Ճանաչել է պետք մեր ժողովրդին. ճանաչել ու սիրել հոգու ողջ զորությամբ:
Վերջին պատերազմից հետո հուսահատության մեծ ալիք է բարձրացել: Շատ մարդիկ ասում են, որ այս երեսուն տարիները պարզապես պատրանք են եղել, և այլևս չեն հավատում որևէ հաղթանակի կամ պայքարի: Ի՞նչ կասեք Դուք այդ մասին: Հայ ժողովրդի ուսերին ավելացավ նաև Արցախի հարցը՝ Ցեղասպանության հետ մեկտեղ: Ի՞նչ եք կարծում՝ մեր հասարակությունը պատրա՞ստ է պայքարել այնպես, ինչպես առաջ էր տրամադրված:
-Հայ ժողովրդի ուսերին Արցախի հարցը հիմա չի ավելացել. այն եղել է այն չարաբաստիկ օրվանից, երբ խորհրդային իշխանությունն Արցախը կցեց Ադրբեջանին: Այդ օրվանից ի վեր միշտ էլ այս կամ այն ուժգնությամբ թե՛ ՀԽՍՀ-ում, թե՛ Սփյուռքում բոցկլտացել է այդ հարցը, որը 1988-ից դարձավ լիարժեք քաղաքական: Վստահաբար, մեր ժողովուրդը կպայքարի Արցախի և արցախցու համար. մի՞թե հնարավոր է մի պահի լքել մորը, եթե նա հիվանդ է, տկար է: Խնդիրն այն է, թե մենք ինչպե՞ս կվերաձևակերպենք Ձեր ասած պայքարելը, ի՞նչ նոր մեթոդներ կկիրառենք՝ հաշվի առնելով մեր երեսնամյա պետական լավ ու վատ փորձառությունը: Խնդիրը մեր ներսում է – վերասահմանումների ու վերագնահատումների ունա՞կ ազգ ենք, թե՞ արդեն անհուսալիորեն ծերացել ու սառել է մեր արյունը:
Շատ են կարծիքներ այն մասին, որ արցախյան առաջին հաղթանակից հետո Հայաստանում հայրենասիրության պակաս է նկատվել, որ հայերն այնպես մտահոգված չեն Հայաստանի համար, ինչպես երբևէ: Համաձա՞յն եք դրա հետ, թե՞ այդ կարծիքները պարզապես շոկային ելույթներ են:
-Այսօր ծամոն են դարձրել, բայց ըստ իս՝ Հայրենասիրություն բառը հնարավորինս զգույշ պետք է կիրառել, ինչպես ասված է, թե պարապ տեղն Աստծո անունը բերանդ մի՛ առ: Հայրենիքը սեփական արյան հետ շրջանառելը չի՛ պակասել երբեք: Դարձյալ խնդիրն այլ տեղում է: Երբ անդունդը խորանում է անհայրենիքացող էլիտաների ու հանրության միջև, հանրության անդամներն իրենց լքված և օտարված են զգում: Սակայն նույնիսկ այդ դեպքում հենց անիրավված սովորական հայ մարդիկ են մոլեգին ոտքի կանգնում: Այս պատերազմը ցույց տվեց, թե ինչպես խաղաղության օրերին հենց բանակից խուսափելով արտերկիր մեկնածներն ինքնակամ վերադարձան ու զենք վերցրին, կռվեցին, զոհվեցին, հաշմվեցին. և դրանց մեջ չկար ո՛չ մի գեներալ, գեներալի ո՛չ մի զավակ: Սովորական հայն է Երկրի որդին: Ճանաչել է պետք մեր ժողովրդին. ճանաչել ու սիրել հոգու ողջ զորությամբ:
Հայ-թուրքական հարաբերությունները հնարավո՞ր են: Շատերն այն կարծիքին են, որ թուրքերը գենետիկ մակարդակի թշնամի են և այդ թշնամանքը երկկողմանի սուր ատելություն է: Հնարավո՞ր է այդ վիճակում իրոք հարաբերություններ հաստատել:
-Նախ՝ նկատենք, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները ոչ մի վայրկյան չեն դադարել: Զահրատն ու Արա Գյուլերը Պոլսում ապրեցին, նույնիսկ արցախյան առաջին պատերազմի ընթացքում հայ և թուրք առևտրականները գործնականորեն առնչվում էին ու տասնյակ հազարներով ստվարացնում Թուրքիայի հայերի քանակը: Խոսքը թերևս հայկական պետության և թուրքական պետության հարաբերությունների մասին է. ուստի դրանց տարբերությունը երբեք չարժե անտեսել: Երկրորդ՝ ազգային հողի վրա հայերիս կոտորածները մեր բնօրրանում սկսվել են Հարավային Կովկաս ռուսական ներթափանցման պահից՝ 19-րդ դարի սկզբից, իսկ մինչ այդ, ավելի քան 500 տարի մենք Օսմանյան կայսրությունում եղել ենք եզակի քրիստոնյա ազգը, որը պաշտոնապես կրել է «հավատարիմ ազգի» անվանումը, ունեցել ենք օսմանյան նախարարներ, կենտրոնական բանկի ղեկավար… ի դեպ, նրանցից ոչ մեկն իր դիրքին չէր հասել ազգությունն ուրանալով, ինչպես օրինակ, Ռուսաստանի կրթության նախարար Դելյանով դարձած Դելյանը, որի օրոք առաջին անգամ արգելվեցին հայկական դպրոցները: Այսինքն՝ գենետիկ անհամատեղելիության մասին խոսելը վերապահենք պարոն Ռոբերտ Քոչարյանին, ով ժամանակին հայտարարեց այդ մասին: Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները ոչ միայն հնարավոր են, այլև բխում են հենց Հայաստանի պետության շահից, եթե իհարկե մենք դեռ չենք մնացել համայնքային ազգի կարգաբանական ստորին աստիճանին ու գոնե մասամբ դարձել ենք պետական ազգ:
Երբ խոսում են վերարժեվորումից, կարծիքներ են հնչում, որ մենք պարտվել ենք ինքներս մեզ, երբ ազգային արժեքները մի կողմ դրվեցին ու հասարակությանը սկսեց մատուցվել սպառողական, ժամանցային մտածելակերպ: Համաձա՞յն եք դրա հետ: Եվ հաշվի առնելով այս իրողությունը, ի՞նչ հնարավորություններ կան հայ-թուրքական հարաբերությունների ռեալ կայացման առումով՝ անշուշտ հայանպաստ ընդգծումով:
-Միանգամայն համամիտ եմ – մենք պարտվել ենք մեր ժամկետանց մտայնությանը, մտածողությանը, աշխարհայեցմանը: Եթե մենք չշտապելով, գլխապատառ թուրքի գիրկը չնետվելով՝ կարողանանք առաջին փուլով միայն ապաշրջափակման և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատման հարց լուծել, ապա դա ամենից հայանպաստը կլինի: Մնացյալը կախված է ոչ միայն մեր կամ թուրքի կամքից, այլև համաշխարհային զարգացումներից, որոնք ի նպաստ հայկական կողմի են լինելու, ուստի ո՛չ հապաղել, ո՛չ շտապել, ո՛չ էլ կտրուկ շարժումներ անել պետք չէ:
Հայաստան-Սփյուռք կապերի ջերմացում հիմա մեզ անհրաժեշտ է առավել քան երբևէ: Բայց ինչպե՞ս հասնել դրան:
-Մենք՝ հայաստանցիներս պարտավոր ենք անկեղծ լինել, թոթափել ռուսահայի մեր զազրելիությունը, որպեսզի կրկին վաստակենք Սփյուռքի մեր եղբայրների հենց եղբայրությունը: Մեր կեղծավորության մասին Թումանյանը դեռ 1907թ.-ին էր գրել այսօրեական «Անկեղծ չենք» հոդվածը: Կարծում եմ՝ արդյունավետ որոնումների մեջ է Սփյուռքի գծով մեր երկրի հանձնակատարը: Բայց բոլորիս խնդիրն է կապը ջերմացնելը՝ նույնիսկ անհատական մակարդակում: Այ, այստեղ պետք է շտապել. մենք Եսավ կլինենք, եթե մսխենք ու անտեր թողնենք մեր անգին գանձը՝ Սփյուռքի ներուժը: Սակայն, թույլ տվեք, ավելին չծավալվել, քանի որ սա հետաքրքրություն ներկայացնող թնջուկ է նաև օտարների համար:
Ինչո՞ւ հաղթեցինք 1994թ. բայց պարտվեցինք 2020-ին:
-Այդպես պատահել է մեզ հետ: 1918թ.-ի Սարդարապատի առյուծները խայտառակ ու փոքրոգի փախչողներ դարձան երկու տարի անց՝ 1920թ.-ին՝ Կարսի ճակատում: Ամենանվիրական զինվորականները խաղաղության երկու տարվա ընթացքում ոտնատակ էին տվել իրենց ուսադիրների պատիվն ու դարձել թալանչի. կարող եք կարդալ ժամանակակից ականատեսների վկայությունները: Իսկ թալանչին արդեն Հայրենիքից վեր բաներ ունի, նա անբարոյական է: Նույնն էր և 100 տարի անց, երբ արցախյան առաջին պատերազմի նվիրյալներից պաշտոնյա ու բարձրաստիճան զինվորականներ դարձածների զգալի մասը դարձել էր ողորմելի կալվածատերեր ու բուրժույներ: Մեր երկիրը մեկ ճգնաժամ ունի, և դա բարոյական ճգնաժամն է: Բարոյազուրկների կոհորտան չի կարող հաղթանակի առաջնորդել նույնիսկ ամենանվիրյալ կամավորականներին ու պատանիներին, ինչպիսիք հազարներով էին այս պատերազմի ժամանակ:
Ներքաղաքական դաշտում բավական լարված մթնոլորտ է: Ներկաները մեղադրում են նախկիններին՝ թողած վատ ժառանգության, նախկինները՝ ներկաներին՝ ամեն ինչ քանդելու համար: Արդյո՞ք երկու կողմն էլ մեղավոր չէ: Ո՞վ է պատասխանատու պարտության համար: 1994թ. հաղթանակը շատերն են փորձում սեփականաշնորհել, իսկ 2020թ. պարտությունն անտեր է մնացել:
-Մեղավոր ու պատասխանատու նշանակող միակ անաչառ դատավորը ժամանակն է: Ես կարող եմ զգալ և խոստովանել մեղքի և պատասխանատվության ի՛մ բաժինը, մյուսների դատավորը ժամանակ-պատմությունը թող լինի:
Երբ խոսում ենք հայրենասիրության, Հայաստանի մասին մարդիկ հարցնում են, թե որն է ընդհանրապես Հայաստանի նպատակը, ո՞ւր է հայ ազգային գաղափարախոսությունը: Ոմանք տեղյակ չեն գաղափարախոսությունից ընդհանրապես, ոմանք դա համարում են հնացած մի բան: Եթե հնարավոր է ասեք, թե այսքան տարի ինչո՞ւ հայ ազգային գաղափարախոսությունը պարզ և հասկանալի կերպով ամենօրյա քարոզ չի դարձել հայ ժողովրդի համար:
-Ինձ էլ համարեք, խնդրեմ, այն մարդկանցից, ովքեր տեղյակ չեն գաղափարախոսությունից ընդհանրապես: Ո՞րն է ճապոնացի ազգի ազգային գաղափարախոսությունը, ո՞րն է հրեա ազգի ազգային գաղափարախոսությունը, ֆրանսիացունը, վրացունը… Ի սեր Աստծո, մենք խնդիր ունենք ճշտելու, թե ո՛րն է Հայաստան պետության արդարացվածությունը տարածաշրջանում և աշխարհում, մարդկություն օրգանիզմի ո՛ր մասն ենք մենք՝ որպես պետություն, և ի՛նչ առաքելությամբ: Չարենցը, օրինակ, կարծում էր՝ «սովորական ազգ՝ սովորական հոգսերով»՝ հակառակը համարելով մազութիհամոյականություն, ուղեղային մորմոք, սրտի հիվանդություն: Նա առաջ էր քաշել երեք հարց, որն ակնկալում էր երեք պարզ պատասխան – ո՞վքեր ենք մենք, որտեղի՞ց ենք գալիս և ո՞ւր ենք գնում: Խնդիրն այսօր էլ բաց է, և չկա դրա խոսույթը. և դրա փոխարեն միայն ճոռոմաբանություն է կամ նիհիլիզմ:
Հիմա կրկին սրվել է հայաստանցի-արցախցի հարցը: Շատ շատերը կարծում են, որ նման հարց ընդհանրապես չկա և այդ ամենը քաղաքական բոնուսներ ստանալու համար արվող բաներ են: Ձեր կարծիքով նման հարց կա՞ ընդհանրապես: Արդյո՞ք կարող է այնպես պատահել, որ քաղաքականության պատճառով հայ ժողովուրդը նորից ինքն իր մեջ տրոհվի:
-Հայ ժողովրդի մեջ ցավալի տրոհումները միշտ էլ եղել են, բայց դրանք դրսեկ են, օտար հատուկ ծառայություններից անտեսանելիորեն ուղղորդվող: Տասնամյակներ առաջ մեր հայրենադարձ քույրերին ասացին «ախպար», որ ընդուվեց որպես վիրավորանք: Նույնն անում էին ՀԽՍՀ-ի տարբեր շրջանների՝ միմյանց հանդեպ վերաբերմունքների պարագայում: Այսօր այդ խայծը կլլել չի՛ կարելի: Ինչպես Քենեդին Բեռլինում ասաց. «Այդ բեռլինցին ե՛ս եմ», հիմա մենք պետք է հավատքով կրկնենք. «Այդ արցախցին ե՛ս եմ, այդ ռևանշիստը ե՛ս եմ»: Բայց միևնույն է, օտարները չեն հաջողելու – հայը հին արյուն ունի, ինչպես Չարենցը կասեր:
Երբ խոսում ենք Ցեղասպանության ճանաչման մասին, մարդիկ մեծ մասամբ չեն պատկերացնում, թե դրա հետևանքը որն է լինելու, իսկ վերջին պատերազմից հետո ոմանք արդեն հույսները կտրել են, թե դա ընդհանրապես լինող բան է: Կարծիքներ կան, որ Թուրքիան մեզ կամ կստիպի հրաժարվել Ցեղասպանության հարցից, կամ էլ ծայրահեղ դեպքում անորոշ ներողություն կխնդրի: Ի՞նչ կարծիքի եք:
-Նախապայմաններ չեն լինի, վստահ եմ: Իսկ որ պետք է չշտապել, արդեն ասացի: Գուցե և երկրորդ կամ երրորդ քայլը լինի անորոշ ներողությունը: Ցեղասպանության ճանաչումը երբևէ լինելու է, լինելու է և դրանից բխող հատուցումը, եթե խելակորույս արկածախնդիրներ չլինենք:
Հայաստանում հիմա ո՞րն է ամենակարևոր խնդիրը:
-Իմ խորին համոզմամբ, այսօր Հայաստանի ամենակարևոր խնդիրը հոգևոր անվտանգությունն է, արժեքների վերասահմանումը, որից բխում է մնացյալ ամեն բան:
Ավանդական կուսակցությունները բավական թուլացած ու պառակտված վիճակում են գտնվում: Նրանք կարո՞ղ են նորից վերգտնել իրենց երբեմնի ուժն ու հեղինակությունը, թե արդեն անվերադարձ փոխվել են ու դարձել զուտ քաղաքական կուսակցություն:
-Մեր ավանդական կուսակցությունները երկար տասնամյակներ գործել են Հայրենիքից դուրս, ուստի բնական է, որ ստանձնել էին նաև ազգապահպանման կարևորագույն գործառույթ: Ցավոք, նրանց չհաջողվեց ադապտացվել պետականությանը և Հայաստանում դառնալ լիարժեք քաղաքական կուսակցություններ: Ափսոս, որ Հայ Հեղափախական Դաշնակցությունը Հայաստանում չհաջողեց ձևավորել և գլխավորել ազգայնական հոսանքը: Ափսոս, որ Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցությունը Հայաստանում չհաջողեց ձևավորել և գլխավորել սոցիալիստական հոսանքը: Ափսոս, որ Ռամկավար-Ազատական կուսակցությունը չհաջողեց Հայաստանում ձևավորել ու գլխավորել ազատական (լիբերալ) հոսանքը, թեև սփյուռքյան իրողությունը նրան ավելի շատ դարձրել էր ինձ հարազատ պահպանողական հոսանքի կուսակցություն: Մեր պատմական ճակատագրի պատճառով այդ կուսակցությունները դժվարին կացության առջև են՝ մնա՞լ տասնամյակների ազգապահպան կառույցներ սփյուռքում, թե՞ Հայաստանում դառնան դասական իմաստով կուսակցություն: Դա բարդագույն խնդիր է. ցավոք, երկու երանի մեկ տեղում չի լինում: Սակայն մեր ավանդական կուսակցությունները երևի պետք է վճիռը կայացնեն հօգուտ ՀՀ-ում դասական կուսակցություններ դառնալու՝ սփյուռքյան շատ գործառույթներ զիջելով Հայաստանի պետական ինստիտուտներին և Երևանից ուղղորդվող համազգային կառույցներին: ՀՅԴ-ն մի հոյակապ կարգախոս ուներ (երևի հիմա էլ ունի, չգիտեմ)՝ «Գաղափարական կենտրոնացում, կազմակերպչական ապակենտրոնացում»: Իրոք, լրջագույն խնդիր է Ձեր բարձրացրած հարցը:
Հիմա բավական անորոշ վիճակ է սահմանազատման ու Ադրբեջանին տրվող հսկվող ճանապարհի առումով: Շատ են անհանգստություններն այն առումով, որ այդ ճանապարհը հնարավորություն կտա թուրքերին Կ.Պոլսից մինչև Միջին Ասիա հանգիստ գնալ-գալ, իսկ ոմանք էլ կարծում են, որ ընդհակառակը, այդ հարցերի լուծումով Հայաստանը դուրս կգա շրջափակումից ու հնարավորություն կստանա այնքան հզորանալ, որ կարողանա ռևանշ վերցնել: Ոմանք էլ համաձայն են հզորանալու հետ, բայց դեմ են ռևանշին: Ի՞նչ է կատարվում ընդհանրապես:
-Կրկնեմ՝ մենք վերասահմանումների խնդիր ունենք: Ռևանշն ամենևին չի նշանակում միայն ավանդական իմաստով պատերազմ. ճակատները շատ են: Հարցը դարձյալ առնչվում է Ձեր հարցերից մեկին, թե արդյոք ո՞րն է մեր պետության առաքելությունը: Եթե մենք շարունակենք կրկնել հարյուրամյա ապաքաղաքական մեր մոտեցումը, թե մենք սեպ ենք թյուրքական աշխարհի ներսում և պարտավոր ենք ինքնամոռաց կռվել ու մեռնել, ապա դա կավարտվի նրանով, ինչով մեկ անգամ ավարտվել է՝ հայրենազրկմամբ: Իսկ եթե մենք մեզ սեպ չպատկերացնենք, այլ ճանապարհ, այդ թվում նաև թյուրքական աշխարհի տարանցիկության համար, ապա կարող ենք որպես հենց պետական միավոր արժեք ներկայացնել նաև աշխարհի հզորների համար ու ծաղկեցնել մեր երկիրը, ունենալ աշխարհաքաղաքական իրատեսական հավակնություններ: Հիշենք, որ այդպիսի բաներ արել են մեր ամենաիմաստուն արքաներից ոմանք, օրինակ՝ Տիգրան Մեծի որդի Արտավազդը:
Ոմանք այս վիճակը համեմատում են 428թ. հետ, երբ Հայաստանը կամովին հրաժարվեց իր ինքնիշխանությունից: Վստահ ենք, որ նման բան տեղի չի ունենա, իսկ Դուք ի՞նչ կասեք հիասթափվածներին և վատատեսներին: Նրանց վախը ռեալ է, թե ոչ:
-Պետականությունը կորցնելու վախն ունեցողներին միանգամայն հասկանում եմ ու գորովանքով վերաբերում, սակայն դա չափազանցված է: 428թ.-ին մենք արդեն կիսված էինք ու անվանական թագավոր ունեցող մարզպանություն էինք, որպես պետություն չէինք ճանաչվում արդեն: Մինչդեռ այսօր մեր պետականությունը ճանաչված է աշխարհի գրեթե բոլոր պետությունների կողմից, ՄԱԿ-ի անդամ ենք: Բացի այս՝ այն ժամանակ միայն Իրանն էր ու Հռոմը. փառք Աստծո, այսօր միայն Ռուսաստանն ու Թուրքիան չեն: Պետականությունը կորսվում է միայն այն ժամանակ, երբ քաղաքացին օտարված է նրանից, երբ պետությունը չունի տեսլական, երբ պետական ազգը վերածվել է փերեզակի հոգեբանությամբ խառնամբոխի:
Վարչապետի և արտախորհրդարանական ուժերի հանդիպումը կարո՞ղ է քաղաքական ճահճից դուրս գալու փորձ դիտարկվել, կամ Երրորդ ուղու կայացման հնարավորություն:
-Ինքս ի սկզբանե թերահավատ եմ եղել այդ ձևաչափի հանդեպ, և հիմա էլ լիահույս չեմ: Տա Աստված, սխալված լինեմ: «Երրորդ ուղի» գուցե չափազանցված է ասված. պարզապես պետք է հայաստանակենտրոն լինել: Եթե այդ հարցում խորհրդակցական այս ձևաչափն օգտակար կլինի, ուրեմն ողջունելի է: