Մեր Ուղինի Հարցազրույցը Ֆրանսահայ Քաղաքագետ Կայծ Մինասյանի Հետ

Մենք պետք է վերականգնենք ներքին վստահությունը և արտաքին վստահությունը, որպեսզի կարողանանք կայունացնել Հայաստանը։

Կայծ Մինասյան

Այն ինչ կատարվում է Արցախում, շատերի համար այն նշանակությունն ունի, որ Հայաստանն այլևս գործոն չէ ոչ մի ասպարեզում: Հուսահատության շատ մեծ ալիք կա: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:

Հայերը դեռ վճարում են 2020 թվականի պարտության գինը։ Եվ այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում Արցախում կամ Հայաստանում, այս ռազմական պարտության արտացոլումն է։ Որքան շուտ հայերը դուրս գան այս բացասական պարույրից, այնքան լավ հայ նոր սերունդների համար։ Հայաստանը Արցախի հետ հարգել է իր ուժային կարգավիճակը Ադրբեջանի կողմից. Հայաստանը առանց Արցախի հետընթաց է ապրում տարածաշրջանային ազդեցության առումով. Ես այնքան հեռու չեմ գնա, որ ասեմ, որ Հայաստանն այլևս գործոն չէ իր Պատմության մեջ, ասեմ, որ այժմ կարող է առաջանալ Հայաստանի հարցը որպես Պատմության առարկա։ Բայց ի՞նչ եք ուզում, 1991 թվականից ի վեր Երևանը երբեք պետական մոտեցում չի ունեցել Հայաստանի և Արցախի կապի հարցում։ Երբեք: Ինչո՞ւ, օրինակ, երբ 2020 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանա-թուրքական-պակիստանա-ջիհադական կոալիցիան հարձակվեց Արցախի վրա, Երևանը չհայտարարեց հայերի համընդհանուր մոբիլիզացիա։ Պարզապես այն պատճառով, որ Երևանում ոչ մի ուժ չի խաղացել Արցախը Հայաստանին ինտեգրելու խաղաքարտը 1994 թվականի հաղթանակից հետո։ Իբր Հայաստանն ու Արցախը իրարից անկախ երկու սուբյեկտ լինեին:

Ինչպե՞ս կբացատրեք ռուս խաղաղապահների գործողությունների տրամաբանությունն այս օրերին:

Ռուսական կոնտինգենտի մանդատը միջդիրքային ուժի, այլ ոչ թե դիտորդական ուժի մանդատն է։ Եթե Ադրբեջանի կողմից նոյեմբերի 9-ի պայմանավորվածությունը խախտելու դեպքում Ռուսաստանը չի գործում հօգուտ արցախահայության, ապա դա նշանակում է, որ Ռուսաստանը չի հարգում իր միջդիրքային առաքելությունը։ Ըստ վերջին տեղեկությունների՝ ռուսները գործել են, սակայն դա բավարար չէ ռուսական հրամանատարության, Արցախի Հանրապետության իշխանությունների և Արցախի հայ բնակչության միջև վստահությունը վերականգնելու համար։ Ռուսաստանը պետք է ստանձնի իր պատասխանատվությունը. Իսկ եթե դա ընդունակ չէ, ապա հարկ կլինի մտածել այլ ֆորմատի մասին՝ ավելի միջազգային։ Բայց այս պահին հարց չի առաջանում.

Ադրբեջանը պարզապես փորձում է հայերից քերել այն ինչ հնարավո՞ր է, թե այս ամենը շատ արագ վերաճելու է լայնամասշտաբ պատերազմի: Հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանը բացահայտ առճակատման չի գնա Ռուսաստանի դեմ, արդյո՞ք պատերազմի հավանականության դեպքում գործողությունները կտեղափոխվեն ՀՀ տարածք:

Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ կլինի Ուկրաինայում։ Եթե Ռուսաստանը հստակ հաղթի, Մոսկվան կպահպանի իր ամուր կապերը Անկարայի և Բաքվի հետ, և նախկին խորհրդային հանրապետությունների ողջ անկախությունը կկործանվի։ Ես չեմ հավատում այս առաջին տարբերակին։ Եթե Ռուսաստանը կտրուկ պարտվի, ապա երկարաժամկետ հեռանկարում Մոսկվան կհայտնվի ուժեղ ներքին ցնցումների (սոցիալական և քաղաքական ճգնաժամերի) ողորմության տակ, և դա կարող է ստիպել Բաքվին բանակցել 2025 թվականին Արցախից Ռուսաստանի դուրսբերման շուրջ բանակցություններ վարելու հարցում: Այս երկրորդ տարբերակին էլ չեմ հավատում: Մյուս կողմից, երրորդ տարբերակն ինձ թվում է, որ համապատասխանում է տեղում իրականությանը. եթե Ռուսաստանն ու Ուկրաինան ստորագրեն «ոչ հաղթող, ոչ պարտվող» փոխզիջում, ապա Հայաստանի և Արցախի հայերը կկարողանան ավելի շատ շունչ քաշել, քանի որ մինչ այժմ. մենք գործ ենք ունեցել ուժեղ, գիշատիչ ու ադրբեջանամետ Պուտինի հետ։ Այս երրորդ տարբերակը կարող է Երևանին և Ստեփանակերտին մանևրելու ավելի մեծ հնարավորություն տալ՝ առանց ուժերի ռազմական հավասարակշռության անհապաղ փոխելու:

Կիսո՞ւմ եք այն կարծիքները, որ ռուսները կամ չեն ուզում կամ չեն կարողանում պաշտպանել հայկական տարածքները, թե այդ ամենը ռուսների թողտվությամբ է արվում հանուն ադրբեջանական լոյալության:

Քանի դեռ Թուրքիայի և Ռուսաստանի հարաբերությունները ամուր են, Ադրբեջանը դրանից կշահի Հարավային Կովկասում և հատկապես Արցախում։ Բաքուն միայն հավանում է Մոսկվայի և Անկարայի ռազմավարական գործընկերությունը։ Նեոկայսերական գործընկերություն, որի արդյունքում դաշինք կնքվեց հայերի դեմ։ 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը նեոկայսերական տերությունների միջև գործողության վառ օրինակ է, որի նպատակն է ապամոնտաժել Արևմուտքը Մինսկի խմբի միջոցով և թույլ տալ Բաքվին վերականգնել վերահսկողությունը Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ինքնավար շրջանի շուրջ։ Հայության համար ծանր է նեոկայսերական տիրապետության կշիռը:

Հայաստանն ի՞նչ ճանապարհներով պիտի փորձի կանգնեցնել ադրբեջանական ագրեսիան:

Կարճաժամկետ հեռանկարում Հայաստանը կարող է հույս դնել Ռուսաստանի վրա, քանի որ Երևանը վաղուց է հասկացել, որ Արցախի ճակատագիրը կախված է Մոսկվայից։ Եթե Մոսկվան Արցախը դիտարկում է որպես կարեւոր ռազմավարական գործոն, թող դա ապացուցի՝ ապահովելով հայության անվտանգությունը։

Միջնաժամկետ հեռանկարում Հայաստանը ենթարկվում է միջազգային դինամիկայի, որը չի վերահսկում. պատերազմն Ուկրաինայում, Թուրքիա-Ռուսաստան հարաբերությունները, Իրան-Արևմուտք հարաբերությունները և ԱՄՆ-ի և Չինաստանի հարաբերությունները: Տվյալ դեպքում Հայաստանը պետք է Ռուսաստանին հասկացնի, որ իրեն ձեռնտու է Ասոցացնել Մինսկի խմբին Արցախի խնդրի լուծման հարցում, ինչ դժվարություններ էլ որ լինեն։

Երկարաժամկետ հեռանկարում Հայաստանը պետք է մտածի միայն մեկ առաջնահերթության մասին՝ պետություն կառուցել։ Երեք բնութագրերի շուրջ՝ անվտանգություն, անկախություն, կրթություն։ Ոչ մի ուրիշ բան. Այս նպատակը պահանջում է կարևոր, վճռական ընտրություններ: Հայաստանի իշխանությունների գործն է դրանք ընդունել ընդհանուր շահը նկատի ունենալով։

Այս իրավիճակում անգամ ՀՀ քաղաքական վերնախավը շարունակում է մնալ խիստ պառակտված վիճակում: Ի՞նչ պիտի լինի, որ Հայաստանում քաղաքական համերաշխություն հաստատվի:

Այն, ինչ դուք անվանում եք «քաղաքական էլիտա», չափազանց միջակ է։ 1991 թվականից սկսած «քաղաքական վերնախավերը» Հայաստանն ու հայերին հասցրել են այնտեղ, որտեղ գտնվում են՝ հավաքական հետախուզության զրոյական մակարդակ։ Իշխողների և կառավարվողների միջև վստահությունը վերականգնելու համար եկեք նախ ուժեղացնենք Հայաստանի տնտեսությունը, որպեսզի բնակչությունը կարողանա ապրել բարգավաճման դինամիկ պայմաններում։ Ապա եկեք պաշտպանենք Վրաստանի հետ տնտեսական միության գաղափարը, մի տեսակ հայ-վրացական ընդհանուր շուկա։ Եկեք սկսենք նաև ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող իրական բարեփոխումներ առողջապահության, կրթության և գյուղատնտեսության ոլորտներում։ Եկեք կարգավորենք նաև մեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, ես նկատի ունեմ նորմալացնել, ոչ թե հաշտվել, որովհետև հաշտեցումը շատ ժամանակ է պահանջում: Վերջապես, եկեք աշխատենք իրական ինստիտուցիոնալ, կանոնակարգված և կառուցողական հարաբերությունների համար պետության և նրա սփյուռքյան ցանցի միջև՝ աշխարհում հայկական փափուկ ուժ կառուցելու համար:

Չմոռանանք նաեւ Սահմանադրությունը փոխել. Ներկայիսը վատ է գրված եւ համընդհանուր քվեարկությամբ հայերին զրկում է քվեաթերթիկներից։ Այնուամենայնիվ, մեզ անհրաժեշտ են ավելի շատ քվեաթերթիկներ համընդհանուր ընտրական իրավունքով. մենք պետք է ընտրենք հանրապետության նախագահին, խորհրդարանի պատգամավորներին, բայց նաև ստեղծենք 2-րդ պալատ՝ Սենատ, ամբողջական համամասնական ընտրակարգով և վերջապես ընտրենք քաղաքապետերին: Որքան շատ լինեն Հայաստանում համընդհանուր ընտրական իրավունքի հարցումները, այնքան ավելի լավ կլինի վստահությունը վերականգնելու և ժողովրդավարության ամրապնդման համար: Չմոռանալով, որ վստահությունը հաստատվում է նաև իրական հարկային քաղաքականության իրականացմամբ։ Չկա պետություն առանց հարկերի. Չկա վստահություն առանց հարկի:

Ռուս-ուկրաինական պատերազմն իր ծանր տնտեսական հետևանքներն է թողնում նաև Հայաստանում: Արդյո՞ք այդ ամենը կարող է քաղաքական հուզումներով արտահայտվել:

Ուկրաինայի պատերազմը հետևանքներ կունենա ողջ միջազգային հանրության համար. Հայաստանում, որի տնտեսությունը մեծապես կախված է Ռուսաստանից, հետեւանքները կարող են սարսափելի լինել։ Պետք է մտածել միջազգային ֆինանսական կազմակերպություններից օգնություն հայթայթելու մասին և հատկապես նախաձեռնել, ինչու չէ, համահայկական մեծ վարկ՝ էականը պահպանելու և նորից լավ հիմքերի վրա սկսելու համար։ Առանց հայերի այս հատուկ ջանքերի, ապագան տնտեսապես և սոցիալական առումով մռայլ կլինի:

Ո՞րն է այս պահին Հայաստանի ամենակարևոր խնդիրը: Եվ արդյո՞ք ՀՀ ղեկավարությունը ողջ լրջությամբ գիտակցում է իրավիճակը:

Առաջնահերթությունների առաջնահերթությունը հայությանը ինքնակործանիչ երևակայությունից հանելն է և վճռական ընտրություն կատարելով հայկական պետություն կառուցելը։ Ինքնակործանարար երևակայությունից հեռանալը նշանակում է հրաժարվել «Մեծ Հայաստանի» ուտոպիայից կամ ազգային իդեալից, որը երբեք չի եղել և ավարտվել է աղետներով՝ ավելորդության, մաքսիմալիզմի և իրականությունից դուրս լինելու պատճառով։ Առանձին-առանձին հայը ամբողջ աշխարհում ճանաչված ձեռքբերում է։ Հայերը հավաքականորեն չեն բնակվում աշխարհով մեկ։ Նրանք չկան, քանի որ այլ տեղ են, այլ իրականության մեջ՝ վերգետնյա և իրականությունից կտրված։ Իրականությունը հայկական պետությունն է, ժամանակ. Իսկ պետություն կառուցելը պահանջում է այն հագցնել նոր ինստիտուտներով, ինչպիսիք են Պետական խորհուրդը, Աուդիտորական դատարանը, Ազգային կառավարման դպրոցը, էլիտաներ ստեղծել՝ ստեղծելով Քաղաքական գիտությունների ինստիտուտ: Երբ Ֆրանսիան պարտվեց Պրուսիայի դեմ պատերազմում 1870-1871 թվականներին, առաջին բանը, որ արեց Ֆրանսիայի նոր հանրապետական կառավարությունը, քաղաքական գիտությունների ինստիտուտի ստեղծումն էր: Այդ ժամանակից ի վեր բոլոր քաղաքական էլիտաներն անցել են այս ինստիտուտով։ Հայաստանում մենք կորցրել ենք 30 տարի:

Հայ-թուրքական հարաբերությունները իրապես կարգավորվելու հնարավորություն ունե՞ն: ՀՀ-ն պատրա՞ստ է այդ հարաբերություններին:

Դա կախված է երկու զարգացումներից՝ ուկրաինական պատերազմից և Թուրքիայի բարի կամքից։ Եթե Ուկրաինայի պատերազմին հաջողվում է բարդություններ առաջացնել Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև, ապա հայ-թուրքական գործընթացը վտանգված է։ Երկրորդ զարգացման հետ կապված, թվում էր, թե Թուրքիան Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման համար նախապայմաններ չի դրել։ Սակայն Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարի վերջին հայտարարությունները, ըստ որոնց՝ Անկարան, ինչպես Բաքուն, պահանջում է Երևանի հետ խաղաղության համաձայնագրի ստորագրում ցանկացած կարգավորումից առաջ, նախապայման է։ Ինչը հակասում է Երևանի և մյուս դերակատարների սկզբունքին։ Անկարայի այս հայտարարությունը խաղ փոխող է և վտանգում է Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը։ Մնում է սպասել նաեւ, թե արդյոք Երեւանը կզիջի թուրք-ադրբեջանական ճնշումներին՝ Բաքվի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքելու համար։ Բայց ահա, մենք վերադառնում ենք առաջին սկզբին (պատերազմ Ուկրաինայում):

Քաղտեխնոլոգների մի մասը նշում է, որ Ռուսաստանն ու Պարսկաստանն ամեն ինչ կանեն, որ հայ-թուրքական հարցերը երբևէ չլուծվեն, քանի որ այդ հարաբերությունների կարգավորման հետևանքով Ռուսաստանն ու Պարսկաստանը տարածաշրջանում կկորցնեն իրենց մենաշնորհային դիրքերը բոլոր առումներով:

Բայց այդ դեպքում ինչո՞ւ Ռուսաստանը համագործակցեց Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ՝ 2020 թվականին Հայաստանը մղելու տարածաշրջանում։ Որովհետև միայն հայերը չեն պարտվողները։ Մյուս պարտվողը Իրանն է, որը տեսնում է, որ 1994 թվականին Ղարաբաղում ձեռք բերված ռազմավարական հավասարակշռությունը խախտվել է 2020 թվականին՝ Ադրբեջանի ռազմական հաղթանակով։ Այսպիսով, այն միտքը, որ Ռուսաստանն ու Իրանը չեն ցանկանում հայ-թուրքական հակամարտության կարգավորումը, կորցնում է իր սրությունը։ Ավելին, երբեք չմոռանանք, որ Ռուսաստանը չի ցանկանում որևէ խնդիր լուծել, նա ցանկանում է բոլորին կառավարել, թողնել ցածր ինտենսիվության կոնֆլիկտի մեջ, որպեսզի կարողանա իր ուզածի պես տնօրինել իր արտաքին քաղաքականության մեջ։ Սա հետխորհրդային դիվանագիտության բնութագրիչներից մեկն է։ Իրանը ձգտում է ամրապնդել իր տեղը տարածաշրջանում և զգուշանում է ռուս-թուրքական-չինական համագործակցությունից։ Այստեղից, անկասկած, Թեհրանի ցանկությունը միջուկային ծրագրի շուրջ համաձայնության գալ ԱՄՆ-ի հետ։

Միջազգային առումով կարծես շատ հեռավոր կերպով բայց ուրվագծվում է անգլո-ամերիկյան գծի տարբերությունը ֆրանս-գերմանականից: Արդյո՞ք ԵՄ-ում և ՆԱՏՕ-ում կան սկզբունքային խնդիրներ:

Մինչև Ուկրաինայի պատերազմը Արևմուտքը վատ վիճակում էր՝ անվստահություն և ամերիկյան նահանջ և ռազմավարական առանցք դեպի Հնդկախաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջան: Ուկրաինայի պատերազմը արթնացրել է արևմուտքցիներին և ուժեղացրել ՆԱՏՕ-ն։ Արեւմուտքն այսուհետ ցույց է տալիս միասնական ճակատ, իսկ Վլադիմիր Պուտինը հակառակն է համոզված։ Բայց հիմա տարբերությունը տոնի մեջ է. Փարիզն ու Բեռլինը հեռու են մնացել նախագահ Բայդենի հայտարարություններից՝ Պուտինին իշխանությունից հեռանալու անհրաժեշտության մասին: Փարիզն ու Բեռլինը Մոսկվայում ռեժիմի փոփոխության խաղաքարտը չեն խաղում. Վաշինգտոնի և Լոնդոնի համար դա մի փոքր այլ է: Սակայն առայժմ Արեւմուտքը ցույց է տալիս միասնական ճակատ:

Հավանական համարո՞ւմ եք, որ այս ֆոնին ռուսներն ու չինացիները կձևավորեն նոր առանցք, որի մաս կկազմեն հետխորհրդային երկրները, Հարավային Ամերիկայի երկրները, Պարսկաստանը:

Աշխարհը կամաց-կամաց բաժանվում է երկու մասի. մի կողմից՝ արևմտյան, ազատական, բաց և գլոբալացված աշխարհը, որտեղ օրենքը բովանդակային է, այսինքն՝ հիմնված է անհատների վրա. մյուս կողմից՝ ձևավորվող (emergents) աշխարհը, ավտորիտար, ոչ լիբերալ, նեոկայսերական, կողպեքով փակված և հիմնված ֆորմալ իրավունքի վրա, այսինքն՝ պետություններ։ Մի կողմից՝ ԱՄՆ-ի, մյուս կողմից՝ Չինաստանի հզորությունը։ Քանի որ Կովկասը երկու աշխարհների մեջ է, տարածաշրջանի պետությունները պետք է որոշեն. Վրաստանն ընտրեց արևմտյան աշխարհը, Ադրբեջանը՝ ձևավորվող աշխարհը (emergents). Բայց Հայաստանը. Նա դեռ չգիտի, և ինձ թվում է, որ իր ճակատագիրը որոշ չափով կապված է Իրանի հետ, որը լինելով ձևավորվող երկրների կողմից ցանկանում է կապ պահպանել Արևմուտքի հետ։ Ուկրաինայի պատերազմի հետևանքները մեզ ցույց կտան, թե Թեհրանը որ ուղղությունը կընտրի։ Վստահ չէ, որ Իրանը կընտրի երկու ճամբարներից մեկը։ Այն շատ լավ կարող է միջանկյալ տեղ գտնել, ինչպես այլ պետություններում: Ես հիմնականում մտածում եմ Հնդկաստանի մասին, որն ավելի է մոտենում ԱՄՆ-ին, բայց նաև ցանկանում է հույս դնել Ռուսաստանի հետ իր հարաբերությունների վրա։

Հայաստանի համար քաղաքական երրորդ ուղի, այլընտրանք տեսնո՞ւմ եք:

Երրորդ ուղի տարածքը կա, բայց ամեն ինչ դեռ բացակայում է այն լրացնելու համար՝ ուրվագծերը, նախագիծը, ռազմավարությունը և դերակատարները: Առանց Հայաստանի ոչինչ հնարավոր չէ անել. Հայաստանն էպիկենտրոնն է, քանի որ առաջնայինը պետությունն է։ Սփյուռքը պետք է լրջորեն հասկանա, որ չի կարող փոխարինել պետությանը. Դա մեծ սխալ կլիներ։ Հայաստանը պետություն է, ոչ թե համայնք. Ես պնդում եմ, որ առաջնայինը ինքնիշխան պետությունն է, որը պետք է հիմնված լինի երեք սյուների վրա՝ անվտանգություն, անկախություն և կրթություն։ Առանց այս երեք սյուների ապագա չկա։ Մենք պետք է վերականգնենք ներքին վստահությունը և արտաքին վստահությունը, որպեսզի կարողանանք կայունացնել Հայաստանը։ Մինչեւ թավշյա հեղափոխությունը ո՛չ ներքին վստահություն կար, ո՛չ էլ արտաքին։ Սերժ Սարգսյանի ռեժիմի և բնակչության միջև կապ գոյություն չուներ, և միջազգային հանրությունը վստահություն չուներ ռեժիմի նկատմամբ։ Պուտինը չի սիրում Սերժ Սարգսյանին. Իսկ Արևմուտքը միշտ զգուշացել է այս ոսկրացած նախագահից, հատկապես 2013 թվականից, երբ նա խզեց վստահությունը Բրյուսելի հետ։ 2018-ի թավշյա հեղափոխությունից ի վեր ներքին վստահություն կա, ռեժիմը օրինական է և օրինական ընտրված, բայց արևմտյաններն ու ռուսները զգուշանում են Նիկոլ Փաշինյանի ձգձգումից և անկանխատեսելիությունից։ Այնպես որ, արտաքին վստահություն չկա, այնքան, որ մենք կաթվածահար վիճակում ենք, որն այնքան էլ տեսանելի չէ, քանի որ լուրերը շատ արագ են, և տնտեսական կյանքը շարունակվում է։ Բայց քանի դեռ Հայաստանը դուրս չի եկել այս հակասությունից, գործընթացներն աստիճանաբար կմտնեն փակուղի, և դա վտանգված է ուղեկցվել տնտեսական և սոցիալական ճգնաժամով՝ կապված Ուկրաինայի պատերազմի հետևանքների հետ։ Իդեալը և երրորդ ճանապարհը (ուղին) կրում է այս հեռանկարը, դա ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված ուժ է (ներքին վստահություն) և միջազգայնորեն ճանաչված և վստահելի ուժ (արտաքին վստահություն): Բայց դա կարող է չափազանց շատ բան պահանջել Հայաստանից…