Հանրապետություն

Եթե տատանվեինք, եթե ուշացնեինք մեր հայտարարությունը, Հայաստանը կմնար res nullius (ոչ ոքի պատկանող իր) ու իբրեւ այդպիսին բաժին կդառնար հարեւաններին՝ թուրքերին, վրացիներին, ադրբեջանցիներին։

Հովհաննես Քաջազնունի

1918թ. մայիսի 26-ին Բաթումում թուրքերը վերջնագիր են ներկայացնում Անդրկովկասի կառավարության պատվիրակությանը, որով տարածքային նոր հավակնություններ են հայտնում Վրաստանի եւ Հայաստանի հանդեպ։

Հայկական պատվիրակությունը ստիպված էր շտապ վերադառնալ Թիֆլիս՝ Ազգային խորհրդի հետ քննարկելու ստեղծված դրությունը։ Դրությունն օրհասական էր, քանի որ Վրաստանը եւ Ադրբեջանը պատրասվում էին անկախություն հռչակել, եւ Անդրկովկասի ընդհանուր կառավարությունը դադարեցնում էր գործունեությունը։

Մայիսի 27-ին հայկական պատվիրակները հասնում են Թիֆլիս եւ անմիջապես շտապում Ազգային խորհրդի շենքը, որը Գոլովինսկայա եւ Բարյատինսկայա փողոցների անկյունում էր՝ Արամյանցի տանը։

Սարդարապատում եւ Ղարաքիլիսայում այդ նույն պահին ծանր մարտեր էին ընթանում։ Քննարկելով ստեղծված դրությունը՝ մայիսի 28-ին` ցերեկվա ժամը 12-ին, Ազգային խորհուրդը անկախության հայտարարությունն է ընդունում ։

Եթե ուշացնեինք, Հայաստանը կմնար res nullius

Ճակատագրական այս դեպքերից մի քանի տարի անց Հովհաննես Քաջազնունին գրում էր, որ այլ ելք չկար, քան անկախության հռչակումը։

«Պե՞տք էր արդյոք անկախություն հայտարարեինք, ի վիճակի՞ էինք արդյոք սեփական պետություն կազմելու ու ապա պահելու… Պարապ հարցեր էին սրանք։ 1918թ. մայիս ամսի վերջին օրերին այդպիսի հարցեր չէր կարելի դնել։ Ընտրություններ անելու տեղ չէր մնացել։ Պատմությունը բերել, կանգնեցրել էր մեզ մի որոշ գծի առջեւ։ Պետք է հանդգնություն ունենայինք անցնել վրայից, եթե չէինք ուզում խորտակվել։ Պետք է տեր դառնայինք մեր հայրենիքին, ապա թե ոչ՝ կկորցնեինք այն, գուցե՝ անդառնալիորեն։ Եթե տատանվեինք, եթե ուշացնեինք մեր հայտարարությունը, Հայաստանը կմնար res nullius (ոչ ոքի պատկանող իր) ու իբրեւ այդպիսին բաժին կդառնար հարեւաններին՝ թուրքերին, վրացիներին, ադրբեջանցիներին։

Մայիսի 28-ին, ուշ գիշերով, Ազգային կենտրոնական խորհուրդը վճռեց հայտարարել Հայաստանի անկախ Հանրապետություն եւ իրեն՝ հանրապետության գերագույն իշխանություն։ Այդպիսի լիազորություն խորհուրդը չէր ստացել Ազգային համագումարից, բայց կանգ չառավ ձեւական արգելքի առջեւ, եւ հետագայում ոչ ոքի մտքով չանցկացրեց մեղադրել նրան։ Այնքան պարզ էր ամենքի համար, որ ուրիշ ելք չկար»։

Հովհաննես Քաջազնունի, «Հ. Յ Դաշնակցությունը անելիք չունի այլեւս», Անի կենտրոն, Երեւան, 2016թ. 

Ազգային խորհրդի անդամները ցանկանում էին Խատիսյանին ու Քաջազնունուն տեսնել կառավարությունում, սակայն նրանք պետք է կրկին շտապեին Բաթում, որովհետեւ թուրքերի վերջնագրի ժամկետը լրանում էր մայիսի 29-ին` երեկոյան ժամը 8-ին։ Այդ պատճառով որոշվում է կառավարություն կազմելը հետաձգել։

Նոր պատվիրակության ղեկավարը Ալեքսանդր Խատիսյանն էր, անդամները՝ Հովհաննես Քաջազնունին եւ Միքայել Պապաջանյանը։ Մայիսի 28-ի գիշերը` ժամը 12-ին, նրանք մեկնում են Բաթում։

«Հենց որ Պաթում եկանք, մեր առաջին գործը եղավ նամակով մը հայտնել Հալիլ պեյին Հայաստանի անկախության հայտարարման, ինչպես նաեւ թրքական վերջնագրի ընդունման մասին։ Նամակը ստացված էր մայիսի 29-ին, երեկոյան ժամը 7-ին, այսինքն՝ վերջնագրի պայմանաժամը լրանալե 1 ժամ առաջ։ Իսկ վրացիները իրենց հույսը դնելով գերմանացիներու վրա, չէին շտապեր։ Միայն մայիսի 31-ին անոնք հարաբերության մեջ մտան Հալիլ պեյին հետ» (Ալեքսանդր Խատիսյան, «Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը», 1968թ.):

Երկու սուր զգացումներ համակեցին մեզ

Նամակը ստանալու հաջորդ օրը՝ մայիսի 30-ին, բանակցություններ է սկսում հայկական պատվիրակության հետ։ Վեհիբը հենց առաջին նիստում գծում է Հայաստանի սահմանը։ «Երբ մենք նայեցանք քարտեզին վրա, երկու սուր զգացումներ համակեցին մեզ. առաջին՝ հպարտություն, որ մենք ալ դարավոր պայքարներե ետք, վերջապես, գեթ փոքր անկյուն մը ունեցանք աշխարհի քարտեզին վրա, եւ երկրորդ՝ դառնություն, որ մեզի տրված այդ անկյունը հազիվ 9000 քառ. կիլոմետր կպարունակեր, որ բացարձակապես անբավարար էր մեր ժողովուրդը իր մեջ առնելու համար»,- հիշում էր Ալեքսանդր Խատիսյանը։

Թուրքերը ձեռնպահ էին մնում հստակեցնելու Հայաստանի եւ հարեւանների սահմանները, դրանք պետք է որոշվեին Վրաստանի եւ Ադրբեջանի հետ առանձին բանակցություններով։ Սակայն այդ պահին արդեն հայտնի էր, որ թե՛ Վրաստանը, թե՛ Ադրբեջանը Հայաստանի հաշվին տարածքային հավակնություններ ունեին։

Վեհիբը նաեւ հայկական պատվիրակությանն է ներկայացնում թուրքերի աշխարհաքաղաքական նպատակները, որոնք ձգվում էին մինչեւ արեւելք։ «Մեր եղբայրները Բաքու, Դաղստան, Թուրքիստան եւ Ադրբեջան են։ Մենք պետք է ճամփա ունենանք դեպի հոն։ Պահանջելով Վանը՝ դուք կփակեք մեր ճամփան դեպի Պարսկաստան։ Պահանջելով Նախիջեւանն ու Զանգեզուրը՝ դուք արգելք կդառնաք մեզի իջնելու Քուռի հովիտը եւ երթալու Բաքու։ Կարսն ու Ախալքալաքը կփակեն մեր ճամփան դեպի Ղազախ եւ Գանձակ»,-  ասել էր Վեհիբը։

Երեք օրվա համառ բանակցություններից հետո թուրքերը համաձայնում են զիջել Համամլու (Սպիտակ)-Երեւան խճուղին եւ սահմանն անցնում է Արագած լեռան գագաթով` Ջաջուռի կայարանով իջնելով դեպի Էջմիածին։ «Մենք 100 քառակուսի կիլոմետր տարածություն մը կշահեինք։ Ասկե ավելի զիջում թուրքերը չըրին»,- հիշում է Խատիսյանը։

1918թ. հունիսի 4-ին բացվում է բանակցությունների վերջին նիստը, որի ներածական խոսքում Հալիլն ասում է.

«Այսօր մենք մեր ստորագրությունը կդնենք սկզբնական (initial) գործի մը տակ, որ միջազգային ընկերության մեջ կորոշե տեղ մը հայկական հանրապետության համար, որ կճանչնա Հայաստանի գոյությունն ու անկախությունը՝ Կովկասում նոր կազմված պետություններու մեջ…։ Կփափագեմ միայն հոս նկատել, որ վերջին րոպեին օսմանյան կայսերական կառավարությունը մեծ վճռականությամբ տիրեց իր զգացումներուն եւ ինծի հանձնարարեց ստորագրել վավերագիր մը, որ կճանչնա հայ կառավարության մը գոյությունը։ Կսիրեմ հավատալ, որ հայ ազգը կըմբռնե Օսմանյան կայսերական կառավարության այս որոշումի ամբողջ կարեւորությունը եւ հուսալի է, որ այս օրը նոր համաձայնության դարագլուխ մը կբանա ձեր եւ մեր ժողովուրդներու համար» (Աստվածատուր Խաչատրյան, Արեւելահայ եւ թուրք դիվանագիտական հարաբերությունները, Երեւան, 2010թ.):

Բաթումի պայմանագրի 4-րդ հոդվածով Օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում էր զենքի ուժով օգնություն ցույց տալ Հայաստանի կառավարությանը, եթե վերջինս այդ օգնությունը խնդրեր նրանից երկրում կարգն ու հանգստությունն ապահովելու համար: 5-րդ հոդվածով Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորվում էր պայքարել զինված բանդաների դեմ եւ թույլ չտալ դրանց կազմավորումն իր տարածքում։

Մեկ այլ հոդվածով Հայաստանում ապրող մահմեդականների կրոնական եւ այլ իրավունքները պետք է հարգվեին, նրանք պետք է սովորեին իրենց մայրենի լեզուն ու հետեւեին իրենց կրոնին։

Բաթումի պայմանագիր, Հոդված VI

«Կրոնական պաշտամունքի եւ բարեգործության կատարումն ապահովելու նպատակով կարող են ստեղծվել մուսուլմանական համայնքներ, իբրեւ բարոյական օրգաններ, որոնք լիազորված կլինեն կառուցելու մզկիթներ, հոսպիտալներ, դպրոցներ, կրոնական ու բարեգործական հիմնարկներ եւ դրանց պահպանության համար ձեռք բերելու շարժական ու անշարժ գույք: Դրանք կկառավարվեն հատուկ կառավարիչների կողմից: Գլխավոր մուֆթին կնստի Երեւան քաղաքում` Հայկական Հանրապետության մայրաքաղաքում, իսկ մյուս մուֆթիները կբնակվեն հանրապետության այլ վայրերում, որտեղ նրանց գտնվելը կհամարվի անհրաժեշտ»:

Մեկ այլ հոդվածով երկու երկրների միջեւ հյուպատոսական եւ առեւտրային հարաբերություններ էին հաստատվում, սահմանվում էր երկաթուղիների յուրաքանչյուր կողմի մասնաբաժնի չափը։ Թուրքիան իրավունք էր ստանում պատերազմի դեպքում օգտագործել Հայաստանի տարածքը զորքեր փոխադրելու համար։ Առանձին՝ 11-րդ հոդվածն էլ պարտավորեցնում էր Հայաստանի Հանրապետությանը «գործի դնել իր բոլոր ջանքերը, որպեսզի հեռացնի Բաքու քաղաքից այնտեղ գտնվող հայկական ուժերը»։

Մշակ, 4 հունիսի, 1918թ., թիվ 103

«Գեներալ Ղորղանյանը, որ գտնվում է Ալեքսանդրապոլում, պետք է գեն. Նազարբեկյանի ցուցումներով հսկե, որ մի շաբաթվա ընթացքում երկու կողմերի զորքերը, այն է՝ հայ եւ օսմանցի զորամասերը ետ քաշվեն իրենց տեղերը։ Հրաման է տրվել երկու կողմից եւս դադարեցնել պատերազմական գործողությունները։

Համաձայն այս հաշտության, ուրեմն հայկական երկրները կամ ապագա հայկական իշխանությունը կազմված են լինելու Նոր-Բայազետ գավառից, Երեւանի, Էջմիածնի, Ալեքսանդրապոլի եւ Ղարաքիլիսայի գավառների մասերից։ Հարավից սահմանագիծը մոտավորապես անցնելու է Չոբան-Քյարայից ուղիղ գծով Բոյուկ-Վիրի-Ափա, իսկ արեւմուտքից սահմանը անցնում է Քասախ գետից արեւմուտք, Էջմիածնի արեւմտյան սահմանից ուղիղ գծով, Արագած սարի գագաթի վրայով հյուսիս՝ Աղբուլաղ եւ Ախալքալաքի սահմանը։ Այսպիսով հայկական շրջանումն են մնալու Աշտարակը, Օշականը, Էջմիածինը, Փարպին, Բյուրականը եւ Արագածից արեւելք՝ Ապարանը։ Արարատը կամ Մասիսը ամբողջովին մնում է Թուրքիային։ Վրացիները զիջում են Թուրքիային Ախալցխայի եւ Ախալքալաքի գավառները։ Հայոց Ազգային խորհուրդը հրահանգներ է ուղարկել գեն. Նազարբեկյանին եւ Երեւան՝ դադարացնել պատերազմական գործողությունները»։

Բաթումի պայմանագիրը միանշանակ չընդունվեց հայ իրականության մեջ. շատերն այն համարում էին դավաճանություն, շատերը մտահոգվում էին, թե այդ փոքրիկ տարածքում ինչպես պետք է գոյատեւի հայ ժողովուրդը։ Սակայն փաստն այն էր, որ որքան էլ դժվարին լիներ ստեղծված կացությունը, Հայաստանը դառնում էր անկախ պետություն։

«Ահ ու դողով մտնում էր նա ինքնիշխան ազգերի համակեցության մեջ, իբրեւ ազատ անձնավորություն միջազգային իրավունքի։ Նրա հողի տարածությունը, մոտավորապես, 12 000 քառակուսի կիլոմետր էր, բնակչության թիվը գաղթականներով՝ մոտ մեկ միլիոն։ Եվ… մայրաքաղաքից յոթ կիլոմետր հեռու երեւում էին թուրքական թնդանոթները»,- գրում էր Սիմոն Վրացյանը։

***

Նախագծի վրա աշխատել են՝ Միքայել Յալանուզյանը, Մարի Թարյանը, Լուսինե Ղարիբյանը

Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի

Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան

Հոդվածը՝ Mediamax.am կայքից։