Սփյուռքահայու Մտորումներ

(Մաս Ա.)

Մեր քաղաքական, կրոնական և ինտելեկտուալ վերնախավը լիովին ձախողեց մեզ, թեև շատ քչերն են պատրաստ ընդունելու դա և տարածք բացել նոր ղեկավարության համար:

Ռուբէն Գարագաշեան

Ինչպիսի՞ ապագա եմ երազում Հայաստանի և հայերի համար… ապագա, որը ես կցանկանայի իմ թոռների համար:

Սա հարց է, որ մենք շատ հազվադեպ ենք լսում այս օրերին: Եվ իրոք, 44-օրյա ավերիչ պատերազմից հետո ժողովրդին համակած բուռն բանավեճերի շարքում, դավաճանության, ծախվածության և կաշառակերության բոլոր, մեղադրանքների և արդարացումների ֆոնին, մենք գրեթե չենք լսում այն մասին, թե ինչ Հայաստան ենք երազում և ուզում կառուցել: Մեզ բաժանելու և թուլացնելու շատ բան կա, բայց ոգեշնչելու և միավորելու քիչ բան:

Այս անառողջ մթնոլորտի մեծ մասը, կարծում եմ, պայմանավորված է արտաքին ուժերի և նրանց հավատարիմ տեղական տարրերի մանիպուլյացիաներով, որոնք հաղթում են մեր քաղաքական ընտրությունները երկփեղկելով Հայաստանի նախկին և ներկա ղեկավարների միջև: Նախկինները մեղադրում են ներկաներին դավաճանության, անկարողության և գլոբալիզմին ծախվելու մեջ, որը մեզ պարտադրում է արևմտյան ազատական արժեքները՝ բացարձակ հակասելով մեր նվիրական ազգային արժեքներին։ Հեշտ և գայթակղիչ է նման մանիպուլյացիայի զոհ դառնալը և մեր էներգիան ծախսել միմյանց վիրավորելու վրա։ Ինքս բավականին հաճախ եմ գայթակղվել։

Ես առաջարկում եմ, որ մենք փորձենք դուրս գալ այս խայտառակությունից և անցնել հստակ բանավեճի: «Լավ» և «վատ» տղաների վրա կենտրոնանալու փոխարեն, ովքեր պետք է կառավարեն երկիրը, եկեք մտածենք, թե ինչ երկիր ու հասարակություն ենք ուզում կառուցել ապագա սերունդների համար:

Այս փորձն անելիս նախ փորձեմ նկարագրեմ հայոց պետականությունն ու ժողովուրդը, որի մասին երազում եմ։ Ես ակնկալում եմ, որ իմ նկարագրածի մեծ մասը ընդունելի կլինի մեծամասնության համար, բայց նաև ակնկալում եմ, որ որոշ կետեր բանավեճի կդրվեն ոմանց կողմից: Կարևորն այն է, որ հարգանքով բանավիճենք դրանց մասին՝ նկատի ունենալով, որ մենք բոլորս էլ պաշտպանում ենք ազգի լավագույն շահերը, և անհամաձայնությունը մեզ միմյանց չի թշնամացնի։

Ահա թե ինչ եմ երազում:

• Հայաստան, որը կայուն է, ապահով և խաղաղ իր հարևանների հետ:

• Հայաստան, որը ռազմական առումով բավականաչափ հզոր է իր դեմ ցանկացած ագրեսիա կանխելու համար:

• Աճող բնակչություն ունեցող Հայաստան, որը իր քաղաքացիներին արտագաղթի պատճառներ չի տալիս և փոխարենը հրապուրում է մեծ թվով հայերի, ինչպես նաև այլ ազգի ներկայացուցիչների ներգաղթելու հնարավորություն է տալիս

• Ժողովրդավարական Հայաստան, որտեղ անհատական իրավունքները պաշտպանված են, որտեղ չկա ռասայական, էթնիկ, կրոնական կամ գենդերային խտրականություն, որտեղ եկեղեցին և պետությունը տարանջատված են, որտեղ օրենքի գերակայությունը կիրառվում է բոլորի համար, և որտեղ կա իրավասու և հաշվետու օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների միջև հակակշիռների և զսպումների արդյունավետ համակարգով կառավարություն։

• Հայաստան, որտեղ բոլորն օգտվում են հավասար հնարավորություններից, որտեղ չկա աղքատություն, որտեղ հարգվում է բոլորի արժանապատվությունը, և բոլոր քաղաքացիներն իրենց զգում և պահում են պետության հանդեպ պատասխանատու կողմերի պես:

• Հայաստան, որը զբաղեցնում է առաջին 10 երկրների շարքը տարրական/միջնակարգ դպրոցների համակարգի բոլոր վարկանիշներում:

• Հայաստան, որն ունի հետազոտական համալսարաններ, որոնք աշխարհի լավագույն 100-յակում են:

• Հայաստան, որը մագնիս է օտարերկրյա ներդրումների համար։

• Կենսունակ և ուժով լի սփյուռք, որն արդյունավետորեն համագործակցում է Հայաստանի հետ և որտեղ հեշտ է պահպանել և սնուցել սեփական հայկական ինքնությունը:

Իսկ ո՞րն է մեր իրականությունը։

• Անկայուն և փխրուն Հայաստան, որը շարունակում է մնալ պատերազմի և տարածքների հետագա կորստի մշտական սպառնալիքի տակ։

• Հայաստան, որը ռազմական առումով չափազանց թույլ է ինքն իրեն պաշտպանելու համար և գտնվում է իր սահմանների անվտանգության համար անհուսալի դաշնակցի ողորմածության տակ:

• Բնակչության անընդհատ նվազող և մայրաքաղաքում մնացորդի վտանգավոր կենտրոնացմամբ Հայաստան.

• Հայաստան, որը ժողովրդավարական է հիմնականում ձևով, բայց ոչ ըստ էության: Այո, ընտրություններ են անցկացվում, մարդիկ քվեարկում են։ Այո, վերջին շրջանում ընտրություններն ավելի թափանցիկ ու արդար են եղել։ Սակայն բովանդակությունը քիչ բան է փոխվել (սահմանադրություն, ընտրական օրենք, քաղաքական կուսակցությունների մասին օրենք, դատական համակարգի բարեփոխում և այլն)՝ ժողովրդավարությունը իմաստալից, կենսունակ և կայուն դարձնելու համար: Չկա անկախ և իրավասու դատական համակարգ, օրենքի գերակայությունը մնում է կամայական: Կառավարությունը և քաղաքացիական ծառայությունը հիմնականում մնում են անպատասխանատու և անարդյունավետ մակարդակում:

• Հայ հասարակություն, որը մեծ հաշվով մնում է մաչո, հայրական, պահպանողական, ռասիստ և սեքսիստ, որտեղ շատ դժվար է ծաղկել, եթե մեկը տարբերվում է կամ այլ կերպ է մտածում: Մենք հպարտ ենք, որ առաջին քրիստոնյա ազգն ենք, բայց շատ քիչ քրիստոնեական ոգի կա այն ձևերով, քանի որ մենք ցույց ենք տվել, որ կարող ենք ստորացնել մարդկային արժանապատվությունը:

• Հայաստան, որտեղ բնակչության ավելի քան մեկ քառորդը ապրում է աղքատության շեմից ցածր, որտեղ չկա համակարգված զգալի միջին խավ, և որտեղ ծանոությունն ու ստրկամտությունն ավելի կարևոր են հաջողության հասնելու համար, քան գիտելիքը, բնավորությունը և կարողությունը:

• Բացառությամբ մասնավոր հատվածի մի նեղ մասի, պետական կրթական համակարգը չի հարմարեցվել 21-րդ դարին: Փոխարենը, այն շարունակում է հիմնվել անգիր անելու վրա, որը չի խրախուսում է հետաքրքրասեր մտածողությունը և հարցադրումը, չի ապահովում երիտասարդությանը անհրաժեշտ հմտություններով գերազանցելու նոր գիտելիքի տնտեսությունում և պահպանում է ուսուցիչներին, ովքեր մնում են ցածր վարձատրվող, չմոտիվացված և վատ պատրաստված: • Հայաստան, որը շարունակում է իր ձախողումը օտարերկրյա ներդրումներ ներգրավելու զարգացումներում:

• Թույլ և պառակտված սփյուռք, որտեղ ավանդական ղեկավար կառույցները դառնում են ավելի անարդյունավետ և անտեղի, մինչդեռ բացը լրացնելու համար նոր կառույցներ չեն առաջացել: Սրան գումարենք Սփյուռքի և Հայաստանի հարաբերությունները, որոնք շարունակում են աչքի ընկնել անվստահությամբ և արհամարհանքով:

Երազի և իրականության միջև անջրպետն այնքան լայն է, որ հեշտ է ընկճվել և հանձնվել, ու մեզանից շատերը նման գայթակղություններ են ունեցել 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ից: Շատ գայթակղիչ է նաև բացասական, ընդվզված և ծայրահեղական լինել, մեղավորներ ու դավաճաններ փնտրել, վրեժ լուծել: Սակայն նման զգացմունքները, որքան էլ կարելի է ընդունել ու հասկանալ, ոչ մի կառուցողական բանի չեն հանգեցնում։ Մենք պարտավոր ենք մի կողմ դնել մեր էմոցիաները, դաժանորեն անկեղծ լինել ինքներս մեզ հետ և ռացիոնալ ու սառնասրտորեն գնահատել մեր տարբերակները։

Սկսենք ընդունելով կոլեկտիվ պատասխանատվություն այն իրավիճակի համար, որում մենք հայտնվել ենք և դադարենք մեղավորներ փնտրել։ Մենք ազգովի ձախողվել ենք: Մեր քաղաքական, կրոնական և ինտելեկտուալ վերնախավը լիովին ձախողեց մեզ, թեև շատ քչերն են պատրաստ ընդունելու դա և տարածք բացել նոր ղեկավարության համար: Ավելի քան 30 տարի հետ նայելով՝ այժմ պարզ է դառնում, որ մենք բացարձակապես անպատրաստ էինք անկախությանը: Դարեր շարունակ գտնվելով օտար տիրապետության տակ՝ մենք վաղուց կորցրել էինք պետականության մեր ավանդույթը և բացարձակապես զուրկ էինք ժամանակակից պետություն կառուցելու փորձից, գործիքներից ու մշակույթից: Անկախությունը, որը մենք ունեցանք, մեր ձեռքում չէր ու բոլորովին անիրատեսական էր ակնկալել, որ խորհրդային իշխանության ձևավորված սերունդը կկառուցի մեր երազած ժամանակակից պետությունը: Ես հաճախ եմ լսում, որ մարդիկ համեմատություններ են անում Իսրայել պետության և հրեա ազգի` դարերի աքսորից հետո ժամանակակից պետություն կառուցելու կարողության հետ: Իմ կարծիքով, իսրայելական պետության հաջողության գրավականներից մեկն այն էր, որ նրա հիմնադիրները եկել էին Եվրոպայից՝ կրթությամբ, արժեքներով և գաղափարախոսությամբ, որոնք ժառանգել էին եվրոպական լուսավորությունից, մինչդեռ մեր դեպքում դա «homo sovieticus»-ն էր։ Ղեկավարում էր այն խեղաթյուրված արժեհամակարգով, որի ականատեսը բոլորս ենք եղել:

Այսպիսով, ինչ անել և որտեղից սկսել:

Նպատակներն ու առաջնահերթությունները պետք է հստակ լինեն։ Մենք պետք է հզորացնենք Հայաստանի ինքնիշխանությունը՝ զարգացնելով նրա տնտեսությունը, կառուցելով հզոր և պրոֆեսիոնալ բանակ, որը կարող է զսպել պոտենցիալ ագրեսորներին, ամրապնդել մեր ժողովրդավարական ինստիտուտները, ավելացնելով բնակչության թիվը և այլն։ Այնուամենայնիվ, ներկայիս ստատուս-քվոյի պայմաններում ու մենք քանի դեռ շարունակում ենք մնալ նոր պատերազմի անմիջական վտանգի տակ, ակնկալել, որ մենք կարող ենք հաջողությամբ ձեռնամուխ լինել ազգաշինության այս նախաձեռնությանը, իրատեսական չէ: Այն, ինչ մեզ առաջին հերթին անհրաժեշտ է, որոշակի խաղաղություն և կայունություն ապահովելն է, և դա անել՝ չզոհաբերելու մեզ մնացած փոքր ինքնիշխանությունը:

Ես խոսում եմ ինքնիշխանության մասին, քանի որ թուրքերից վախենալով ռուսներին ամբողջությամբ հանձնվելու մեր նախկին պրակտիկան մեզ հանգեցրել է այն փակուղու, որում հայտնվել ենք:

Քանի դեռ մենք շարունակում ենք մեր ինքնիշխանությունը փոխանակել ռուսական անվտանգության ենթադրյալ հովանոցի հետ, մենք շանս չունենք կառուցելու մեր երազած ժամանակակից, ժողովրդավարական և բարգավաճ պետությունը։ Նման պետությունը չի բխում Ռուսաստանի շահերից (քանի որ նման շահերն ընկալվում են Ռուսաստանի գործող ռեժիմի կողմից), և Ռուսաստանը, հավանաբար, կանի իր ուժերի սահմաններում ամեն ինչ, որպեսզի Հայաստանը չդառնա իր ճակատագրի որոշողը: Պատահական չէ, որ այսօր և՛ իշխող կուսակցությունը, և՛ խորհրդարանական ընդդիմությունը Ռուսաստանի խամաճիկներն են՝ հույս ունենալով, որ իրենց հավատարմությունը կա՛մ կպահի իրենց իշխանության, կա՛մ կբերի իշխանության։ Ցանկացած ձայն կամ սուբյեկտ, որը մարտահրավեր է նետում այս ստատուս-քվոյին և պայքարում է Ռուսաստանից մեր կախվածությունը նվազեցնելու համար, օտարվում է, հալածվում և պահվում քաղաքական կյանքի և դիսկուրսի լուսանցքում: Ես հակառուսական օրակարգ չեմ քարոզում: Դա, իմ կարծիքով, անմտություն կլինի։ Այն, ինչ ես պաշտպանում եմ, ավելի արժանապատիվ հարաբերություններ փնտրելն է Ռուսաստանի հետ, որտեղ մենք մեզ ավելի շատ գործընկերներ ենք պահում և հաշվի ենք առնում միմյանց շահերը։

Նմանապես, ես չեմ հավատում, որ մենք կարող ենք ապավինել Արևմուտքին մեր անվտանգության համար: Հայաստանը վճռորոշ չէ Արևմուտքի շահերի համար, և նրանք երբեք չեն վտանգի պատերազմ՝ մեզ պաշտպանելու համար. Արևմուտքը չի կարող սպառնալ մեր ինքնիշխանությանը և կարող է պատրաստ լինել տնտեսապես օգնել Հայաստանին. Սակայն պատերազմի դեպքում նրանց համերաշխությունը մեզ հետ երբեք չի անցնի դատարկ դիվանագիտական ժեստերի և մարդասիրական օգնության առաջարկների սահմանը։ Մենք տեսանք, թե ինչպես է Արևմուտքը օգտագործում, ապա լքում քրդերին Սիրիայում, և հիմա տեսնում ենք, թե ինչպես է Արևմուտքը հրաժարվում ռազմական միջամտությունից Ուկրաինայի հակամարտությանը: Մենք չպետք է այլ բան սպասենք, երբ խոսքը վերաբերում է մեզ։

Մեր հիմնական թշնամիներն են Թուրքիան և Ադրբեջանը: Ամեն ինչից առաջ մեր արտաքին քաղաքականության նպատակը պետք է լինի որոշակի կայունության և անվտանգության հասնելը այն սահմաններում, որոնց մենք կարող ենք բանակցել նրանց հետ, և երկրին որոշակի շունչ տրամադրել՝ ապագայում ներդրումներ կատարել սկսելու համար: Մենք պետք է դադարեցնենք մեր պատմական սովորությունը՝ հույսը դնելու վրա, որ երրորդ կողմը պիտի երաշխավորի մեր անվտանգությունը: Այդ անվտանգության գինն ավելի բարձր է, քան այն զիջումները, որ մենք պարտավոր ենք գնալ մեր թշնամիներին։

Հոդվածը՝ Civilneti.am կայքից։