ԱՄՆ-ի նախաձեռնությունը ենթադրում է, որ Ադրբեջանը պետք է դուրս բերի իր ուժերը Հայաստանի ներսում զբաղեցրած տարածքներից, հակառակ դեպքում կդառնա ԱՄՆ նախագծի խափանման գործոն։
Ներսես Կոպալյան
Ամերիկյան Համաձայնագիրը գալիս է Հարավային Կովկաս. Հայաստանի տարանցիկ ուղին, Ամերիկայի աջակցությունը և Ադրբեջանի զգուշավորությունը
Մարտի սկզբին ԱՄՆ հետախուզությունը, ինչպես նաև բազմաթիվ պաշտոնյաներ, հիմնավոր հիմքեր ունեին Սպիտակ Տանը զգուշացնելու, որ Ադրբեջանը ծրագրում է վերականգնել ռազմական գործողությունները Հայաստանի դեմ՝ լուրջ մտահոգություններով, որ Սյունիք ներխուժումները կարող են իրականություն դառնալ մարտի կեսերին։ ԱՄՆ պաշտոնյաները ինտենսիվ քայլեր ձեռնարկեցին Բաքվի ծրագրերը ձախողելու համար, և ապրիլի կեսերին նախագահ Թրամփի հատուկ բանագնաց Սթիվ Վիթքոֆի թիմի միջնորդությամբ սկսվեց shuttle diplomacy(միջնորդավորված դիվանագիտություն)-ի ձևաչափով գործընթաց Երեւանի և Բաքվի միջև։ Մայիսի սկզբին ամերիկյան թիմը երկու կողմերին ներկայացրեց մի առաջարկ, որը դարձավ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման հիմքը։ Օգոստոսի 8-ին Սպիտակ Տանը կայացած Վաշինգտոնի գագաթնաժողովը՝ վարչապետ Փաշինյանի, նախագահ Թրամփի և նախագահ Ալիևի մասնակցությամբ, այդ կարգավորման առաջարկի և ամիսներ տևած բանակցությունների հանգուցալուծումն էր։
Կարգավորման գործընթացի հիմքում, հենց սկզբից, ամերիկյան այն համոզմունքն էր, որ մինչև չլուծվի կապուղիների և տարանցիկ ճանապարհի հարցը, Բաքուն «Զանգեզուրի միջանցք» գաղափարը կդարձնի պատերազմի վերսկսման գործիք։ Ուստի Վաշինգտոնի համար կարգավորումը սկսվեց տարանցիկ ճանապարհի խնդրի լուծումից։ Հետագա երեք ամիսների ընթացքում ԱՄՆ-ի առաջարկած յուրօրինակ և ստեղծարար նախագծի շուրջ ընթացան բարդ բանակցություններ։ Այս գործընթացին մասնակցողներիս համար երեք բան պարզ էր․ ԱՄՆ ճնշումն էր հիմնարար՝ Ալիևին համաձայնության բերելու համար, գաղտնի բանակցային փուլը թույլ չէր տալիս մանրամասներ հրապարակել հասարակության կամ քաղաքացիական շրջանակներում, և նախագծի բարդ ու նորարար բնույթը հարմար միջավայր էր ստեղծում ռուսամետ գործակալների՝ Հայաստանում և Սփյուռքում, թիրախային ապատեղեկատվության ու խափանման փորձերի համար։
Օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնի գագաթնաժողովում պաշտոնապես ձևակերպվեցին երեք փաստաթուղթ։ Առաջինը՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի համատեղ հռչակագիր ԱՄՆ հովանու ներքո՝ հարաբերությունների լիարժեք կարգավորման և խաղաղության հաստատման ճանապարհով։ Երկրորդը՝ երկու երկրների ԱԳ նախարարները նախաստորագրեցին խաղաղության պայմանագրի նախագծի համաձայնեցված դրույթները, պարտավորվելով հետևել 17 հոդվածներից բաղկացած տեքստին։ Երրորդը՝ երկու նախարարները համատեղ ստորագրեցին փաստաթուղթ՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբից պաշտոնական դուրս գալու մասին՝ նշելով ձևաչափի անարդյունավետ և հնացած բնույթը։
Երկկողմ մակարդակում օգոստոսի 7-ին կայացան նախագագաթնաժողովային հանդիպումներ՝ ամրապնդելու ԱՄՆ–Հայաստան հարաբերությունների խորությունը և ծավալը։ Օգոստոսի 8-ին նախագահ Թրամփը և վարչապետ Փաշինյանը ստորագրեցին մի շարք փոխըմբռնման հուշագրեր՝ բարձրացնելու ԱՄՆ–Հայաստան գործընկերության մակարդակը, որոնք նախատեսում են ոչ միայն արագացնել ռազմավարական գործընկերության օրակարգի իրականացումը, այլև սկսել համատեղ նախաձեռնություններ արհեստական բանականության, էներգետիկայի, հանքարդյունաբերության, կիսահաղորդիչների, անվտանգության և «Խաղաղության խաչմերուկ» ծրագրի ուղղություններով։ ԱՄՆ–Ադրբեջան մակարդակով նույնպես ստորագրվեցին հուշագրեր, սակայն ոչ նույն խորությամբ, քանի որ վերջիններս դեռ չունեն ռազմավարական գործընկերության պաշտոնական կարգավիճակ։ Երկու կողմերն էլ, սակայն, կստանան մուտք դեպի ամերիկյան զենքի շուկա, և այս համատեքստում Թրամփի վարչակազմը պատրաստ է զենք վաճառել երկու կողմերին՝ ըստ երկկողմ համաձայնագրերի կատարման։
Չի լինի «Զանգեզուրի միջանցք», կլինի միայն Հայաստանի վերահսկողության տակ գտնվող տարանցիկ ճանապարհ
Գագաթնաժողովի առանցքային մասը դարձավ ԱՄՆ առաջարկած տարանցիկ ճանապարհի նախագիծը։ Երկարատև բանակցություններից հետո կողմերը համաձայնեցին «Խաղաղության և բարգավաճման Թրամփի ճանապարհ» (TRIPP) նախագծին՝ Հայաստան–ԱՄՆ համատեղ ձեռնարկություն, որը նախատեսում է Սյունիքով կառուցել առևտրային ճանապարհ։ Քանի որ «միջանցք» տերմինը քաղաքականացվել և գործիքացվել էր Բաքվի ու Ռուսաստանի գործակալների կողմից, նախագծում կօգտագործվեն «ճանապարհ» և «ուղի» տերմինները՝ հաշվի առնելով հայկական զգայունությունները։ TRIPP-ը կդառնա կարևոր և ռազմավարական առևտրային զարկերակ, որը կգործի Հայաստանի օրենքների ներքո և կառավարվի Հայաստան–ԱՄՆ համատեղ ձեռնարկության կողմից։ ԱՄՆ պաշտոնյաների հետ քննարկումները հաստատել են, որ TRIPP-ը երաշխավորում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունը և իրավասությունը։ Եվ ընդհակառակը՝ ըստ նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի, Հայաստանի ոչ լիբերալ ընդդիմության և Սփյուռքի ռուսամետ կազմակերպությունների (օր.՝ ANCA) տարածած ապատեղեկատվության համաձայն, Հայաստանի ինքնիշխան տարածքը չի հանձնվի կամ տրամադրվի որևէ երրորդ կողմի, չի տեղակայվի որևէ օտարերկրյա զորք, և Հայաստանի հարավային կապը Իրանի հետ չի խաթարվի ու կապ չունի այս նախագծի հետ։
Հայաստանն ու ԱՄՆ-ն համատեղ ձեռնարկության շրջանակում կներգրավեն երկու երկրների ընկերություններին՝ ճանապարհի ենթակառուցվածքը կառուցելու և զարգացնելու համար։ Քանի որ ԱՄՆ-ն կապահովի ֆինանսավորման զգալի մասը, ամերիկյան կողմը, համաձայն Հայաստանի օրենսդրության, կունենա իրավասություն պատվիրակելու կամ ենթապատվիրակելու կառուցապատման տարբեր մասերը համապատասխան ընկերություններին։ Նախագիծը, լինելով Հայաստանի ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության խախտման բացառման սկզբունքով, կապահովի Ադրբեջանից դեպի Նախիջևան առևտրային կապը։
Ճանապարհը բնորոշվում է որպես տնտեսական և առևտրային ձեռնարկում, այլ ոչ թե ռազմականացված նախագիծ, ուստի այն չի ենթարկվի ռազմականացման։ Ի տարբերություն 2020թ. նոյեմբերի 9-ի հայտարարության՝ որը Ռուսաստանի և Ադրբեջանի մեկնաբանությամբ նախատեսում էր ռուսական ԱԴԾ-ի վերահսկողություն ունեցող միջանցք, TRIPP-ը որևէ օտարերկրյա ռազմական ներկայություն չի ունենալու։ ԱՄՆ-ն և Հայաստանը կապահովեն երթուղու անվտանգ աշխատանքը փորձառու մասնավոր ընկերությունների միջոցով՝ գործող Հայաստանի օրենքներին համապատասխան։
Ալիևի պահանջը՝ ունենալ անվերահսկելի մուտք բոլոր բեռների համար առանց ստուգման, բավարարվեց միայն մասամբ․ թույլատրվելու է միայն առևտրային բեռների մուտքը, իսկ ռազմական կամ ոչ առևտրային ապրանքները չեն թույլատրվելու։ Բոլոր բեռները կվերահսկվեն Հայաստանի օրենքներին համապատասխան։ Ստուգման մեխանիզմը կգործի «առաջնային գրասենյակ/ետնային գրասենյակ» մոդելով՝ առաջնայինում կաշխատի ամերիկա-հայկական համատեղ ձեռնարկության կողմից վարձված օպերատոր, իսկ հայկական սահմանապահ ու մաքսային պաշտոնյաները կվերահսկեն ամբողջ գործընթացը հետնային մասում։
ԱՄՆ–Հայաստան նոր մոդել և աճող անվտանգության համակարգ
Վաշինգտոնի գագաթնաժողովը վկայում է ԱՄՆ-ի կառուցողական և համակարգված դերի մասին այս նախաձեռնության իրականացման գործում։ Երկու բան առանձնանում է։ Առաջինը՝ իր ռազմավարական շահերից հակառակ, որոնք սովորաբար նպաստում են ուժային անհավասարակշռության պահպանմանը Հայաստանի նկատմամբ, Ալիևը վերջապես համաձայնեց ամերիկյան առաջարկին՝ չնայած երկար փորձել էր ձգձգել կամ խափանել գործընթացը։ Թրամփի վարչակազմի սահմանած վերջնաժամկետները և դրանց խախտման դեպքում պատժամիջոցների սպառնալիքը բերեցին արդյունքի։
Երկրորդը՝ ամերիկյան կարգավորման առաջարկը հիմնված է այն տրամաբանության վրա, որ ԱՄՆ-ը կդառնա կառուցողական տնտեսական և աշխարհաքաղաքական դերակատար՝ Սյունիքով տարանցիկ առևտրային ճանապարհ ստեղծելու համար, որը կապահովի Ադրբեջանի կապը Նախիջևանի հետ՝ պահպանելով Հայաստանի օրենքները և ինքնիշխանությունը։ Վաշինգտոնի համար այս գագաթնաժողովը մեկնարկ է՝ երեք տարվա ընթացքում հասնելու վերջնական խաղաղության պայմանագրի ստորագրմանը։ «Նախ խաղաղություն» մոտեցմամբ՝ ռազմական գործողությունները բացառելուց հետո գործընթացը կշարունակվի դեպի սահմանների բացում Թուրքիայի հետ և նոր՝ առևտրով, կայունությամբ և փոխկապվածությամբ բնորոշվող Հարավային Կովկաս։
Հայաստանի համար TRIPP-ը ոչ միայն տնտեսական ձեռնարկում է, այլև անվտանգության նոր շերտ՝ կանխելու ապագա ադրբեջանական ագրեսիան։ Այն ստեղծում է բազմաշերտ «փափուկ» զսպման մեխանիզմ՝ նվազեցնելով ռազմական սպառնալիքի հավանականությունը։
Վերջապես, ծրագրի իրագործման վերջին փուլում ԱՄՆ-ի նախաձեռնությունը ենթադրում է, որ Ադրբեջանը պետք է դուրս բերի իր ուժերը Հայաստանի ներսում զբաղեցրած տարածքներից, հակառակ դեպքում կդառնա ԱՄՆ նախագծի խափանման գործոն։ Այսպիսով, Ադրբեջանի ներկայիս ռազմական նվաճումները կարող են վերածվել դիվանագիտական թուլության, ինչպես նաև ռազմագերիների հարցը, որը Վաշինգտոնի համար դառնում է կարևոր քաղաքական թեմա։
Աղբյուրը`