Նախաստորագրված խաղաղության պայմանագիրը գործում է լրացնող ուղիներով․ պայմանագիրը հաստատում է երկկողմ հարաբերությունների տեխնիկական և իրավական շրջանակը, մինչդեռ հռչակագիրը տալիս է քաղաքական լեգիտիմություն և խաղաղության գործընթացի ավարտի նարատիվ։
Սոսի Թաթիկյան
Մաս Ա
Հայաստան–Ադրբեջան համաձայնագիրը նախաստորագրված է, սակայն, դեռևս ստորագրված չէ.
2025թ. մարտին Հայաստանը և Ադրբեջանը համաձայնվեցին «Խաղաղության և միջպետական հարաբերությունների հաստատման մասին» համաձայնագրի տեքստի շուրջ։ Երևանը ընդունեց Ադրբեջանի առաջարկները երկու մնացած հոդվածների վերաբերյալ՝ կոտրելով բանակցային փակուղին։ Սակայն ստորագրմանը գնալու փոխարեն Բաքուն կոշտացրեց իր նախապայմանները և կրկին սրեց սահմանային լարվածությունը՝ նորից կանգնեցնելով գործընթացը։
2025թ. օգոստոսի 8-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի միջնորդությամբ, ստորագրեցին համատեղ հռչակագիր։ Վաշինգտոնի հռչակագիրը ձևավորեց խաղաղության ավելի լայն քաղաքական շրջանակ՝ նպատակ ունենալով պաշտոնապես ավարտել 37-ամյա հակամարտությունը, հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ և խթանել տարածաշրջանային համագործակցությանը։ Դրա առանցքը «Միջազգային խաղաղության և բարգավաճման Թրամփի երթուղու» (TRIPP) ստեղծումն է։ Երկու առաջնորդները նաև նախաստորագրեցին խաղաղության պայմանագիրը և համատեղ դիմում ստորագրեցին ԵԱՀԿ-ին՝ խնդրելով փակել Մինսկի գործընթացը և լուծարել Մինսկի խումբը։ Գործարքը հակասական արձագանքներ առաջացրեց թե՛ Հայաստանում, թե՛ միջազգային ասպարեզում։
Խաղաղության պայմանագրի տեքստը, որը վերջնականացվել էր մարտին և հրապարակվել օգոստոսի 11-ին, ձևակերպված է փոխադարձ լեզվով։ Այնուամենայնիվ՝ այն պարունակում է բացթողումներ և երկիմաստ ձևակերպված հոդվածներ, չունի կիրարկման մեխանիզմներ և երաշխիքներ, իսկ մի շարք առանցքային հարցեր հետաձգում է այլ գործընթացների համար․ այս թերությունները, որպես ավելի ուժեղ կողմ, կարող է շահագործել Ադրբեջանը։
Այս վերլուծությունը կենտրոնանում է Վաշինգտոնի հռչակագրի և խաղաղության պայմանագրի տրամադրած խաղաղության շրջանակի վրա՝ ուսումնասիրելով դրա բովանդակությունը, բացթողումները և կարգավիճակը, դրա շուրջ ծագած վիճարկված մեկնաբանությունները, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումը և Հայաստանի ու Ադրբեջանի առաջնորդների պահվածքը նախաստորագրումից հետո։ Նախորդ հոդվածում արդեն դիտարկվել էր TRIPP-ը։
Վաշինգտոնի հռչակագիրը. քաղաքական ծանրություն և ռազմավարական կապեր
Այս քաղաքական հայտարարությունը ձևավորում է երկու պետությունների միջև խաղաղության առաջմղման շրջանակ։ Թեև իրավաբանական պարտադիր ուժ չունի, հռչակագիրը կրում է զգալի քաղաքական ծանրություն, քանի դեռ Թրամփը իշխանության մեջ է և ներգրավված է գործընթացում։ Նույն օրը նախաստորագրված խաղաղության պայմանագիրը պետք է, հետևաբար, վերլուծվի այս հռչակագրի հետ միասին, որը ապահովում է ավելի լայն քաղաքական համատեքստ և ուրվագծում այն սկզբունքները, որոնցում կողմերը պարտավորվել են ԱՄՆ հովանու ներքո։
Հռչակագիրը ներառում է մի քանի առանցքային տարրեր։ Այն ճանաչում է խաղաղության պայմանագրի ստորագրման և վավերացման ուղղությամբ հետագա քայլերի անհրաժեշտությունը՝ միևնույն ժամանակ ընդգծելով խաղաղության պահպանման կարևորությունը։ Թրամփի ներկայությամբ երկու երկրները համատեղ դիմեցին ԵԱՀԿ-ին՝ փակելու Մինսկի գործընթացը և դրա հետ կապված կառույցները՝ փաստացի լուծարելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերջին ինստիտուցիոնալ ժառանգությունը։ Հռչակագիրը նաև վերահաստատում է հաղորդակցության բացման կարևորությունը, ներառյալ Ադրբեջանի և նրա Նախիջևանի անկլավի միջև անխափան կապը Հայաստանի տարածքով՝ հիմնված փոխադարձության և ինքնիշխանության վրա։ Առանձնապես կարևոր է TRIPP-ի՝ ԱՄՆ-ի կողմից աջակցվող Հայաստանի միջով կապի նախագծի ներդրումը որպես տարածաշրջանային ինտեգրման առանցք։
Ոչ պակաս կարևոր է հռչակագրի նորմատիվ շրջանակը։ Այն հայկական–ադրբեջանական հարաբերությունները տեղադրում է ՄԱԿ-ի կանոնադրության և 1991թ. Ալմա–Աթայի հռչակագրի շրջանակում՝ վերահաստատելով միջազգային սահմանների անխախտելիության սկզբունքը և մերժելով տարածքային ձեռքբերումների համար ուժի կիրառումը։ Հռչակագիրը կոչ է անում փակել թշնամանքի էջը և բացեիբաց բացառել վրեժխնդրության որևէ գաղափար՝ ներկայացնելով խաղաղության գործընթացը որպես անդառնալի։
Վաշինգտոնի հռչակագիրը և նախաստորագրված խաղաղության պայմանագիրը գործում է լրացնող ուղիներով․ պայմանագիրը հաստատում է երկկողմ հարաբերությունների տեխնիկական և իրավական շրջանակը, մինչդեռ հռչակագիրը տալիս է քաղաքական լեգիտիմություն և խաղաղության գործընթացի ավարտի նարատիվ։ Դրա նշանակությունը բխում է ոչ թե իրավական կիրառելիությունից, այլ այն քաղաքական հեղինակությունից, որն այն կրում է, քանի դեռ Թրամփի վարչակազմը մնում է ակտիվորեն ներգրավված։ Այս փաստաթուղթը ցույց է տալիս, որ հռչակագիրն ու խաղաղության պայմանագիրը պետք է դիտարկվեն միասին՝ նրանց վստահելիությունն ու կենսունակությունը փոխադարձաբար ամրապնդվում են։
(Շարունակելի)