Պետությունն Իբրև Ազգի Համախառն Արտադրանք

Չարենցից hետո հայրենիքի պատկերը մեզ հրամցվել է իբրև պաթոս ու կիրք, և ով ավելի մեծ պաթոսով ու կրքով կգոռգոռա նրա մասին, նա ամենահայրենասերն է, իսկ դրանից ամեն մի շեղում համարվում է «դավաճանություն»:

Հակոբ Մովսես

«Մեր Ուղին»-ը զրուցել է բանաստեղծ, թարգմանիչ, ՀՌՀ անդման Հակոբ Մովսեսի հետ: 

-Հայաստանում այսօր առավելապես խոսում են քաղաքականության մասին, բայց կարծես մի կողմ է մղվել մշակույթը, արվեստը: Մենք մի տեսակ շատ քաղաքականացված ենք: Ինչո՞ւ է այդպես ստացվել:

– Քաղաքականությունը նույնպես մշակույթ է, ինչից մենք, իհարկե, գաղափար չունենք, իսկ ժողովրդի վարած ամենահուսալի և իր իսկ մշտականությունն ապահովող քաղաքականությունը հենց նրա մշակույթն է։ Դա է պատճառը, որ քրիստոնեական (եվրոպական) միտքը մեկընդմիշտ ամրագրել է, որ«պետությունը մշակութային երևույթ է» (Յակոբ Բուրքհարդտ), ուրիշ բան չէ,- քանի որ ինքը՝ մշակույթը, նույնպես իշխանության (առաջին հերթին՝ ինքնիշխանության) ձև է, նրանով է որևէ ժողովուրդ հասնում «սուվերենության»։ (Չինացիները օտար լադերի ներկայությունն իրենց երաժշտության մեջհամարում են օտարերկրյա ներխուժում)։ Եթե նրա այդ «սուվերենության» զգացումը թույլ է՝ պետության զգացումն էլ է թուլանում – իր մշակույթից կտրված կամ հեռացած կամ նրան օտարացած ժողովուրդը արդեն իր պետությունից և իր «սուվերենությունից» է հեռացած։ Դա է նրա բուն «սուբյեկտայնությունը»։ Էլ չասած, որ նրանով են ապահովվում ժողովրդի և իր պետության նվիրապետական հարաբերությունները՝ օրենք, իրավունք, քաղաքացիություն, հպատակություն, սոցիում, ժողովրդավարություն… Այս կարգախոսից շեղումը տանում է դեպի կործանում և ապականություն (կոռուպցիա), նաևաղճատում է պետական ձևաբանությունը՝միապետություն, բռնապետություն, կրոնապետություն, ամբողջատիրություն և այլն։Այսօրվա Ֆրանսիայի Հանրապետությունը ֆրանսիական մշակույթի արդյունքն է, «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն»կարգախոսները եփվել են այդ երկրի մշակույթի և կրոնական պատկերացումների մեջ։ Այսօրվա Գերմանիան կամ Իտալիան գերմանական և իտալական մշակույթների արտահայտությունն է, որտեղ իշխում է քրիստոնեական քաղաքակրթության ժառանգությունը՝ իր «Օրենքը բոլորի թագավորն է» («նոմոս հո պոնտոն բասիլևս»)կարգախոսով, իսկ այսօրվա Ռուսաստանը ոչ թե պետություն է, այլ միապետություն, որովհետև այնտեղ հենց իր մշակույթի նորմերը չեն գործում, այլ՝պատմության բերմամբ իսլամական պետության կառույցը, որի գլուխը խալիֆն է (Ռուսաստանի դեպքում՝ ցարը, Լենինը, Ստալինը, Բրեժնևը, Պուտինը․․․), իսկ օրենքը ընդամենը նրա կամքն ու պատկերացումն է։- Մեր «մտավորականություն» կոչվածն այսօր անընդհատ բողոքում է, որ մեր պետությունը մեր մշակույթը չի «հովանավորում», և չկա մեկը, որ բողոքի, որ՝ ընդհակառակը, մեր մշակույթը չի կարողանում իր պետության հովանավորը լինել, քանի որ ոչ թե պետությունն է մշակույթի հովանավորը, այլ ճիշտ հակառակը․ այսօր մեր մշակույթը մեր պետությանը չի հովանավորում, պետության գաղափար չի տալիս, այն դեպքում, երբ այն լեցուն է դրանով՝ Խորենացու պետության հղացքից մինչև Հ․ Օձնեցու՝ դեռ 8-րդ դարում ստեղծված «Կանոնագիրք Հայոց»-ը, այնտեղից Մ․ Գոշի «Դատաստանագիրք»-ն ու մեր առաջին «սահմանադրությունը»՝ Շ․ Շահամիրյանի «Որոգայթ փառացը» և 1860 թ․ Պոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից ստեղծված Հայոց ազգային սահմանադրությունը։ Ստացվում է, որ անգամ պետության բացակայության պայմաններում հայ միտքը ձգտել է հայ ժողովրդին պահել պետականության նորմով, այսինքն՝ այն պետություն չի ունեցել, սակայն պետականության բաղադրիչներն իր մտքից չի հանել։ Այսօր ճիշտ հակառակն է․ ունենք պետություն, չունենք պետականության միտք։ Եվ ահա՝ երբ մենք մերպետականաշինության հիմքում այդ նորմերը չենք դնում, լինում է այն, ինչ եղավ․ մենք պետությունը պատկերացրինք իբրև չ-պետություն (ինձ զսպում եմ, որ չասեմ բարդակ) և կերանք հերթական ապտակը։Եվ այդ պատճառով չէ՞, որ մենք մեր մեջ ինչքան գող ու ավազակ, տգետ ու խուժան կար, բերեցինք-լցրեցինք ազգային ժողով, ինչքան ռաբիս ու «բլադնոյ»՝ երգարվեստ, ինչքան անեկդոտ պատմող, ծաղրածու՝ շոու և սերիալ և մշակույթ ասվածը վերածեցինք ժամանցի ու թամաշայի՝ հետևաբար նրա ռեզուլտանտը՝ պետությունը, նույնպես վերածեցինք «հաց ու թամաշայի»՝ այս դեպքում իրար բերանից հայրենասիրական դափնիներ խլելու, իսկ ժողովրդի բերանից՝ նրա մի պատառ հացը խլելու թամաշայի։ Որ մենք լատիներեն «cultur»բառի «կուլտ»-«պաշտամունք» իմաստը չգիտակցեցինք, ոչ էլ հասկացանք նույն արմատից կազմված «կուլտիվացնել» բառի «մշակել» իմատը և,հետևաբար, մեր պետությունը ոչ «պաշտեցինք», ոչ «մշակեցինք»․․․ Որ մենք մեր ժողովրդին իր պետության նվիրապետական աստիճանը չկարողացանք մատուցել և ստիպեցինք, որ նա իրհայրենիքին ասի՝ «էս երկիրը»․․․ Որ «Ծովից-ծով» Հայաստան անիրական «ուղեղի մորմոք»-ով ծածկադմփոց արեցինք «Աշոցքից-Մեղրի» իրականու չքնաղ այս Հայաստանը․․․ Որ քաղաքականությունն այսօր՝ աշխարհի և մեզ համար այս բարդ ու ճակատագրական օրերին վերածեցինք անմակարդակ, հիմնականում անձնական համակրանքների կամ հակակրանքների հայհոյական արտահայտության, էլ չասած՝ մի երկու չկայացած կնոջ ու հարբեցողիլիբիդոյի։ Որ մենք քաղաքականության մասին խոսում ենք հիմնականում «ֆիդայական»կեցվածքներով, որտեղ բացակայում է հենց քաղաքական դիսկուրսը և դիվանագիտական միտքը։ Նորից եմ կրկնում՝ ի՞նչ եք կարծում՝ մեր մշակույթը մեզ դրա հնարավորությունը չի՞ տալիս։ Չէ, լավ էլ տալիս է, Խորենացուց մինչև Թումանյան ու Չարենց այն մտածում է հենց պետականությանկարգերով։ Մեր ժողովուրդն այստեղ մտածող լուսավոր գլուխների, հանճարների ու մարգարեների պակաս ունի՞։ Չէ, չունի։ Միգուցե նրանց արհամարհո՞ւմ է։ Չէ՛, չի արհամարհում։ Խնդրե՛մ, նա նրանց բոլորին՝ տանում-լցնում է իր երկրպագության տաճարները, դռները ամուր փակում է վրաները և շտապ վազում է շուկայի հրապարակ՝ լսելու տխմարներին։

–Երբ խոսում ենք մտավորականների կամ այն մարդկանց մասին, ում հասարակ ժողովուրդը հարգանքով մտավորական է անվանում, մի տեսակ պասիվություն ենք նկատում նրանց կողմից: Մարդիկ, ովքեր արդեն ձանձրացել են քաղաքականությունից, կարոտ են մնացել որևէ ազնիվ խոսքի: Կարծես թե իրականացել է Իսահակյանի մարգարեությունն առ այն, որ ոգու սով է գալու ու մենք կուշտ ստամոքսով կարոտ ենք մնալու խոսքի: Ո՞ւր են մեր մտավորականները:

-Ամբողջ ցավն այն է, որ հայ քաղաքական միտքը 20-րդ դարում միտք չի եղել, այլ՝ պաթոս, ըստ որում այդ պաթոսը մեր ժողովրդի մեջ սերմանել է մակաբույծ հայրենասերի մի կեցվածք, որի կարգախոսը եղել է «ձեր ճանապարհը մինչև Երևան անցնում է Մոսկվայով» ոչ միայն կույր, այլև ստոր պատկերացումը։ (Այդ մակաբույծ հայրենասիրությունն այսօր էլ է իշխում, թեև այժմ վերածվել է շատ խորամանկ մի բանի․ հայրենիքով փակել պետության դեմը)։ Մինչև 20-րդ դարը, մեր ազգային-ազատագրական պայքարի դիսկուրսը մղվել է նաև մտքով, Իսրայել Օրուց, Մինաս վարդապետից մինչև Աբովյան, Րաֆֆի, Արծրունի, Նալբանդյան և այնտեղից էլ մինչև Թումանյան, Տերյան և Չարենց այդ պայքարը հոգևոր-մտավոր պլատֆորմ է ունեցել, հայրենասիրությունը ոչ թե էթնոսային էքստազ ու «դրայվ» է եղել, այլ էթոսային մտավոր-հոգևոր ապրում ու գաղափար,- հիշենք Աբովյանին, որի համար Հայաստանը իր դեմ կանգնած Հրեշտակապետ է («Հայաստան հրեշտակի պես առաջիս կանգնել․․․»)։ Այսօր, ցավոք, այդպես չէ։ Չարենցից hետո հայրենիքի պատկերը մեզ հրամցվել է իբրև պաթոս ու կիրք, և ով ավելի մեծ պաթոսով ու կրքով կգոռգոռա նրա մասին, նա ամենահայրենասերն է, իսկ դրանից ամեն մի շեղում համարվում է «դավաճանություն»։ Պատկերավոր ասած՝ Հայրենիքը հայրենասերների ձեռքը․․․ կրակն է ընկել։ Այն հայտնվել է տգետների ու շուլերների ձեռքերում։ Այն էթոսից ընկել է պաթոսի ճիրանների մեջ, մտքից անցել է անմտության տիրապետություն, որտեղ իշխում է պաթետիկան, այլ ոչ քաղաք(ացի)ական զգոնությունը, որը լուռումունջ, չարքաշ, համբերատար, տոկուն ու տևականաշխատանք է պահանջում և ոչ թե հայրենասիրական քծնոցի կամ «ղալմաղալ»։ Շեշտը դրվել է ոչ թե քաղաքա(ցի)ական և սոցիալական, բարոյական և հոգևոր իրողությունների, այլ պատմական ցնորական բարբաջանքների վրա։ Դու ասում ես՝ հարկավոր է խանութում պահանջել աահ կտրոնը կամ փողոցում չթքել, քեզ իսկույն պատասխանում են՝ բայց չէ՞ որ Հայկը մի զարկով գետին փռեց Բելին․․․ Ու եթե թքել չի կարելի, բա ո՞նց կանգնենք Մասիսի գագաթին՝ թքենք թուրքի ճակատին։ Քաղաքականությունը փոխարինվել է պատմությամբ, և ընդհանրապես մեր գիտակցության մեջ պատմությունը դարձել է մի որսաշուն-քերծե, որը մենք շվացնելով քսի ենք տալիս ներկայի և գալիքի վրա։ Մենք կարծես չենք գիտակցում, որ անցյալը Արա Գեղեցիկ չէ, որ մեր գրողներն ու չամչյան-պատմաբանները լիզելով վերակենդանացնեն ու վերակենդանացնեն, այլ Ղազարոսն է, որին ամեն օր կարող է հարություն տալ միայն ու միայն Քրիստոս-Ներկան։ Որ ոչ թե անցյալն է ներկայի պատմությունը, այլ ճիշտ հակառակը, ներկան է անցյալի պատմությունը։ Որ, հետևաբար, ոչ մի ժողովուրդ իր անցյալը չի տեսնում, եթե այն ներկայում ու գալիքում չի տեսնում։ Մեր քաղաքական միտքը վերածվել է հայրենասիրական շառլատանության, դիվանագիությունը՝ աղմուկ-աղաղակի․ ում մտքով ինչ անցնում է՝ վազում է հրապարակ բղավելու։ Ես հիշում եմ՝ դպրոցում գումարման գործողության ժամանակ մի պարզունակ մեթոդ կար՝ այսինչ թիվը գրած, այսինչ թիվը մտքում պահած,- մեզանում ոչինչ մտքում պահած չկա (երևի որովհետև միտք չկա, թեև ոչ էլ այնտեղ պահելու բան կա) և ամեն ինչ «գյուռ-գյուռ»հեղված է թղթին կամ ազդարարվում է բարձրախոսով, դե, թեկուզև այն պատճառով, որ այդպես հայրենասերի հռչակ է ապահովում․․․ Դա այլասերել է անգամ պատմությունը, անգամ այն ի սպաս է դրված «իմիջ» ապահովելուն, մի կողմից նրա առասպելականացմամբ (այստեղ այսօր իշխող միտումը մեզ անցյալի մեջ հնարավորինս հեռու հասցնելն է՝ մինչև դինոզավրերի ժամանակները), մյուս կողմից այն այլասերելով ու ֆարսի վերածելով և հրապարակը լցնելով պատմությունը կապկող և այն բռնագրավող զանազան-զարմանազան «սպարապետներով», «քեռիներով», «չաուշներով» ու «աշոտ-երակթներով»՝ առաջին հերթին, իհարկե, պրիմիտիվացնելով հենց այս նվիրական անունները, որովհետև մենք գիտենք, որ այն, ինչը պատմության մեջ մի անգամ լինում է իբրև վսեմ մի բան, երկրորդ անգամ կրկնվելով՝ վերածվում է ֆարսի․․․ (Գումարած, որ մենք դրանով պատմությունն ու անցյալը ոչ թե ժառանգում ենք, այլ գողանում ու տիրանում)։ Սրան մտավորականությունը, իհարկե չի կարող մասնակցել, մանավանդ որ․․․ մենք, կներեք, բայցմտավորականություն չունենք, ունենք տասնյակ լավ մտավորականներ, բայց իբրև դաս, շերտ, մտածողության որակ ու աստիճանակարգ՝ մենք, ավաղ, մտավորականություն չունենք․․․ իսկ եթե ունենք, դուք ասեք, բա ո՞ւր է միտքը․․․ 1937 թ.-ից վեր հայ մտավորականությունը ստրկամիտ, հետադիմական և պահպանողական մի բան է և այն աստիճանի է փչացել, որ անգամ Կոմիտասի անվան պանթեոնը դարձրել է կարիերայի ու բյուրոկրատիայի բույն։ Նրան ասես՝ եկեք դպրոցներում ծրագրերը փոխենք, նորոգենք, թարմացնենք, վախից լեղիները կճաքի։ Նրան ասես՝ հայ ժողովրդի պատմության ժամերին հայրենասիրական կիսաիրական-կիսաառասպելական պատմության կողքին եկեք նաև Հայաստանի Հանրապետության պետական հիմունքներ սովորեցնենք, կսոսկան։ Նրանց ասես՝ եկեք պատմության և գրականության մեջհերոսականության հղացքի մեջ մտցնենք, որ հայրենիքի համար ապրելը նույնքան հերոսական բան է, որքան մեռնելը, քեզ կնայեն իբրև հերձվածի։ Եթե նրանց ասես, որ պետք չէ տարրական դասարաններից սկսած մեր երեխաներին ոչ թեհայրենասիրական հարբեցողության ու ալկոհոլի մղել, այլ սթափ, զգոն ու պատասխանատու քաղաքացիականության, կզայրանան վրադ և իրենց՝ իրենցից տգետ կուռքերից մի մեջբերում կշրխկացնեն դեմքիդ։ Իր այս կերպարով նա, արդեն ասացինք, ծպտուննները կտրած և մարաղ մտած սպասում է․ քանի որ այսօր օլիգարխիկ «ընդդիմությունը» նրա կարծիքով դեռ ուժեղ է՝ նրա կողմն է, վաղը Նիկոլ Փաշինյանը երկու քայլ էլ կուժեղանա՝ երկու քայլ էլ նրա կողմը կանցնի։ Մեր «մտավորականությունը» նույնպես․․․ «Հայաստան ասելիս՝ շրթունքը ճաքում է», բայց Հայաստան ասելիս․․․ ավա՜ղ, միտքը չի աշխատում․․․ Երևի դրանից է, որ մեր «մտավորականությունը» նույնպես նետվում է հեշտին ու բարեկեցիկ «պահանջատիրության» վրա, սակայն ամեն կերպ խուսափում է «պետականապահանջատիրութունից»՝ ինքն էլ մատնվելով պետության համար անպիտան ու տգետ մի բանի, քանի որ հայրենասիրությունը պաթոսից բացի ուրիշ բան չի պահանջում, իսկ պետությունը՝ միտք, ջանք ու աշխատանք է ուզում, և որովհետև հայրենիք ունեն անգամ կապիկները, սակայն նրանք պետություն չեն կարող կառուցել։ Քանզի իմացեք․ ամենավտանգավոր ժամանակները նրանք չեն, երբ տգետների քանակը գնալով աճում ու աճում է, այլ նրանք, երբ վրա է հասնում մի պահ, երբ պազվում է, որ ազգի գիտուններն ավելի տգետ են, քան տգետները։

-Պրն Հակոբ Մովսես ի՞նչ եք կարծում, արդյո՞ք մենք որպես հասարակություն, որպես ժողովուրդ չե՞նք գռեհկացել: Նկատի ունեմ արդյո՞ք մենք հետընթաց չենք գրանցել։

-Նայեք մեր վերջին հարյուր տարվա պատմությունը․ մենք երեք դժոխք ենք ապրել․ 1915 թ․ թուրքական դժոխքը, երբ ֆիզիկապես ոչնչացվեց մեր մարմինը, 1937 թ․ սովետական դժոխքը, երբ ոչնչացվեց մեր հոգին և, ասածս չափազանցություն չհամարեք, վերջին երկու տասնամյակների դժոխքը, երբ փորձ արվեց ոչնչացնել մեր բարոյականությունն ուկերպարը, մեր երկիրը դրվեց համակարգային կողոպուտի տակ և, ամենասոսկալին, հանձնվեց խուժանի ձեռքը, ինչպես Ֆաթիհ սուլթանը Կոնստանդնուպոլիսը հանձնեց իր ենիչերիներին։Այս վերջին քսան տարին առանձնահատուկ է մեր պատմության մեջ,- փորձ արվեց փոխել մեր ժողովրդի կարգն ու աստիճանակարգը, նրանով, որ ջրի երես հանվեցին և առաջին պլան մղվեցին նրա բոլոր հոռի բնազդները, և դրա պտուղները մենք դեռ երկար ենք քաղելու։- Անգամ մեր ժողովրդի մի հատվածի՝ արցախահայության գիտակցության մեջմտցվեց, որ նա ոչ թե մեր ժողովրդի մի բնական հատվածն է, ինչպես, ասենք, լոռեցին կամ քյավառցին, այլ ինչ-որ կլան։ Մեզանում ընդունված մի արտահայտություն կա, որ մենք ընկել ենք փոսը, բայց եկեք էֆեմիզմով չտառապենք և այդ փոսի անունը լրիվ տանք՝ զուգարանափոսը (ներող եղեք)։ Տարբերությունը վիթխարի է․ փոսից դուրս եկողը թափ է տալիս վրայի փոշին ու գնում է առաջ, բայց երկրորդից մենք եթե անգամ դուրս գանք ու վրաներիցս մաքրենք դրա պարունակությունը՝ միևնույն է, մեր վրայից դեռ մի քսան-երեսուն տարի հոտ է գալու․․․ Ապականվեց և գռեհկացվեց ամեն ինչ՝ մեր հարաբերությունները, մեր հոգեբանությունը, մեր բիզնեսը, մեր պետական հաստատությունը, մեր դպրոցը, մեր երաժշտությունն ու թատրոնը․․․Մեջտեղ եկավ «Կաշառքը մատաղի պես բան է, եթե տալիս են՝ պիտի ասես ընդունելի լինի» հումոր-կարգախոսը։ Վերացվեց օրենքներով ապրող ընտրախավը և նրա փոխարեն նշանակվեց մի օրենքով (զակոննի) «էստաբլիշմենտ», որն ավիրեց ամեն ինչ՝ ժողովրդի վրա իջնող իր իսկ պետությանշնորհը փոխարինելով նրան նետվողբարեգործություններով և այդպիսով մեր ժողովրդին վերածելով մուրացկանի ու պետության ամենազորության ցգացումը փոխարինելով այս կամ այն օլիգարխի ամենազորությամբ։ Ընդհանրապես մեր ժողովրդին ստոր վիճակների մեջ գցածստորներին թվաց (և այսօր էլ թվում է), թե մեր ժողովուրդը ստոր է (իրենց բառապաշարով ասած՝ «ժեխ» կամ «զոմբի»)։ Եվ այդ գործը նրանք արեցին պրոֆեսիոնալ քաղտեխնոլոգիաներով։ Քանի որ հասկացան, որ պետություն փչացնելը մի ակնթարթի գործ է․ պարզապես կանչում ես թոխմախցի մի «խարոշու» կամ խուժանի և նրան տանում ես Ազգային ժողով կամ նշանակում ես քաղաքապետ, և ահա պետությունը մի վայրկյանում դիտապաստ է լինում։ Եվ նրանք ծրագրավորված զարկ տվեցին կոռուպցիային, որպեսզի ստեղծեն այն խավը, որը կսատարի իրենց։ Նրանք խուժանին ասացին․ ես քեզ կպահեմ, որպեսզի դու էլ ինձ պահես։ (Դրանք այսօրէլ են փորձում նույնն անել․ բայց քանի որ իրենց ստեղծած այդ խուժան խավը կատարյալ վարկաբեկության է ենթարկված և, մյուս կողմից էլ, ոնց որ թե նրանց հետ գնալով այլևս հույսեր չի կապում, իրենց նոր սատար հայթայթելու նպատակով և օգտվելով որոշ հակասություններից՝ առաջարկում են նախագահ դարձնել— ո՜վ զարմանք․․․ որևէ հոգևորականի, ասել է թե՝ ուզում են իրենց կողմը գրավել մեր եկեղեցին, ինձ հիշեցնելով նյուրնբերգյան դատավարության ժամանակ դատվող ֆաշիստներից մեկի աստվածահաճո ճառին ի պատասխան հնչած մի պահնորդի արտահայտությունը՝ «սատանան սկսել է մեջբերումներ անել Աստվածաշնչից» )։ Բայց սա էլ դեռ ոչինչ․ նրանք մեր ժողովրդին ներշնչեցին, որ նա պետականորեն իմպոտենտ ժողովուրդ է և այսօր էլ ակնարկում են, որ նա չի կարող ապրել առանց ինչ-որ երկրորդ սովետի՝ ինչ-որ «միութենական հանրապետության»։ Բայց եկեք այս ամենը թողնենք և խոսենք այդ տարիների մի երևույթի՝ համատարած ունեզրկման մասին (սա չխառնենք աղքատության հետ, աղքատությունը սոցիալական վիճակ է, ունեզրկվածությունը՝ հոգեբանական) և դրա այդ հոգեբանական բացատրությունը թողնելով մի ուրիշ անգամի՝ հիմա փորձենք դրա հասարակագիտական մի բացատրությունը տալ։ Բանն այն է, որ պատմության ընթացքում օտարներիկողմից իր ունեզրկման իրողությունը բնազդաբարիր հիշողության մեջ ունենալով և այն համարելով օտարի ճնշում՝ մեր ժողովուրդն այն հանկարծ տեսավ իր սեփական պետության կողմից,- և ահա նա իր պետությունն էլ համարեց օտար մի բան (դրա համար էլ նա նրան ասում է՝ «էս երկիրը», ինչպես կասեր՝ «էս քարը» կամ «էս Թուրքիան»)։ Սեփականպետության կողմից ունեզրկվելու դառը իրողությունընրան խորթացրեց (չեմ ուզում ասել՝ թշնամացրեց) իր պետությանը․․․ Նա պետությունն այլևս իբրև իր բուն շահը չի պատկերացնում։ Նման հոգեբանության դեպքում այսօր հայ կապիտալը ոչ մի պետականամետ-հասարակականամետ գործառույթ չի ստանում, այն ինչպես որ եղել է՝ այդպես էլ մնում է իբրև «խոջայական կապիտալ»։ Պետության գաղափարի բացակայության և պետություն կողոպտելու այս պայմաններում տեղի է ունենում այն, ինչն անխուսափելի է՝ մեր երկրում սկսում են իշխել «մարդը մարդուն գայլ» և «պատերազմ բոլորի ընդդեմ բոլորի» հոբսյան կարգախոսները,- դա է, որ այսօր հային հանում է հայի դեմ։ Ես համոզված եմ, որ մեր արտագաղթը միայն սոցիալական երևույթ չէ, այլև հոգեբանական․ մի անգամ ասել եմ․ մեր ժողովուրդը սոցիալական մեծ տոկունության ժողովուրդ է, և նա ոչ այնքան նեղությունից ու աղքատությունից է փախչում իր երկրից, որքան անարդարությունից, ստորացումից ու վիրավորանքից։ Սա հին ժողովուրդ է և ամեն սոցիալական նեղության կարող է դիմանալ, բայց անբարոյականություն, անարդարություն ու ստորությունչի հանդուրժում և փախչում է։ Էլ չեմ խոսում մերժողովրդին կրթազրկելու մասին, որի արդյունքում այսօր տգիտությունը հարձակվել է մտքի վրա և սրախողխող է անում նրան։

-Այսօր, երբ քաղաքականությունը կուլ է տվել մեր ողջ առօրյան, մեր քաղաքական ուժերը կարծես մոռացել են, որ քաղաքականությունը պետք է վարել հանուն պետության և որ իրենք մրցակից են, ոչ թե թշնամի: Ի՞նչ է լինելու այս ամենի վերջը: Ի՞նչ նպատակ ունեն նրանք: Մեր քաղաքական ուժերը պետությունը պատկերացնում են իբրև ռազմավար, որը իրենց ձեռքից խլել են և ահա իրենք ելել են այն հետ նվաճելու համար։ Ընդդիմությունը՝ իբրև նորին մեծություն ընդիմություն չի կայանում։-

-Դուք ճիշտ եք նկատում։ Հայաստանում այսօր ընդդիմություն չկա։ Ես բազմիցս ասել եմ և հիմա էլ առիթ է, որ կրկնեմ․ հայաստանյան ներկա ժողովրդընտիր իշխանությունների հիմնական ողբերգությունն այն է, որ նա ընդդիմություն չունի։ Թշնամությունը ընդդիմություն չէ։ Դուք «Նորին մեծություն ընդդիմություն» ասելով հավանաբար նկատի ունեք կառավարութան և ընդդիմության անգլիական սահմանումը՝ Անգլիայում կառավարությունը կոչվում է Նորին Մեծություն թագուհու կառավարություն, իսկ ընդդիմությունը․․․դարձյալ Նորին Մեծություն թագուհու ընդիմություն։ Դա այդպես է, որովհետև Անգլիայի և՛կառավարության, և՛ ընդդիմության նպատակը Անգլիայի «Նորին Մեծություն»-ությունն է, հետևաբար մեզանում ընդդիմության բացակայությունը այստեղ Նորին մեծություն պետության բացակայությունն է․ երևի դա է պատճառը, որ ընդդիմություն կոչվածըցօրս հանդես չի եկել ոչ մի գաղափարական կամ սոցիալ-քաղաքական-մշակութայիննախաձեռնությամբ։ Մեր ընդդիմության միակ նվաճումն այն է, որ նրան հաջողվեց վարկաբելել ընդդիմության ինստիտուտը Բայց եկեք նախ հասկանանք, թե ինչ ասել է ընդդիմություն․ մի կառույց, որի նպատակը պետական կոռուպցիայի, կաշառակերության, քաղաքական դեմագոգիայի, հասարակական ստերեոտիպի դեմ պայքարելն է,-ինքը՝ իշխանությունը, բոլոր պարագաներին նստած է կոռուպցիայի ռումբի վրա, նրան դրանից հեռու պահողը ընդդիմությունն է։ Բայց ինչպե՞ս է մեզանում․ ունենք մի իշխանություն, որը պայքարում է կոռուպցիայի դեմ, և ունենք մի ընդդիմություն, որը մինչ օրս էլ մինչև կոկորդը խրված է կոռուպցիայի մեջ և ամեն ինչի դիմում է իր գողոնը պահպանելու համար, այսինքն՝ դերերը փոխվել են․ ունենք ընդդիմադիր կառավարություն և իր միջոցներով տակավին իշխող մի ընդդիմություն։ Իշխանություն, որը ստիպված է պայքարել կոռումպացված ընդդիմության դեմ,- այսպիսի բան տեսած կա՞ք։ Եվընդդիմություն, որը, ուրեմն, կարելի է համարել Նորին Գողության և Նորին Ավազակության ընդդիմություն։ Դե, գումարած որ դա մի անձի պաշտպանական պատվար ընդդիմություն է (իմ սիրտը ցավում է այնտեղ արդար ցավով ու ցասմամբ հայտնված երկու-երեք հոգու համար)։ Մի անձի, ով Ազգային ժողովում ի դեմս 9 մարդու գնդակահարված հայոց պետության դագաղի մոտ կանգնած՝ հայ ժողովրդին «հաթաթա» տվեց, թե «ո՞վ է էն տղամարդը, որ պիտի իմ դեմ դուրս գա»։ Այդ ընդդիմությանը ես ուզում եմ հարց տալ․ դուք հայրենասիրաբար այդ ինչքա՞ն եք արհամարհում ձեր ժողովրդին, որ հայհոյում եք նրա ընտրությունը․․․ Դուք այդ ինչքա՞ն եք ատում ձեր ժողովրդին, որ չեք էլ հասկանում, որ 4000 զոհ տալուց հետո դարձյալ նույն իշխանությանն ընտրելը ոչ թեձեր ասած բառով «ժեխության» արտահայտություն է, այլ ենթագիտակցաբար դարեր առաջ կորցրած իր պետությունը միգուցե հետ բերելու, միգուցե հետ ստանալու աղոտ հույսի արտահայտություն, պատմության և ապականության ճիրաններից մի կերպ իր համար պետություն կորզելու հույսիարտահայտություն։ Այդ ընտրությունը ոչ միայն ապացուցեց, որ հայ ժողովուրդը դեռ չի մեռել, այլև որ նրա մեջ իր պետության հույսը դեռ չի մեռել։ (Եվ եթե այս իշխանությունները նրա հույսի այդ պետության թեկուզև առաջին քարերը չկարողանան դնել, ես առաջիններից կլինեմ, որ կոչ կանեմ նզովել նրանց)։ Սա ասելով՝ հանկարծ մտահան չանեմ, որՀայաստանում լիքը հարցեր կան, որոնք միայնընդդիմադիր միտքը կարող է տեսնել, քանի որ իշխանությունը մեր օրերի քաղաքական արագտեմպերից ու ալգորիթմից ելնելով դրանք կարող է նաև չնկատել, ինչը պատճառ է դառնում, որ նա հաճախ` ա) տակտիկան և ստրատեգիան խառնումէ, բ) քաջ պատկերացնելով խնդիրները՝ երբեմն չիպատկերացնում դրանց հաջորդականությունը ևոտքը առաջին սանդուղքին չդրած՝ մեկից դնում էտասներորդին, ինչը պատճառ է լինում, որ բաց թողնված ինը «լոնքված» սանդուղք նրան հետ քաշի և գ) չի կարողանում իր կառուցելիք պետության մոդելը և նրա բաղադրիչները հարկ եղածին պես մատուցել մեր հասարակությանը (օրինակ բացատրել, թե ինչ բան է հարկը, ինչ բան է կոռուպցիան, ինչ բան է մշակույթը և այլն, և այլն)։ Այսօրվա Հայաստանի առաջին խնդիրը, իմացած եղեք, ընդդիմության ձևավորումն է, և որ օրը Հայաստանում ընդդիմություն հայտնվի՝ ես այնտեղ եմ։

-Այսօր կարծիքներ են հնչում, որ մենք 1991թ. անկախացանք, բայց այդպես էլ պետություն չդարձանք: Համամի՞տ եք, որ մենք լրջագույն բացթողումներ ունենք այդ առումով: Եվ ինչո՞ւ է այդպես ստացվել:

Այո, մենք պետություն հռչակեցինք, բայց պետություն դեռ չենք կարողացել կառուցել։ Դա նման է նրան, որ երեխա ունենաս և փողոց գցես։ Մեր պետությունն ընկեցիկ է։ Եվ սրա պատճառը երկուսն է․ կամ մենք պետություն կառուցելու մեջ, այո, ոմանց ասածների պես իմպոտենտ ժողովուրդ ենք (ինչին ես, ձեր թույլտվությամբ, չեմ հավատում), կամ մեր մշակույթը մեր գիտակցության մեջ Հայաստանը ներարկել է իբրև հայրենիք և ոչ իբրև պետություն (ինչին ինձ հրամայել են չհավատալ Խորենացուց մինչ Աբովյան ու Չարենց(«աշխարհական կարգերի գիտություն ենք ձեռքբերում և քաղաքական կարգեր ենք սովորում», ասում է պատմահայրը իր «Պատմության» երրորդ գլխում, իսկ «Ողբում» ավելացնում է՝«կառավարիչները կարգ չեն պահպանում»)։ «Պետություն» այն իմաստով, ինչը հուշում է հենց բառն ինքը, որը, քչերս գիտենք, կրոնական բառ է («պետություն» – կամ «Տերություն» – կոչվում է հրեշտակների հինգերորդ դասը (Kyriotetes), որը ապահովում է վերից վար և վարից վեր աստիճանակարգային և նվիրական հարաբերություն, ինչն ասում է, որ պետությունը միայն սոցիալական հաստատություն չէ, այլև հոգևոր)։ Պետությունն է, որ տվյալ ժողովրդին էթնոսից վերածում է էթոսի և էլիտայի և ոչ միայն նրան դարձնում է «ընտրյալ ժողովուրդ», այլև սոցիալավորում է նրա բոլոր մշակութային և կրոնական պատկերացումները,- դրանց միակ ցուցիչը նա է։ Եվ ոչ միայն սոցիալավորում է, այլև աստիճանակարգում է՝ իմացած եղեք, որ պետության բացակայությունն է, ինչը մեզ զրկել է աստիճանակարգության զգացումից և, եթե ավանդույթն էլ չի գործում, հասցրել է հարաբերությունների անարխիայի՝ մեր միջից վտարելով միմյանց հանդեպ սերն ու հարգանքը և մեր հարաբերությունների մեջ խցկելով «եղունգ ունես՝ գլուխդ քորի» ստոր պատկերացումը։ Այդ բացակայությունը հայ մարդու ենթագիտակցության մեջից ջնջել է իր տեսակի, իր արքեի հանդեպ ակնածանքը, հայ մարդը հայ մարդուն չի կարողանում գնահատել։ Նա ոչ միայն իրեն չի հարգում, այլև իր նմանին, որովհետև ենթագիտակցորեն մտածում է՝ «ինձ նման մի բան էլ սա կլինի»։ Պետությունն է, որ վերևում ասածս բարեգործության «օլիգարխային» մենաշնորհը դարձնում է բոլորի հավասար բարեգործությունն ու նվիրատվությունը բոլորին, օրինակ, իբրև հարկ,- վերջինս քո տաճարի գանձանակ գցվող քո լուման է։ Պետությունը հավատի ինստիտուտը ներմուծում էսոցիալական կյանք, օրինակ, բանկային համակարգ, որտեղ «կրեդիտ» բառը, ինչպես մի տեղ նշում է մի իտալացի փիլիսոփա, հենց «կրեդո»-«հավատում եմ» բառի ածանցյալն է։ Եվ այլն, և այլն): Դուք կասեք, որ այս ամենը ինտելեկտուալ խոսակցություններ են, բայց ես ձեզ հո չե՞մ առարկի, այլ կավելացնեմ՝ այո, պետությունը հենց ինտելեկտուալ կառույց է, և եթե ազգը չի կարողանում պետություն կառուցել, ուրեմն ինտելեկտ չունի։ Այդ ինտելեկտի բացակայությունըպետությունը կարող է սարքել Մամոնայի արտահայտություն (կամ Հոբսի ասած Լևիաթանը, որից մարդիկ փախչում են), իսկ նրա ներկայությունը,ինչպես արդեն ասացի, վերին մի Պետության արտացոլքը երկրի երեսին։ Իսկ ո՞վ է ասել, որ մեր մշակույթի մեջ գործող վերևում ասածս Խորենացուց-Չարենց պետության միտքը և հոգևոր խարիսխը չեն կարող հայոց պետության ու պետականության խարիսխ դառնալ։ Եվ ամենակարևորը․ միայն ու միայն պետությունն է, որը կարող է ապահովել որևէ ժողովրդի որևէ սուբյեկտայնություն, առանց դրա խոսել վերջինիս մասին նույնն է, թե առանց կժի գնաս աղբյուրից ջուր բերելու։ Եվ հենց այստեղ էլ ասենք, որ մեր ժողովուրդը չգիտի, թե ինչ է պետությունը, որոնք են նրա պարագաները։ Այդ պատճառով էլ նա իրեն ոչ քաղաքացի է ընկալում, ոչ հպատակ։ Նա անընդհատ խոսում է քաղաքացիական իրավունքներից, բայց մոռանում է հպատակի իր նույնքան կարևոր պարտավորությունների մասին։ Մանավանդ որ վերջինս պատմության բերմամբ նա խառնում է ստրուկի հետ։ Եվ հենց սա էլ հայ մարդու քաղաքացիական կերպարի միակողմանիությունն է․ նա իր պետությունը պատկերացնում է իբրև մի բան, որից ինքը պետք է իրավամբ ստանա իր իրավունքները և քաղաքացիական ազատությունները, սակայն մոռանում է, որ այն նաև մի բան է, որին նա նույն պատասխանատվությամբպետք է տա և նվիրաբերի։ Չէ՞ որ ով վատ հպատակ է, նա վատ քաղաքացի է։ Եվ քանի դեռ մենք պետություն չենք ստացել, մենք ոչ թե հպատակ ենք, այլ ստրուկ և մենք ոչ թե քաղաքացի ենք, այլ անարխիստ։

-Այսօր, երբ հայրենասիրություն ասվածն ավելի շատ նույնացվում է գոռգոռոցների, երգերի, աղմուկի հետ: Կարծես թե վերացել է հայրենասիրության գաղափարական բարձրությունը, ամեն ինչ շատ մանր է: Ի՞նչ կասեք այս առումով:

-Եվրոպական լեզուներում «պատրիոտ» և «պատրիոտիզմ» արտահայտությունները պարտականությունների հետ են կապված, մեզանում՝ զգացմունքների պոռթկման և կրքի։ Ես կարծում եմ, որ առանց այդ պարտականության՝հայրենասիրությունը պարզապես Էրոտիկական զգացում է և ոչ թե բանական, մտավոր ու հոգևոր կարողություն։ Հայրենասիրությունը միայն քո էթնոսի գիտակցությունը չէ, իսկ եթե դա է, այն ավելին չէ, քան կենսաբանական հայրենասիրություն։ Այն էթնոսի կողքին նաև և առաջին հերթին Էթոս է․վերջինս է, որ ապահովում է որևէ էթնոսի մշտականությունը։ Առանց այդ էթոսի հպարտանալ, թե ես հայ եմ, նույնն է թե, մի ռուս մտավորականի արտահայտությունն օգտագործելով, հպարտանաս, թե ծնվել ես հինգշաբթի օրը։ Այդու «հայ» ասելով մենք պետք է պատկերացնենք անցյալի, բայց հատկապես ներկայի և ապագայի մեջ վսեմ մի էթոսով ապահովագրված մի էթնոս և ոչ թե, ասենք,«ես քիչ եմ, բայց ինձ հայ են ասում» կամ թուրքի «ինադու» մի բան։ Այո, առանց էթոսի էթնոսը ոչ ապահովագրված է, ոչ էլ երաշխավորված։ Էթոսն է, որը մարդուն պահում է էթնոսի մեջ, էթնոս է պանծացնում և հակառակը՝ էթոսի նվաստացմամբ տեղի է ունենում հենց էթնոսի նվաստացում։ Էթնոսը կարող է իր «անվանական արժեքով»՝ պատմությամբ, քանակով, տարածությամբ ու ժամանակով շատ հարուստ լինել, բայց այդ ամենը արժեզկվում է դրամի պես և ոչինչ չարժե, եթե դրան չի համապատասխանում համապատասխան, հավասարարժեք էթոս, ինչպես դրամը կարող է ոչինչ չարժենալ ապրանքի բացակայության դեպքում կամ անապատում։ Էթնոսի պանծացմամբ էթոսի պանծացում չի կարող լինել, իսկ ահա Էթոսի նվաստացմամբ տեղի է ունենում էթնոսի նվաստացում։ Եվ հակառակը․ մեծ էթոսը քո տունը կարող է համաշխարհային տուն դարձնել և այնտեղ Աստված հրավիրել, ինչպես որ մեր Աբգար թագավորը Քրիստոսին հրավիրեց («բայց ես մի փոքր և գեղեցիկ քաղաք ունեմ, որ երկուսիս էլ բավական է»)․․․ Մերոնք այդ էթնոսի պակասը, արդեն ասացի, փորձում են լրացնել մեզ հազարամյակների հնություն հաղորդելով, բաց մի՞թե հին լինելը էթոս է․ մենք ինչքան հին պետք է լինենք, որ օբսիդիանից կամ դինոզավրերից հին լինենք։ (Ի դեպ՝ ես հայ ժողովրդի տարիքը փնտրողներին խորհուրդ կտայի օգոստոսին գնալ Սևանա լիճ և նրանից հարցնել մեր տարիքը,- ճշգրիտ կասի)։ Եվ ընդհանրապես՝ անցյալից կառչելը հոռետեսության նշան է։ Ընտրյալ ժողովուրդները նրանք են, որոնք ներկա և ապագա ունեն․․․ Եվ ահա այստեղ է, որ պատմության և մշակույթի կողքին դարձյալ մեջտեղ է գալիս այդ էթնոսի մարմնավորումը՝ պետությունը, որն էլ միայն կարող է ապահովել ժողովրդի բոլոր բաղձանքները․ մեր դեպքում՝ առավել ևս, քանի որ մեր պատմության՝ այսօր գործող բոլոր ռեզուլտանտները՝ պահանջատիրություն,ցեղասպանության ճանաչման պահանջ, սփյուռք, հայրենադարձություն, լեզու, մշակույթ․․․ կարող են կենսական լինել միայն այն ժամանակ, երբ իրենց տեր ու զորավիգ ունեն միայն ու միայն այն հասկացությունը, որը, ինչպես ասացի, սբ տեքստերը և արեոպագիտները կոչում են Պետություն․ Պետությունն է դրանց կենսական (տվյալ դեպքում պատմական և քաղաքական և, ամենակարևորը, սոցիալական) իմպուլսացիան ապահովում, առանց պետության դրանք ընդամենը երազախաբությունեն, ոչ ավելին։ Եթե ժողովուրդն իր սրտից պետություն չի կարողանում հանել, նշանակում է՝ նա իր ամենանվիրական բաղձանքները թողնում է միրաժի մեջ, չի կարողանում ապահովել իր «երկրային մարմնավորումը» և թպրտում է առասպելի, ցնորքի, հեքիաթի ոլորտում, ինչը առանց իրականության դիվական երևույթ է,- ինչպես կասեր Չարենցը՝ ուրու։ Մենք ասես «անցյալահարված»լինենք, մենք այնքան ենք կառչած մեր անցյալից, որ այնտեղ վխտացող մեր բոլոր հիմարությունները ոչ միայն չենք տեսնում, այլև ժառանգում ենք,- մենք ասես գերմանացի փիլիսոփայի «Ո՛չ միայն բանականությունը հարյուրամյակների, այլև նրանց հիմարությունն է բռնկվում մեր մեջ։ Վտանգավոր է ժառանգորդ լինելը» մտքի մարմնավորումը լինենք․․․ Եվ ապա․ անցյալը, իհարկե, ազգերին այսպես կոչված վերին ճշմարտությունները տեսնելու իմաստնություն է տալիս, ինչը մեր ժողովուրդն ունի, սակայն այն մեզ զրկել է ամենայն առաջին ճշմարտություն տեսնելու տարրական խելոքությունից։ Արդյո՞ւնքը․ մենք խրվում ենքպատմության մեջ և չենք կարողանում մտնել քաղաքականության մեջ։ Էլ չասած, որ ազգը անցյալի մեջ կարող է մտնել միայն ու միայն ներկայի մեջ մտնելով, այլ ոչ թե անցյալում իրեն պեղելով իբրև բրածո մի բան, ինչպես անում են մերոնք, որոնք փորձում են մեր պատմությունը հասցնել մինչև քիչ է մնում պոլեոլիթ՝ ընկնելով ծիծաղելի վիճակների մեջ և չհասկանալով, որ «քանի տարեկան է տվյալ ազգը» հարցը մի ստույգ պատասխան ունի՝ ինչքան որ ներկա և ապագա ունի։ Համառորեն չհասկանալով, որ ժողովուրդները ոչ միայն ծննդյան վկայական պետք է ունենան, այլև անձնագիր, որը հենց պետությունն է, և առանց որի դու քաղաքական, անգամ մշակութային բոմժ ես, որքան էլ հեռուն հասնի քո ծագումը։ Ինչ խոսք, ժողովուրդը պետք է ոչ իր անցյալը անտեսի, ոչ էլ իր կորուստները, պահանջներն ու պահանջատիրությունները, սակայն պետք է իմանա դրանց քաղաքական գործածության հարմար պահերն ու ժամանակներըև ոչ թե խարխափելով ընկնի դրանց հետևից, նա պետք է ստեղծի, կառուցի, ստանա, բարձրացնի այն ցատկատախտակը, միայն որի վրա կանգնելով էլ կարող է ցատկ կատարել դրանց մեջ և ոչ թե զգացմունքայնորեն ամեն անգամ բերանքսիվայր շրմփա գետնին և պատկերավոր բողոքի աշխարհի անարդարությունից ու մեր «թղթե շերեփից»։ Առանց այդ ցատկատախտակի հայրենասիրությունը ես համարում եմ ցուցամոլական կամ հոսհոսական հայրենասիրություն։ Թատրոն խաղալու համար պետք է թատրոնի շենք կառուցել, այլապես դու կմնաս իբրև փողոցային շրջիկ (գաղթական…) ներկայացում։ Այո, մենք մեր ներկայությունն ու «ներկայացումը» խաղալու համար նախ պետք է ներկայացուցչություն ունենանք, այլապես կմնանք, ինչպես ասացի, իբրև փողոցային ներկայացում՝ փողոցային հանդիսատեսով, երբ արդեն ներկայացումը ներկայացում չէ, այլ թամաշա, իսկ դիտումն էլ դիտում չէ, այլ գուցե խղճահարություն ու կարեկցանք, որոշ դեպքերում էլ արդեն արհամարհանք։ Ուստի ես մեր պատմության այս շրջանում հայրենասիրություն կհամարեի երեք բան․ Հայաստանի մասին մեր դատողությունները «հայրենասիրական» զգայացունց ու խանդավառ պաթոսից տեղափոխել պետական սթափ, զգոն և սառնասիրտ դաշտ, իսկ սա նշանակում է գտնել մեր տեղը ժամանակակից դիվական աշխարհի և քաղաքականության շախմատի տախտակի վրա, այնտեղ պատկերացնել ոչ միայն մեր ֆիգուրայնությունը (եթե զինվոր ենք, մեզ թագուհու տեղ չդնենք․ Ապոլլոնի դելփյան տաճարի մուտքի վերևում փորագրված էր պատմության ամենամիստիկական կարգախոսներից մեկը՝ «չափ ճանաչիր», որը մենք խառնում ենք «չափդ ճանաչիր»- սպառնալիքի հետ), այլև մեր դաշտը և դիրքը, հատկապես վերջինս, որն անգամ թագուհուն կարող է պատային վիճակի մեջ գցել, իսկ զինվորի համար բացել վերջնագիծ դուրս գալու ուղիներ։

-Այսօր մենք կորցրել ենք Արցախի մի մեծ մասը, հազարավոր զոհեր ենք տվել: Այդ ամենը սթափություն տալո՞ւ է մեզ: Մենք հասկացե՞լ ենք, թե ինչ կատարվեց մեզ հետ:

-Վախենամ, թե չենք հասկացել և չենք հասկանա, քանի դեռ պատմությունն ու իրականությունն ընկալում ենք ոչ թե իբրև փորձառություն, մարզանք ու վարժանք, այլ, ինչպես մի խելոք գերմանացի փիլիսոփա կասեր, մեր «մոնումենտալության» ու «անտիկվարության» կրքերի հագուրդ։Պատմությունն ինքը մեծ բան չէ, եթե ազգի ու ժողովրդի համալսարան չէ։ Հաղթանակ ու պարտություն ոչինչ են, եթե այդ համալսարանում անցած դասեր չեն։ Ավարայրի ճակատամարտը հետաքրքիր է ոչ թե նրանով, թե մենք այնտեղ հաղթել կամ պարտվել ենք, այլ միայն նրանով, թե այժմ մեզ դեռ այսօր էլ ինչ է սովորեցնում։ Մենք ընդհանրապես ապրում ենք հարավն ու հյուսիսը, արևելքն ու արևմուտքը կապող խաչի վրա և մշտապես գտնվելու ենք դրանք իրար կապող կամ իրարից բաժանող իրողությունների մեջտեղում։ Մեր պատմականությունն այդտեղ մեզ շատ կարող է օգնել, եթե մենք այն վերածենք փորձի։ Եթե մենք մեր պատմությունը նայենք ոչ միայն իբրև ինքնին պատմություն, այլև իբրև մեր հիվանդության պատմություն՝ էպիկրիզ։ Մեր ժողովրդի մեջ մի վսեմ ու խորհրդավոր բան կա, որի անունը ես նույնպես չգիտեմ, բայց ես գիտեմ, որ ամենավսեմ բաներն են, որոնք ենթակա են ամենանսեմին։ Սատանան հարձակվում միայն սուրբ բաների վրա, բա հո պիղծերի ու յուրայինների վրա չի՞ հարձակվելու։ Թույլ տվեք վերափոխել նապոլեոնյան աշխարհացունց խոսքը և ասել՝ «վսեմից մինչև նսեմ մի քայլ է»։ Նաև մի բան․ «ամենասուրբը» պետք է ամենազգոնը լինի,- ես կարծում եմ, որ այդ զգոնությունն է մեզ պակասում, ինչը տանում է մեր «սրբությամբ»սնապարծելուն և ամբարտավանալուն, հետևաբար՝ սրբապղծելուն։ Պատմության դասը մեզ պետք է լինի այն, որ մենք չնմանվենք այն շախմատիստին, որը փոխանակ մարզվի և պատրաստվի, մրցման է մեկնում պաթետիկ բանաստեղծություններ անգիր արած և հայհոյում է իր ախոյանին, որ նա իրեն մատէ արել։ Ես բազմիցս ասել եմ, թույլ տվեք կրկնել։Հիմար ժողովուրդներին երբեմն հաղթանակները տրվում են, որպեսզի դրանք նրանց հասցնենպարտության, իսկ խելոքներին երբեմն պարտությունները տրվում են, որպեսզի դրանք նրանց հասցնեն հաղթանակի։ Չկա պարտություն և հաղթանակ՝ ազգից դուրս։ Եվ ժողովուրդներին ոչ ոք չի կարող կործանել՝ բացի իրենցից։ Մեր պարտությունները մեր մեջ փնտրենք, ինչպես որ մեր էպոսն է ասում․ «Իմ ցեցն իմ միջից է»։

-Երբ խոսում ենք հայրենիքի մասին և ուզում ենք այնտեղ որոշել, թե դու ինչ ֆիգուր ես, պետք է խոսենք նրա անբաժան մասի՝ լեզվի մասին: Այսօր նույնիսկ արևելահայերենը բազմաթիվ խնդիրներ ունի կիրառության ու մաքրության առումով: Իսկ Արևմտահայերենն արդեն իսկ համարվում է վտանգված լեզու: Ի՞նչ է լինելու արևմտահայերենի հետ: Ինչպե՞ս կարելի է վերացնել այդ վտանգը: Չէ որ արևմտահայերենը մեր մի անբաժան մասն է, մեր ժառանգության շատ կարևոր մասը։

-Իհարկե, մարդու բուն հայրենիքը լեզուն է։ Լեզուն նաև ազգի թևատակը դրված ջերմաչափ է՝ այն ստույգ ցույց է տալիս նրա վիճակը։ Եվ այն էլ ասենք,որ լեզուն էնդեմիկ երևույթ է․ այն կարող է աճել միայն տվյալ լանդշաֆտի վրա։ Երբ այն այդ լանդշաֆտից պոկում ես՝ ծյուրում ու ինֆլացվում է։ Լեզուն, բացի հաղորդակցման (և հաղորդության) միջոց լինելուց, նաև ազգակերտիչ երևույթ է, այն դեմիուրգ է և արարում է այն ազգին, որի բերանը դրվել է ի պահպանություն։ Լեզուն նաև ազգի միասնության ամենամեծ գրավականն ու ցուցիչն է, և նույն ուղղագրությամբ գրողները դրանով բոլորն ակամա կապված են իրար,- այնպես որ չկարծեք, թե ուղղագրությունը չնչին բան է։ Եվ ահա մենք այստեղ էլ իրարից բաժանվեցինք՝ այն դարձնելով երկպառակության և գժտության խնձոր։ Ինչ վերաբերում է արևմտահայերենին՝ այն սփյուռքի լեզուն չէ, այն Հայաստանի Հանրապետության լեզունէ։ Մեր սահնանադրության մեջ պետք է գրել՝ Հայաստանի պետական լեզուն հայերենն է՝ իր երկու ճյուղերով։ Սփյուռքն ինքը չի կարող արևմտահայերենը պահել։ Կամ կարող է միայն իբրև Հայաստանի Հանրապետության սփյուռք։ Ես գիտեմ, որ իմ ասածը հայրենասիրական դժգոհություն կհարուցի (հատկապես հայաստանյան որոշ մտավորականների կողմից, որոնք սնվում են սփյուռքից), բայց ոչինչ․ մեր սփյուռքը իրեն և արևմտահայերենը պահելու մի հնարավորություն ունի՝ բոլոր ամբիցիաները և բարդույթները թողնել մի կողմ և այդ պահպանությունը դնել իր պետության (մշակութային, դպրոցական, գրահրատարակչական) հսկողության տակ, իսկ դրա համար նախ և առաջ հարկավոր է, որ սփյուռքահայությունը անցնի Հայաստանի Հանրապետության, ասել է թե՝ իր պետությանպետական միասնական ուղղագրությանը։ Այլապես մեր միջև ուղղագրական այս անիմաստ հակասությունը կվերածվի ավելի անիմաստ մի բանի և կարծես արդեն վերածվում է, երբհայաստանյան այսօրվա անգրագետ միջավայրում գուրու կտրած որոշ տխմարներ հայտարարում են, որ «մենք և դուք («արևմտահայերՍ և արևելահայերԴ») տարբեր ժողովուրդներ ենք»։Կրկնեմ՝ Սփյուռքը կա միայն այն դեպքում, երբ կա իբրև Հայաստանի Հանրապետության սփյուռք, արևմտահայերենը կա միայն ու միայն այն դեպքում, երբ կա իբև Հայաստանի Հանապետության և նրա սփյուռքի արևմտահայերեն։ Մնացածը, արևելահայերեն՝ գրիր վրաս, արևմտահայերեն՝ գրէվրաս։

-Իսկ ի՞նչ կասեք հայկական ավանդական կուսակցությունների մասին: Նրանք իրենց գործունեությունով դուրս էին եկել կուսակցություն շրջանակից ու դարձել էին ազգային ուժեր: Նրանք ունեին փառահեղ գործիչներ, մտավորականներ, գիտնականներ: Ինչպե՞ս պատահեց, որ այդ կուսակցությունները չկարողացան դիմանալ ժամանակի վտանգներին: Այսօր միայն ՀՅԴ-ն է ակտիվ քաղաքական պայքարում, բայց նա ևս շատ թուլացած վիճակում է: Այսօր մեր քաղաքական կուսակցությունները կարո՞ղ են համեմատվել հայկական երեք ավանդական կուսակցությունների հետ իրենց գիտական ու մտավոր պոտենցիալով: Հայկական երեք կուսակցություններում փառահեղ կերպարներ կային, իսկ այսօր կարծես թե քաղաքականության մեջ այլևս չկան նման հսկաներ: Եվ ընդհանրապես ինչո՞ւ են այսքան շատ կուսակցությունները:

– Այսօր Հայաստանի հանրապետության և հայ ժողովրդի խնդիրները կուսակցական խնդիրներ չեն։ Ընդհանրապես, եթե մենք նայում ենք կուսակցությունների պատմությանը, տեսնում ենք, որ դրանք ի հայտ են գալիս այն ժամանակ, երբ ուժի մեջ է մտնում ընտրական իրավունքը և դրա համար մրցակցությունը։ Այնուհետև այն վերածվում է իշխանության համար պայքարի,- երևի բոլորս էլ հիշում ենք Տրոցկու հայտնի արտահայտությունը՝ «Որևէ կուսակցություն ոչինչ չարժե, եթե նրա նպատակը իշխանության զավթումը – захват – չէ»։ Մեզանում սա մի քայլ էլ առաջ գնաց․ չկարողանալով զավթել իշխանությունը՝ կուսակցությունները փորձում են գոնե օգտվել նրա սեղանից, ինչն էլ եղավ մեր ավանդական կուսակցությունների, հատկապես դաշնակցության հետ՝ մեր սրտերը լցնելով անսահման մի ցավով, որ այն փոխանակ իր ժողովրդի և պետության այս խարխուլ, ցեխի մեջխրված սայլին լծվեր՝ լծվեց այն այդ ցեխի մեջ խրած և մեր պատմության մեջ երբևէ եղած ամենաավազակաբարո և ամենահակահայ իշխանության կառքին։ Որ նրա, այսպես ասենք, ազգային էլիտիզմը վերածվեց օլիգարխիկ էլիտիզմի, ինչը ողբերգություն է։- Վերցնենք դաշնակցության պահանջատիրական սկզբունքը․ այն, իհարկե, մեր ժողովրդի գիտակցության մեջմիշտ պետք է վառ պահվի, բայց այստեղ մի նրբություն կա․ այն երկու ծայր ունի՝ պահանջատիրությունը և այդ պահանջատիրությանիրագործման հնարավորություններն ու ճանապարհները։ Մեր սփյուռքահայության համար երկրորդը կարող է օբյեկտիվորեն նշանակություն չունենալ և միայն սուբյեկտիվ ապրում լինել, այնինչ պետության համար երկրորդի անտեսումը ծիծաղելի է, և սա ամենևին էլ իբրև հակասություն չպետք է դիտվի սփյուռքի և պետության միջև, բայց հենց այդպիսին էլ դիտվում է։ Ցավոք, դաշնակցության համար մեր պահանջատիրության հարցը մնաց իբրև սփյուռքահայության պատկերացում (ինչը, կրկնում եմ, այնտեղ բնական է) և պետական կշռույթի մեջչմտավ։ Սա հանգեցրեց նրան, որ դաշնակցությունը չպատկերացրեց իր խնդրի պետական-քաղաքական անտուրաժը և մնաց զուտ հայրենասիրական-էմոցիանալ անտուրաժի մեջ՝ երկրորդով անընդհատ վնասելով առաջինին։ Երևի նաև դա է պատճառը, որ շատ հեշտությամբ մտավ նաև քաղաքական բիզնեսի մեջ և ստիպված եղավ իր հայրենասիրական միջոցը գերադասել պետության նպատակից։ Նրա համարամենակարևորը լեռան գագաթը չեղավ, ուր մենքձգտում ենք բարձրանալ, այլ իրենց ճանապարհը, անկախ նրանից, այն այնտեղ տանում է, թե ոչ։ Եվ ընդհանրապես, որովհետև մեր կուսակցական կյանքում բացակայում է հենց գագաթը, ահա ճանապարհները դառնում են ինքնանպատակ, ոչ թե իրար լրացնող, այլ հակասող, թշնամական և իրարամերժ։ Ես առանձնապես դաշնակ երիտասարդների մեջ հանդիպում եմ ազնվագույներիտասարդների, բայց զարմանում եմ այդ ազնվության ու նվիրվածության էպիկական և առասպելական պաթոսի վրա։ Ինչե՜ր կարող էրգործել այդ ուժը, եթե պարպվեր ոչ թե անիմաստ վերացական հայրենասիրության, այլ պետություն ու պետական հաստատություն կառուցելու իրական հաշվարկների վրա։ Եթե անընդհատ անցյալ «ոգեկոչելու» սպիրիտուալիզմի փոխարեն լծվեր ներկա և ապագա կանչելուն (քանի որ ապագան հենց կանչովի երևույթ է, և այն գալիս է, երբ նրան կանչում ես, և ինչ ապագա կանչում ես՝ դա էլ գալիս է)։ Եթե իր «ավանդական» որոշիչը փոխարիներ «արդիական» որոշիչով և, ուրեմն, գտներ իր ճիշտ ու գործնական կիրառությունը։ Եթե վերևում ասածս «ծովից ծով Հայաստանին» գար փոխարինելու նրա միակ երաշխավորը՝ «Աշոցքից Մեղրի Հայաստանը»։ Եթե նրան բացատրվեր, որ անցյալի որևէ ազդեցություն ներկայի վրա պարզապես վտանգավոր է, քանի դեռ նրա հիմքում անցյալի վրա ներկայի խորունկ ազդեցությունը չէ։- Այնպես որ՝ ինչպես Գ․ Մահարու վեպում վանեցի տատն է ասում ձեր հիշատակած հայոց այդ «երեք ավանդական կուսակցությունների» մասին՝ «իրեքի գուխն էլ խորեմ»։

-44-օրյա պատերազմից հետո մեր հասարակության մեջ խորը հիասթափություն կա: Մենք ինչպե՞ս ենք վերականգնվելու այդ ամենից: Վտանգ կա՞, որ մարդիկ գուցե այլևս նույն ավյունով պատրաստ չլինեն պայքարել հանուն Արցախի ու Ցեղասպանության ճանաչման:

– Եթե կա պետություն, կա և՛ պահանջատիրություն,և՛ Արցախի հարց, եթե պետություն չկա, դրանք բոլորը չկան․ դրանք բոլորը կարող են միայն ու միայն պետության ռեզուլտանտ լինել։ Թող իմ ասածը տարօրինակություն չհամարվի, բայց Արցախի հարց ու ցեղասպանություն չեն կարող նպաստել Հայաստանի Հանրապետությանն ու նրա երաշխավոր լինել, բայց ահա կայացած Հայաստանի Հանրապետությունը կարող է նպաստել դրանց և ապահովել դրանց կենսունակությունը։ Պետութան առկայությամբ մենք այդ ամենի համար և այսամենի վրա կարող ենք շյուղ առ շյուղ աշխատել, առանց պետության մենք այդ բոլոր հարցերում կանք և կմնանք իբրև Հովհ․ Թումանյանի «Անհաղթ Աքլորը», որը ես համարում եմ մեր ենթագիտակցական արքետիպերից մեկը:(Ընդհանրապես ես հիմա մի հոդված եմ գրում, որտեղ Թումանյանին համարում եմ ոչ թե պատկերներով, գաղափարներով կամ սիմվոլներով, այլ արքետիպերով գրող հեղինակ․ նրա բոլոր հերոսները՝ Քաջ Նազարը․ Ձախորդ Փանոսը, Անխելք մարդը, Կիկոսը և նրա «մայրն» ու «մորքուրները» (հատկապես սրանց «խելոք» հայրը), Շունն ու Կատուն, Գիքորը, Պողոս-Պետրոսը․․․ բոլորը մենք ենք)։ Եկել է ժամանակը, որ մենք ինքներս մեզ պատասխանենք, թե մենք, ի վերջո, ազգ, ժողովուրդ ու հասարակություն ենք, թե անգամ մեր ողբերգությունները՝ մեր մեծ եղեռնը և մեր վերջին մեծ ողբերգությունը՝ Եռաբլուրը, իրար մեջսակարկության հանած և դրանք իրար վրա իբրև «բոչկա գլորող» հայրենասիրական գյադա-գյուդա։

-Ո՞րն է ամենացավոտ հարցը, որ մենք այդպես էլ չկարողացանք լուծել 1991 թ. սկսած։ Եվ ո՞րն է այսօր ամենակարևոր հարցը, որ րոպե առաջ լուծել է պետք:

Ոմանք ձեր հարցին իսկույն պատրաստի պատասխաններ կտան՝ պահանջատիրությունը, հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, «ծովից ծով Հայաստանը»․ ես ավելի համեստ կլինեմ ևկպատասխանեմ՝ այդ ամենի վրա կանգնելու հողը, այդ ամենի մեջ թռչելու ցատկատախտակը, այդ ամենի վավերականության կնիքը՝ մեր պետությանկայացումը։ Հերակլեսի տասներոկւ սխրանքներից ամենադժվարը, դուք գիտեք, Ավգյան ախոռները մաքրելու սխրանքն էր,- մենք պետք է մաքրենք մեր երկրի ու հոգու Ավգյան ախոռները։ Թույլ տվեք կրկնել․ ես մեր ժողովրդին համարում եմ աշխարհի ամենաերջանիկ ժողովուրդներից մեկը․ անցնել պատմության գեհեններով և այսօր երեսուն հազար քառակուսի մետր պետություն ու գրեթե 10 միլիոնժողովուրդ ունենալ՝ անհավանական ու, հավատացեք, հերոսական բան է։ Քանի որ այդ պետությունը մեզ հնարավորություն է տալիս ոչ միայն անցյալում գոյություն ունենալ, այլև ներկայում դեռ գոյավորվել․ մեր, մեր սփյուռքահայության, մեր Արցախ աշխարհի միակ հույսը մեր պետությունն է։ Եթե մենք չկարողանանք այն կառուցել, ուրեմն մեր ողջ մշակույթն ու կրոնը անարդյունավետ մի բան է։ Ուրեմն մենք կոլեկտիվ գիտակցություն ու քաղաքական բնազդ չունենք և միասին որևէ բան ստեղծել չենք կարող, քանի որ, այո, պետությունը ազգի համախառն արտադրանքն է։

-Ինչպե՞ս եք գնահատում հայ գրականությունն ու մշակույթը այսօր: Այն կարո՞ղ է հայ հասարակությանը ոտքի կանգնելու հնարավորություն տալ:

-Ցավոք մեր մշակույթի և ողջ կրթության միջից այսօր նրանց մարդ, անձ, հոգի կերտողհատկությունը կորած է։ Գումարած որ ասօրմշակույթ ասելով մենք պատկերացնում ենք զուռնա-դհոլ, դե լավ, կիթառ ու իոնիկա, դե նաև թատրոն ու թանգարան։ Այնինչ բուն մշակույթը իմ ասած այդ պետությունն ու նրա նվիրապետական կառույցն է․մեր մշակույթը մեր ժողովրդի մեջ վերջին ութսունտարում քիչ առաջ ասած էթոսի ոչ մի գրգիռ չի ներարկել։ Իսկ իբրև էթնոս նա նրան դարձրել է ռեսենտիմենտի ժողովուրդ։ Այստեղ նա ընկած է եղել «տառապանքը ազնվացնում է» միակողմանիկարգախոսի հետևից և մոռացել է, որ տառապանքը նաև նվաստացնում է․ այն մեր անցած դարասկզբի մեծ ողբերգությունը մատուցել է իբրև խաչելության տեսարան, բայց չի կարողացել տալ խաչելությանը հետևող հարության միստերիան։ Դա է պատճառը, որ մեր պատմական ողբերգությունների փորձը մեզոչ թե իմաստնացրել է, այլ լցրել ոխով, քենով ու ատելությամբ, դարձրել է կռկռան, հայհոյաբան, նզովող։ Առանց հարության խաչվածը, եկեք խոստովանենք, լավ բան չէ, ընդամենը խաչի վրայի դիակ է։ Մենք արաբի, մոնղոլի, թուրքի դեմ ոչինչ չկարողանալով հանել՝ մեր անզորության զգացումը շրջել ենք իրար դեմ․ մեր տառապանքն ուանզորությունը մեզ ոչ միայն չարացրել է, այլև հանել է իրար դեմ։ Դա մեզ ստիպել է, որ իրար չհավատանք, չգնահատենք, արհամարհենք։ Ես իմ առաջին «ազգային» ցնցումը ապրել եմ ուսանող ժամանակ (անցյալ դարի 70-ականներին) երբ մի անգամ հանրակացարանում ներկա եղա մի ծեծկռտուքի, որի ժամանակ մեկը մյուսին այսպես հայհոյեց՝ «թուրքի շինած»․․․ (Երկրորդ անգամ համանման զգացում,- բայց այս անգամ՝ նողկանք,-ապրեցի մի քանի տարի առաջ, երբ Հայոց Մեծ Եղեռնի 100-ամյակի առթիվ նկարահանված Ատոմ Էգոյանի ֆիլմում տեսա, թե ինչպես է մայրը բռնելգաղթի սայլի երկրորդ հարկում կուչ եկած իր աղջկաձեռքը, իսկ առաջին հարկում թուրքը եռանդով բռնաբարում է նրան)։ Դա մեր մեջ իրար հանդեպ ենթագիտակցական արհամարհանք է ծնում, նաև դա է մի պատճառը, որ մենք իրար վանում ենք, որ իրար չենք ձգում և գնահատում, եկեք չթաքցնենք։ Եկեք չթաքցնենք, որ ամեն հայ խորքում արհամարհում է իր տեսակը՝ իբրև հենց «թուրքի շինածի», ինչպիսին մեզ դարձրել է հենց մեր գրականությունը։ Այն մեզ «ինքնին»-ությունից հանել և սարքել է «թուրքի ինադու» գոյություն ունեցող ազգ։ Այն հայ մարդու մեջ իր արքետիպը կապել է թուրքին – հայ մարդը հենց որ ասում է հայ, կողքն իսկույն տնկվում է թուրքը, իսկ երբ ասում է թուրք՝ մտածում է, որ հիմա թուրքը կգա․ սա փիլիսոփայության մեջկոչվում է «թշնամու սինդրոմ», որը ամենաաղետալի սինդրոմներից է, սրա օկուլտիստական մանրամասների մեջ չխորանալով ասենք, որ հոգեբանորեն այն զոհին նույնացնում է դահճին։ Կապում է նրան։ Եթե կուզեք՝ կանչում է նրան։ Իսկ ով փորձում է հաղթահարել այդ սինդրոմը, համարվում է դավաճան։ Եվ այսօր էլ նույնը տեղի չի՞ ունենում։ Այսօր էլ մենք նույն պատմական և քաղաքացիականվերամբարձությունների մեջ չե՞նք լող տալիս, որովհետև այդտեղ լոգանք ընդունելը հաճելի է․․․ Եվես իմ ու իմ զավակների այս մի բուռ հայրենիքի դեմ, այն երկիր ու պետություն դարձնելու իրական հնարավորության դեմ թքած ունենամ բոլոր հայրենասիրական աֆյորաների վրա, «իրավարար վճիռների» ու բոլոր տեսակի պայմանագրերի վրա, որոնք մեզ պոկում են իրական այս փոքրիկ տախտակամածից ու այնտեղ հաստատուն կանգնելու հնարավորությունից և նետում են պղտոր ջրերում ձուկ որսացողների ավելի պղտորած ջրերի մեջ։ (Մի քանի օր առաջ ես նույն նողկանքից ործկացի, երբ այդ «իրավարար վճռի» մի ջատագով բացատրում էր, թե ինչու է ինքը հետամուտ այդ վճռին, և ի՞նչ պարզվեց․ որպեսզի իր զավակների համար «էս երկրում» անվտանգ ու կոմֆորտ լինի․․․ թե չէ ինքը իր զավակներին այստեղ չի պահի)․․․ Վահան Տերյանը հայրենիքը բնութագրող մի ցնցող տող ունի․ «Օ, հայրենիք, դառն ու անուշ»․․․ Ինձ համար նողկալի են այն բոլորը, որոնք ուզում են օգտվել մեր հայրենիքի «անուշությունից», բայց փախչում են բոլոր դառնություններից, նաև՝ դառը խոսակցություններից․․․ Վերջերս ինձ շատ խորհրդավոր առաջարկեցին դառնալ «Մամիկոնեից Տարոնականների ուխտի» անդամ, ինչը ես արգահատանքով մերժեցի։ Բայց եթե որևէ մեկն ինձ առաջարկի դառնալ, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետության ճանապարհեզրերն ու դաշտերը մեր իսկ թափած աղբից մաքրելու «սբ Աղբահավաքության Ուխտի» անդամ, ես սիրով կհամաձայնեմ։