«Կուսակցութիւնների կազմակերպական ներքին կեանքի մէջ ազատութեան ու ժողովրդավարութեան՝ իմա՛ բազմակարծութեան գոյութիւնը աւելի քան անհրաժեշտ է այդ կուսակցութեան գոյութեան եւ հզօրացման համար։ Ու այդ ներքին կարգն ու մօտեցումը նաեւ արտացոլւում են կուսակցութեան արտաքին քաղաքականութեան դրսեւորման մէջ»
ՇԱՂԻԿ ԳԷՈՐԳԵԱՆ
Բոլոր կուսակցութիւնների գաղափարական տեսութեան եւ ծրագրային դրոյթներին մէջ ազատութիւնը գերագոյն արժէք է:
Այս դրոյթի տարածումն ու ընկալումը որքան խորանան կուսակցութեան մը անդամներին մէջ, այնքան առողջ եւ կուռ կազմակերպութիւն կ՚առաջանայ։
Ազատութեան ընկալումը եւ կիրառումը կուսակցութիւնների մէջ, բնականաբար, պիտի նպաստեն տուեալ կուսակցութեան մէջ ժողովրդավարութեան ամրապնդմանը։
Իսկ ժողովրդավարութիւնը չի կարելի պատկերացնել առանց կարծիքի, աշխարհայեացքի, գաղափարների այլազանութեան եւ տարբերութեան։
Այլ խօսքով՝ ժողովրդավար կուսակցութիւնների մէջ ազատ մտածողութիւնը եւ, նրան իբրեւ արդիւնք, տարբեր ուղղութիւնների առաջացումը, շատ բնական ու առողջ երեւոյթ են։
Այդ պատճառով էլ, բացի ամբողջատիրական գաղափարախօսութիւն ունեցող կուսակցութիւններից, ընդհանրապէս բոլոր կուսակցութիւնների մէջ էլ եղել են եւ կան մէկից աւելի ուղղութիւններ, որոնք իրենց արտաքին քաղաքական կողմնորոշումով, իրենց աշխարհահայեացքով եւ գործելակերպով, ինչպէս նաեւ ներքին կառուցուածքային մօտեցումներով՝ տարբերւում են իրարից – յաճախ նոյնիսկ հակասական եւ իրար հակադրուող լինելով հանդերձ, այդ ուղղութիւնները իրենց գաղափարական ուժը վերցնում են իրենց ծրագրից։
Բնականաբար, տարբեր ուղղութիւնների գոյութիւնը միաժամանակ հարստացնում է կուսակցութիւնը եւ պատճառ դառնում նորանոր գաղափարների ներմուծման՝ առանց շեղելու կուսակցութեան որդեգրած ընդհանուր սկզբունքներերից ու բարոյականութիւնից։
Այս
նորամուծութիւնը կատարւում է նաեւ սերունդների բնական փոփոխութեամբ, ինչը
կուսակցութիւնը երիտասարդացնում է թէ՛ իբրեւ մարդուժ, եւ թէ՛ իբրեւ գաղափարական
մթնոլորտ, եւ կուսակցութիւնը մնում է ժամանակակից արժէքների ու գաղափարների, այլ
խօսքով՝ ժողովրդին մօտիկ կազմակերպուած ուժ։
Նոյնը չի կարելի ասել ամբողջատիրական կուսակցութիւնների պարագային։
Սովետական Միութեան Կոմունիստական Կուսակցութեան կամ Գերմանիայի ֆաշիստների մօտ առաջնորդ-փրկչի խօսքը, կարծիքը, տեսակէտը անփոխարինելի օրէնքի ուժ ունէր։ Բազմակարծութիւնը բացարձակ յանցանք կամ դաւաճանութիւն էր կուսակցութեան գաղափարներին եւ ուղղութեանը։ Այս պատճառով էլ այսպիսի կուսակցութիւնները քաղաքական պարտութիւնից յետոյ սկսում են փոքրանալ եւ քաղաքական կեանքից չէզոքանալ։
Հ․Յ․Դ․-ն իբրեւ հայ քաղաքական կեանքի ամենահին ու աւանդական կուսակցութիւններից մէկը, որ նաեւ ամենատարածական կազմակերպական մեքենան ունի ամբողջ աշխարհով մէկ, անցեալում կազմակերպութեան մէջ նոյնպէս ունեցել է տարբեր ուղղութիւններ կամ տեսակէտների համախմբումներ։
Անկախ կուսակցութեան հիմնադրութեան այն փաստից, որ այն տարբեր խմբաւորումների, հոսանքների, միութիւնների եւ անհատների համախմբում էր նպատակի շուրջ, անգամ իր յեղափոխական գործունէութեան շրջանում այդ տարբերութիւնները մնացել են ու երբեմն նաեւ բարերար դերակատարութիւն են ունեցել։
Ահա թէ ի՛նչ է գրել Ռուբէն Տէր-Մինասեանը իր «Հայ Յեղափոխականի Մը Յիշատականեր» գործի Գ. Հատորին մէջ (էջ 197)․
«Դուրան
Բարձրաւանդակի շրջանին մէջ երկու ուղղութիւն գոյութիւն ունէր, մէկը կարելի է
որակել ժողովրդական-յեղափոխական, իսկ միւսը՝ ֆետայական-մարտական։ Այս երկու
ուղղութիւնները զուգընթաց գոյութիւն կը պահէին մինչեւ վերջ, երբեմն իրարու հակառակ
գործելով, երբեմն ալ ներդաշնակ քալելով»։
Ահա՛ քաղաքական նման հասունութեամբ օժտուած լինելով՝ Դաշնակցութիւնը նոյնիսկ
1921ին, երբ պարտուած դուրս եկաւ արդէն Սովետական Հայաստանից, չկորցրեց իր
հեղինակութիւնը եւ չնսեմացաւ ժողովրդի առաջ, այլ շարունակեց նոյն թափով գործել եւ
սփիւռք դարձած հայութեան համար ընդունուեց իբրեւ առաջնորդ քաղաքական ուժ։
Այլ խօսքով՝ կուսակցութիւնների կազմակերպական ներքին կեանքի մէջ ազատութեան ու ժողովրդավարութեան՝
իմա՛ բազմակարծութեան գոյութիւնը աւելի քան անհրաժեշտ է այդ կուսակցութեան գոյութեան
եւ հզօրացման համար։ Ու այդ ներքին կարգն ու մօտեցումը նաեւ արտացոլւում են կուսակցութեան
արտաքին քաղաքականութեան դրսեւորման մէջ։
Բազմակարծութեան հիմքը հանդիսացող ազատ մտքի ու ազատ խօսքի սկզբունքը նախապայման է
իւրաքանչիւր կուսակցութեան առողջ կազմաւորման, հզօրացման եւ գոյատեւման համար։