայն շուկաներին։ ԵՄ-ն, որպես ընդհանուր շուկա, պահանջում է ֆիզիկական կապ, որը ներկայումս Հայաստանի մոտ բացակայում է։ Այդ բացը պայմանավորված է Թուրքիայի հետ փակ սահմանի, Ադրբեջանի մասնակցությամբ տարածաշրջանային նախագծերից Հայաստանի բացառման, ինչպես նաև ԵՄ-Վրաստան և ԵՄ-Թուրքիա հարաբերությունների բարդ բնույթով։ Կապը միայն տեխնիկական խնդիր չէ, այլ ռազմավարական հարց, որն ազդում է ԵՄ շուկայի ինտեգրումից և տնտեսական դիվերսիֆիկացիայից Հայաստանի օգտվելու կարողության վրա։
Հայաստանի ներկայացրած «Խաղաղության խաչմերուկ» նախաձեռնությունը, որը նպատակ ունի վերագործարկել տարածաշրջանային տրանսպորտային և հաղորդակցման ուղիները՝ ինքնիշխանության, փոխադարձության և իրավազորության հիմքով, ենթադրում է կառուցողական տեսլական՝ ենթակառուցվածքների զարգացման և տարածաշրջանային կայունացման համար։ Այս նախաձեռնության իրականացումը կարող է Հայաստանին վերածել Եվրոպան Ասիային կապող կարևոր հանգույցի՝ դադարելով լինել աշխարհաքաղաքական փակուղի։ ԵՄ–Կենտրոնական Ասիա Կապի գագաթնաժողովում Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլաֆոն դեր Լայենը շեշտեց այդ ներուժը՝ Հայաստանի սահմանի բացումը Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ բնութագրելով որպես «խաղի կանոնների վերափոխում», որը կարող է Եվրոպային և Կենտրոնական Ասիային «աննախադեպ կերպով մոտեցնել»։
Սակայն այս տեսլականին ընդդիմանում է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, որը ԵՄ-ին մեղադրել է «գաղութատիրության» և «միջամտության» մեջ՝ հայտարարելով, որ Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերությունները ԵՄ-ի գործը չեն։ Այս հայտարարությունները վկայում են, որ Բաքուն իրականում չի ձգտում ընդգրկուն տարածաշրջանային կապի, այլ փորձում է վերահսկել կամ խոչընդոտել տրանսպորտային պայմանավորվածությունները՝ պահպանելով Հայաստանի մեկուսացումը։
ԵՄ-ն կարող է ամրապնդել Հայաստանի դիրքերը՝ պաշտպանելով ենթակառուցվածքային միջանցքներին իրավական և ներառական հասանելիությունը և տնտեսական աջակցությունը կապելով իրական կապի ապահովման հետ։ Հայաստանի ներգրավումը տարածաշրջանային տրանսպորտային ցանցերում՝ զուգակցված ներքին ենթակառուցվածքների արդիականացման և նորմատիվ համահնչեցման հետ, կնպաստի Հայաստանի վրա կիրառվող ճնշումների մեղմացմանը։ Այս մոտեցումը նաև կզորացնի ԵՄ-ի դերը որպես կայունացնող գործոն Հարավային Կովկասում՝ միաժամանակ խթանելով իր կապի օրակարգը։
Հանրային ընկալումները ԵՄ-ի և Ռուսաստանի հիբրիդային արշավի վերաբերյալ
Հայաստանում ԵՄ-ի հանդեպ հանրային վերաբերմունքը ընդհանուր առմամբ դրական է՝ արտացոլելով և՛ դրա նորմատիվ արժեքների, և՛ քաղաքական ու նյութական աջակցության ներուժի արժեվորումը։ Ըստ Միջազգային Հանրապետական Ինստիտուտի՝ 2024 թ. մարտի հարցման՝ հայաստանցիների 61%-ը դրական կարծիք ունի ԵՄ-ի մասին, ինչը ԵՄ-ին դարձնում է ամենաշատ վստահված միջազգային դերակատարներից մեկը՝ գերազանցելով Ռուսաստանին և հավասարվելով Ֆրանսիայի ու ԱՄՆ-ի նկատմամբ վերաբերմունքին։ ԵՄ-ն լայնորեն ճանաչվում է Հայաստանի ժողովրդավարական բարեփոխումներին, քաղաքացիական հասարակության զարգացմանը, կարողությունների ամրապնդմանը և անվտանգության կայունացմանը (EUMA-ի միջոցով) ցուցաբերած աջակցության համար։
Չնայած դրական պատկերին՝ ԵՄ-ի նկատմամբ որոշ հատվածներում աճում է հիասթափությունը՝ կապված դրա նորմատիվ ազդեցության հետ։ Ինչպես վերլուծվել էր այս հոդվածում, բազմաթիվ հայաստանցիներ դժգոհ են ԵՄ-ի մեղմ արձագանքից 2023 թ. Ադրբեջանի հարձակմանը Լեռնային Ղարաբաղում և Բաքվի նկատմամբ էական սահմանափակումներ կամ քաղաքական հետևանքներ չկիրառելու պատճառով։ Այս անգործությունը լայնորեն ընկալվում է որպես Ադրբեջանին զինված ուժով տարածքներ զավթելուև խաղաղ գործընթացը խոչընդոտելու թույլտվություն, ինչը վնասում է ԵՄ-ի հեղինակությանը որպես նորմատիվ ուժ։
Ռուսաստանը ուժեղացրել է իր հիբրիդային քարոզարշավը՝ ԵՄ-ի ազդեցությունը թուլացնելու և Հայաստանի պրո-եվրոպական ուղղությունը վարկաբեկելու նպատակով։ Ռուսամետ հայաստանյան ընդդիմադիր գործիչներն ու նրանց հետ փոխկապակցված մեդիան տարածում են այն պատկերացումները, թե ԵՄ-ն սպառնալիք է Հայաստանի ինքնության, ինքնիշխանության և ավանդական արժեքների համար։ Այս քարոզչությունն ուղղված է ազգայնական տրամադրություններին և անվտանգության մտահոգություններին՝ հատկապես 2026-ի խորհրդարանական ընտրություններին նախորդող շրջանում։ Ռուսաստանի կողմից հնարավոր է նաև տեղեկատվական պատերազմների սրում՝ տեղական գործընկերների ներգրավմամբ, հակաարևմտյան ուղերձների տարածմամբ և հասարակական աջակցության կործանմամբ։ Այս համակարգված ապատեղեկատվական արշավներնիրենց բնույթով նման են Վրաստանում, Մոլդովայում և Ռումինիայում կիրառված մեթոդներին՝ վտանգելովՀայաստանի քաղաքական դիսկուրսի բևեռացումը և եվրոպական ուղղության խաթարումը։
Հայաստանում ԵՄ-ի հանրային պատկերը երկակի է. նրա ուժեղ արժեքային համակարգը լայնորեն արժևորվում է, սակայն գործնական քաղաքական որոշումները հաճախ ընկալվում են կասկածանքով։ Այս երկակի ընկալումը ներկայացնում է և՛ ռիսկեր, և՛ հնարավորություններ։ Ակնկալիքների և իրականության միջև մեծացող բացը կարող է վնասել ԵՄ-ի հեղինակությանը և կրճատել Հայաստանի եվրոպական ուղու հանդեպ վստահությունը։ Սակայն, եթե ԵՄ-ն որդեգրի առավել ներգրավված, արձագանքող և տեղայնացված քաղաքականություն, կարող է ամրապնդել ժողովրդավարական կայունությունը և երկարաժամկետ համահնչեցումը։
[շարունակելի]
Աղբյուրը՝