Հայերը պիտի գնահատեն այդպիսի վարմունքը եւ իրենց տված իրավունքով կատարելապես օգտվեն, միայն չանցնեն այն չափը, որից դենը դավաճանությունն է սկսվում», – պնդում էր «Սաքարթվելոն»:
1917թ. հոկտեմբերյան հեղաշրջումից եւ Ռուսաստանից Անդրկովկասի փաստացի անջատումից հետո հայ-վրացական հարաբերությունները կրկին սրվում են. սահմանային վեճերի ակունքները հեռավոր անցյալում էին եւ գլխավորապես պայմանավորված էին Ցարական Ռուսաստանի վարչական քաղաքականությամբ։
Բացի այդ, 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին, կապիտալիստական հարաբերությունների սրընթաց զարգացման հետեւանքով հայկական ֆինանսական եւ արդյունաբերական կապիտալը սկսել էր գերազանցել վրացականին: Հայ արդյունաբերողներն, ովքեր զգալիորեն հարստացել էին Բաքվի նավթահանքերի շահագործումից եւ արդյունաբերական այլ ձեռնարկներից, Վրաստանի տարածքում մեծ կալվածքներ էին գնում, ինչն առաջացնում էր վրացական ազգայնական շերտերի խոր դժգոհությունը։
1914 թվականին Թիֆլիսում լույս տեսած «Հայ-վրացական հարաբերությունների պրոբլեմը. (քննական վերլուծություն)» աշխատության մեջ Բախշի Իշխանյանը գրում է, որ ողջ Անդրկովկասում հայերը միակ ժողովուրդն են, որ կարողացել են դիմակայել ռուսական եւ արտասահմանյան խոշոր ներդրողների մրցակցությանը։ Հայ-թաթարական հակասությունների մի մասը նույնպես պայմանավորված էր տնտեսական մրցակցությամբ։
«Եկվորներ», որ ուզում են «գրավել» Վրաստանը
Տնտեսական ոլորտում պարտվելով՝ վրացական վերնախավը զարկ էր տալիս ազգայնական շեշտադրումներին՝ հայերին անվանելով եկվորներ, որոնք ուզում են «գրավել» Վրաստանը։ Առաջին Հանրապետության տարիներին Վրաստանում Հայաստանի հավատարմատար Արշակ Ջամալյանը գրում էր, որ «վրաց ազնվականությունը, անկարող տնտեսական մրցության հողի վրա դիմագրավել հայ ախոյանին՝ իր դասակարգային պարտությանը ազգային պարտության հանգամանք էր տալիս՝ ցեղակից զանգվածներից աջակցություն ստանալու հույսով» (Արշակ Ջամալյան, Հայ-վրացական կնճիռը, «Հայրենիք», թիվ 6, 1918թ. (Բոստոն)։
20-րդ դարի սկզբին Թիֆլիսն ընկալվում էր ընդհանուր Անդրկովկասի մայրաքաղաք, որտեղ բոլոր ժողովուրդներն համարում էին, որ հավասար իրավունքներ ունեին։ Գրեթե նույն ընկալումն էր նաեւ Բաքվի հանդեպ։
Ջամալյանը նշում է, որ վրացական ազգայնականության մտահոգություններին ինչ-որ չափով նպաստում էր նաեւ հայ ազգային բուրժուազիան, հայտարարելով, թե «ինքը, Վրաստանի հողերին եւ հարստություններին տիրանալով՝ մե՜ծ ազգային գործ է կատարում»։
Վարչական մասնատումը
Հայ-վրացական սահմանային վեճերի հիմքում հայերի, վրացիների եւ մահմեդականների բաշխվածությունն էր Անդրկովկասի տարածքում, որի հյուսիսում վրացիներն էին, հյուսիս-արեւելքում՝ թաթարները, իսկ հարավային շրջաններում՝ հայերը։ Ցարական Ռուսաստանի քաղաքականությունն Անդրկովկասում միտված էր ազգային սկզբունքով բնակվող ժողովուրդներին վարչականորեն մասնատելուն։
«Անդրկովկասի ներքին սահմանագծումները կատարում էր այն հաշվով, որ վարչական միությունները խառը ազգաբնակություն ունենան, որպեսզի ազգային հավաքականությունները բաժան-բաժան լինեն եւ նրանց ձգտումներն իրար բախվելով՝ չեզոքանան»,- գրում էր Ջամալյանը։ Գանձակի նահանգապետության մեջ այս տրամաբանությամբ էին ընդգրկվել հայկական լեռնային շրջանները՝ Զանգեզուրը, Ղարաբաղը, եւ նահանգի սահմանները Կովկասյան լեռնաշղթայից ձգվել էին մինչեւ Մուղանի տափաստանը։
«Նույն ձեւով նա անջատեց Ալեքսանդրապոլի գավառից Ախալքալաքն ու Հայկական Բորչալուն, վերջինիս ընդարձակեց հյուսիսի կողմից վրացական եւ թաթարական հողերով եւ ամենը միասին կցեց Թիֆլիսի նահանգին», – նշում էր Ջամալյանը։
Զբաղեցնել թուրքերի թողած տարածքը
1918թ. հոկտեմբերի 5-ին Հայաստան է գալիս թուրքական բանակի արեւելյան ուժերի հրամանատար Խալիլ փաշան, հանդիպում Հայաստանի ղեկավարների հետ եւ հայտնում, որ թուրքերը շատ մոտ ապագայում հեռանալու են՝ ի թիվս այլ շրջանների, զորքերը դուրս բերելով Լոռի-Փամբակի շրջանից։ Հայաստանի կառավարությունը որոշում է զբաղեցնել թուրքերի թողած տարածքը, որն ամբողջությամբ հայաբնակ էր։ Հայկական բանակի ստորաբաժանումների մուտքը բարդացնում է հայ-վրացական առանց այն էլ խրթին հարաբերությունները։
1918թ. հոկտեմբերին վրացիների վերաբերմունքը հայերի հանդեպ էական փոփոխություն չէր կրել. սահմանային հավակնությունները պահպանվել էին, իսկ փախստականներին տեղավորելու հարցում վրացական կառավարությունը խոչընդոտներ էր ստեղծում։ Թուրքական ջարդերից մազապուրծ Նուխիի եւ Արեշի փախստականները Վրաստանում անմարդկային պայմաններում էին, նրանց ավելացել էին նաեւ Ախալքալակից տեղահանվածները։
1918 թ. հոկտեմբերի 17-ին Թիֆլիսի «Ժողովրդի ձայն» թերթը արտատպում է վրացական «Սաքարթվելո» պարբերականի «Հայ-վրացական հարաբերություն» հոդվածը, որտեղ լավագույնս ներկայացված էր հայերի նկատմամբ վերաբերմունքը։ Հեղինակն ակնարկում էր, որ եթե նախկինում հայերը ձգտում էին դեպի Վրաստան, որովհետեւ «իրենց երկրում աներկյուղ չէին կարող ապրել», ապա այժմ նրանք պետք է ցանկանան «իրենց գործունեությունը ցույց տալ իրենց հայրենիքի ասպարեզում»։ Իսկ հայ փախստականներն, ըստ հեղինակի, «Վրաստանում սկսեցին սպեկուլյացիայով պարապել, շատերը աշխատեցին ամեն տեսակ միջոցներով տիրապետել մեր հողերին։ Պարոննե՛ր, Վրաստանում հենց իրենց վրացիների համար չկան բավականաչափ հողեր»,- գրում էր «Սաքարթվելոն»։
«Գաղտնիք չէ, որ հայերը ոչ մի ազգի մեջ, որտեղ նրանց հաջողվում է բնակվել, չեն գտնում սեր, ընդհակառակն՝ ծուռը եւ անվստահությամբ են նայում։ Միակ ազգը, որ սրտաբաց եւ բարությամբ է վերաբերվում հայերին – դրանք վրացիներն են։ …Հայերը պիտի գնահատեն այդպիսի վարմունքը եւ իրենց տված իրավունքով կատարելապես օգտվեն, միայն չանցնեն այն չափը, որից դենը դավաճանությունն է սկսվում», – պնդում էր «Սաքարթվելոն»:
Պատերազմի առաջին դրվագը
1917թ. Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասում փորձ է արվում ինչ-որ չափով վերանայել գործող վարչական համակարգը, սակայն հոկտեմբերյան հեղաշրջման, ապա եւ թուրքական արշավանքի հետեւանքով խնդիրը չի հանգուցալուծվում։ Անկախության հռչակումից հետո Անդրկովկասի երեք հանրապետություններն էլ տարաձայնություններ ունեին սահմանային հարցերում, ինչը վերածվում էր արյունալի բախումների։ Դրանցից մեկն էլ դեկտեմբերին սկսված հայ-վրացական պատերազմն էր, որի առաջին դրվագը տեղի է ունենում 1918թ. հոկտեմբերին։
Հոկտեմբերի 18-ին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հրամայում է Դիլիջան-Լոռիի զորամասի հրամանատար Դրոյին զբաղեցնել թուրքական բանակի թողած դիրքերը։
«Ստացված հրամանի վրա, հոկտեմբերի 18-ին Դրոն կարգադրեց Կուռո Թարխանյանին 2 հարյուրյակ ձիավորներով շտապ գնալ գրավել Դսեղ–Քոլագերան–Կաչական գիծը, իսկ Բաշ-Ապարանի զորամասը՝ առաջին ձիավոր գունդը, 5-րդ հետեւակային գունդը, 1 մարտկոց՝ հրամանատարությամբ գնդապետ Ղորղանյանի՝ անցնելով Սպիտակի լեռնանցքը՝ գնաց բռնեց Ջալալօղլի–Գերգեր–Կուրթան գիծը։ Կարգադրությունը կատարվեց շատ արագ եւ հոկտեմբերի 21-ին շրջանը ամբողջությամբ հայերի ձեռքին էր» (Սիմոն Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երեւան 1993):
Ստանալով այդ տեղեկությունը՝ Վրաստանի իշխանությունները բողոքի նոտա են հղում Հայաստանին:
«Վրաստանի Հանրապետության կառավարությունը տեղեկացավ, որ հոկտեմբերի 18-ին հայ կանոնավոր զորամասերը գրաված են Թիֆլիսի նահանգի մեկ մասը Քոբեր կայարանեն մինչեւ սահմանային կամուրջը, ինչպես նաեւ Սանահինի շրջակայքը։ Այս առթիվ Վրաստանի կառավարությունը, պատրաստ ըլլալով միշտ փոխադարձ համաձայնությամբ հարթել հողային վեճերը Հայաստանի բարեկամ կառավարության հետ, անհրաժեշտ կսեպե հայտնել, թե քանի դեռ չկա այդպիսի համաձայնություն մը, հայկական զորամասերու մուտքը Թիֆլիսի նահանգի սահմաններեն ներս կնկատե թշնամական քայլ Հայաստանի կողմը» (Ալեքսանդր Խատիսյան, Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը, 1968)
Հոկտեմբերի 20-ին Վրաստանի պաշտպանության նախարար Գեորգաձեի հրամանով Բորչալուի գավառի եւ վրացական երկաթուղիների հարավային գծի ընդհանուր նահանգապետ է նշանակվում 2-րդ հետեւակային դիվիզիայի հրամանատար գեներալ-մայոր Գեորգի Ցուլուկիձեն, իսկ Բորչալուի գավառում ռազմական դրություն է հայտարարվում։ Ցուլուկիձեի հրամանով թիվ 4 զրահապատ գնացքը հոկտեմբերի 21-ին շարժվում է դեպի Քոբեր։
Երկու օր առաջ հայկական զորամասերը, շարունակելով առաջխաղացումը, զբաղեցրել էին նաեւ Քարինջ, Ծաթեր եւ Շահալի բնակավայրերը։ Քարինջում վրացական զրահագնացքը գնդակոծում է հայկական ստորաբաժանումները, որոնք պատասխան կրակ են բացում։
Քննարկում խորհրդարանում
Լոռիում ստեղծված դրությունը հոկտեմբերի 22-ին քննարկում է Հայաստանի խորհրդարանը, որտեղ Կառավարությունը ներկայացնում է դեպքերի ընթացքը։ Վարչապետը պատասխանելով պատգամավորների հարցին, հայտնում է, որ «հավաստի աղբյուրից հեռագիր է ստացվել, որ տաճիկները քաշվում են մինչեւ Բրեստի դաշնագրի սահմանը»։ Լոռի-Փամբակում ստեղծված իրադրության վերաբերյալ Քաջազնունին հայտնում էր, որ Դրոն հեռագրել է, թե «վրացիները ուլտիմատում են ներկայացրել» հետ քաշվել զբաղեցրած գծերից։ Հայաստանի կառավարությունը որոշել էր չընդունել վրացիների վերջնագիրը, եւ հարձակման դեպքում զինված դիմադրություն ցույց տալ։
Իր ելույթում Քաջազնունին նաեւ նշում է, որ հունիսին Վրաստանի կառավարությունը Լոռի-Փամբակի շրջանները ճանաչել է Հայաստանի մաս եւ միայն Թիֆլիսի անվտանգությունը ապահովելու նպատակով է ժամանակավորապես զբաղեցրել դրանք։ Վարչապետը նաեւ դիմում է Խորհրդարանին՝ համաձա՞յն է արդյոք Հայաստանի խորհուրդը կառավարության իրականացրած գործողություններին։
Այս հարցի պատասխանը տալու համար խորհրդարանը ընդմիջում է հայտարարում, որից հետո միայն ՀՅԴ խմբակցությունն է հայտարարում, որ լիովին աջակցում է կառավարության քայլերին։ Քաղաքական մյուս կուսակցությունների ներկայացուցիչները հայտարարում են, որ խնդիրը պետք է լուծվի միայն խաղաղ ճանապարհով։ Խորհրդարանի այս վերաբերմունքը հաջորդ օրը խիստ քննադատում է «Զանգ» թերթը, գրելով, որ Հայաստանի խորհրդարանից ակնկալվում էր մի շատ պարզ պատասխան՝ «հավանություն տալ կառավարության կարգադրություններին եւ դատապարտել վրաց կառավարության ագրեսիվ քայլը»։
«Զանգ», 27 հոկտեմբերի, 1918թ., թիվ 65
«Սակայն ֆրակցիաները փոխանակ այդ անելու՝ դիմեցին իրենց սովորական զիգզագներին եւ այդ եղանակով, հրաժարվեցին մի կողմից՝ հայ ժողովրդի անկապտելի իրավունքները բաց ճակատով պաշտպանելուց, մյուս կողմից՝ չկամեցան նշավակել վրաց կառավարության նման հակադեմոկրատիկ քայլը»։
Խորհրդարանում քննարկումից հետո հոկտեմբերի 23-ին Քաջազնունին հեռագրում է Արշակ Ջամալյանին, խնդրելով Վրաստանի կառավարությանը հայտնել, որ Հայաստանի կառավարությունը «ամեն ջանք գործ կդնի միջադեպը խաղաղ կերպով վերջացնելու համար, հուսալով, որ Վրաստանն էլ հեռու կմնա ագրեսիվ գործողություններից եւ չի անցնի այն գիծը, որի առաջ այժմ կանգնած են նրա զորքերը»։
Հոկտեմբերի 25-ին Ջամալյանը հանդիպում է Վրաստանի ներքին գործերի նախարարի օգնական Գվարջելաձեին, որի ժամանակ վերջինս հայտնում է, թե Լոռին զբաղեցնելու առաջարկ վրացական կողմը ստացել է Վրաստանում Թուրքիայի ներկայացուցիչ Աբդուլ-Քերիմ փաշայից։
«Ժողովրդի ձայն», 30 հոկտեմբերի, 1918թ., թիվ 47
«Այս առթիվ Ջամալյանը առարկել է, որ Աբդուլ-Քերիմ փաշայի հայտարարության համաձայն՝ Հայաստանի Կառավարությունը նույնանման առաջարկություն ստացել է Մահմեդ Ալի փաշայի կողմից եւ միեւնույն տերիտորիայի վերաբերմամբ։ Եվ միաժամանակ առաջարկելը եւ Վրաստանին եւ Հայաստանին պարզ ցույց է տալիս, որ այս երկու հանրապետությունների միջեւ ծագած վեճը պիտի լուծեն իրենք՝ վրացիք եւ հայերը միասին՝ փոխադարձ համաձայնությամբ»։
Արշակ Ջամալյանը դիվանագիտական ակտիվ գործունեություն է ծավալում՝ փորձելով կանխել հնարավոր բարդությունները։ Նա կոչով դիմում է Վրաստանի խորհրդարանի պատգամավորներին, հայ ժողովրդի անունից խորին շնորհակալություն հայտնելով Բաքվում տեղի ունեցած ողբերգական դեպքերի ժամանակ տեղի հայերին աջակցելու, ինչպես նաեւ՝ Թիֆլլիսում ապաստան տալու համար։ Ջամալյանը հույս էր հայտնում, որ հայերի եւ վրացիների բարեկամությունը «չեն կարող կտրել ոչ մի խարդավանք, ոչ մի արհեստական շփում, որ ստեղծում են խաղաղ համակեցության եւ ժողովուրդների միաբան կուլտուրական աշխատանքի թշնամիները»։
Հոկտեմբերի 26-ին վիճելի շրջան են ժամանում Հայոց Ազգային խորհրդի ներկայացուցիչները, որոնք կարողանում են հանդարտեցնել կրքերը եւ հավաստիացնել, որ խնդիրը կլուծվի խաղաղ ճանապարհով։ Վրացական կողմն այդ օրերին նաեւ հանդես է գալիս նոյեմբերին խորհրդաժողով անցկացնելու առաջարկությամբ, որտեղ պետք է քննարկվեին Անդրկովկասի երեք հանրապետությունների սահմանային վիճելի բոլոր հարցերը։
***
Նախագծի վրա աշխատել են՝ Միքայել Յալանուզյանը, Մարի Թարյանը, Լուսինե Ղարիբյանը
Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի
Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան
Հոդվածը՝ Mediamax.am կայքից։