Ո՞վ է Հայը

Մաս III

Իսկ դա տեղի է ունենում հաճախ, որովհետև ճշմարտությունը երբեմն բավականաչափ լավը չէ, իսկ քաղցր սուտը կարճաժամկետ բալասանի դեր է տանում:

Արայիկ Մկրտումյան

Հայկական ինքնության վերաբերյալ խնդիրներով մտահոգվել են ոչ միայն գիտական շրջանակները այլև մտավորականները, հասարակական-ազգային գործիչները և այլն: Ինքնության հետ կապված հարցերը բարձրացվել են և՛ գիտական մակարդակներում, ինչպես օրինակ, ուրարտական սեպագրերի ընթերցման առաջին ժամանակներում, երբ հայերին փորձ էին անում նույնացնել իրանական ժողովրդի հետ, կամ ավելի ուշ շրջանում, երբ քաղաքական այս ու այն շահերը ստիպում էին առաջնորդող որևէ խմբի կամ անհատի ավելի շատ զբաղվել հայերի «եվրոպականացման» ուղղության զարգացումով, և՛ հասարակ առօրյա-խոսակցական մակարդակում, երբ փորձ էր արվում հասկանալ, թե ինչով ենք մենք զբաղված մենք ընդհանրապես և առօրյա մեր կենցաղ-պահվածքն ինչքանով է արտացոլում հայի հայկական ինքնությունը և ինչ հասկանալ հայ ասելով ընդհանրապես:

Օրինակ Դերենիկ Դեմիրճյանն իր «Ով է հայը» փոքրիկ էսսեում նկարագրում է հայի բավական հակասական մի կերպար, որը կարծես պատրաստ է զոհաբերել ինքն իրեն իր հայրենիքի համար ու միևնույն ժամանակ քանդում- փչացնում-ավերում է հենց ինքն իրեն:

Լեռ Կամսարը, ում մոտ բավական հաճախ է արծարծվում վերը նշված հարցերին ու իր գործերից մեկում հարց է տալիս, թե քանի՞ տեսակ հայ կա ու հետո սկսում է թվել՝ պարսկահայ, թուրքահայ, ռուսահայ, իսկ հետո նաև դաշնակցական, բոլշևիկ, մենշևիկ և այլն:

Հայկական ինքնության շուրջ բարձր և ցածր, գիտական, մշակութային, կենցաղային և այլ տեսակի ու մակարդակների քննարկումները ցույց են տալիս առաջին հերթին այն, որ տարբեր շրջանակներում անգամ այդ հարցի բարձրացումը վկայում է այն մասին, որ ինքնությունը և հայի հակասական պահվածքը զարմանցնող և զայրացնող է եղել ամենատարբեր շրջանակներում իսկ:

Ցավոք այս հարցերի շուրջ լուրջ և հասարակական մատչելիությամբ աշխատանքները բացակայում են և գոյություն ունեցող քննարկումները սովորաբար շոշափվում են հայերի ծագման տարբերակների մասին կես-գիտական, կես- սիրողական մակարդակներում: Այնտեղ էլ հիմնական վեճն ընթանում է հայ թե ուրարտացի բավական խրթին վեճի շուրջը և լայն հասարակության համար չունի որևէ էական ու հասկանալի ծանրություն:

Ինչևէ: Մենք արդեն փորձել ենք շոշափել խնդիրը որոշակի խորության ու տարբերակների շուրջ և հիմա մնում է միայն մեկ ուղղություն՝ ինչպե՞ս լուծել այդ խնդիրը: Ինչպե՞ս վերականգնել հայկական ինքնության խաթարված սահմանները, ինչպե՞ս փորձել հասնել նրան, որ հայ ասելով հասարակ մարդկանց պատկերացումներն ավելի որոշակի լինեն և հայ կոչվածն ավելի ինքնուրույն կերպար ունենա, քան պարզապես քրիստոնեության, ցեղասպանության և խորովածի հետ կապվող հիշողություն:

Խնդրի լուծման, ըստ էության, երկու մակարդակ գոյություն ունի՝ գիտական և հասարակական: Ինքնության պահպանմանն ուղղված գիտական տարբերակը ենթադրում է հարցի վերաբերյալ գիտական մոտեցում, ուսումնասիրում, խնդրի ամբողջական, կամ հնարավոր չափով ամբողջական վեր հանում և ապա գիտականորեն այդ հարցի մանրակրկիտ և ամբողջական լուծման մեխանիզմների մշակում:

Երկրորդ՝ հասարակական տարբերակը, ինչ որ չափով հանդիսանում է գիտականի բաղկացուցիչ մաս, բայց նաև ունի ինքնուրույնության որոշակի տոկոս:

Այսինքն եթե գիտական մոտեցումը պայմանավորված է պետության անմիջական ղեկավարության և նախաձեռնողականության սկզբունքի կիրառումով ու համակցված աշխատանքով, ապա հասարակական մոտեցումը ենթադրում է ավելի ազատ և ինքնուրույն աշխատանք: Դա այն է, երբ որևէ հասարակական միավոր՝ նախաձեռնություն, անհատ, կազմակերություն և այլն, իրենց կողմից մշակում և փորձում են իրականացնել ինչ-ինչ մշակութային միջոցառումներ, որոնք ուղղված են ինքնության պահպանմանը:

Իհարկե մեկը մյուսի շարունակությունն է, և ավելի աղետալի է այն առումով, որ այսօր Հայաստանում չկա ոչ մեկը, ոչ մյուսը: Ուժեղ գիտական մոտեցման համար ուժեղ պետություն է պետք, իսկ հասարակական մոտեցման համար՝ կայուն հասարակություն: Մշակութային ինքնության աղքատ քաղաքականության դեպքում սեփական մշակութային տարածքը սկսում է ազգայինից դատարկվելուն զուգահեռ լցվել ապազգային երևույթներով:

Իսկ ի՞նչ ենք մենք անում այս ուղղությամբ:

Գիտական առումով ոչ մի հիմնաքարային բան չկա: Հիմա մի կերպ երերալով պահվում է այն ամենը, ինչ հաջողվել է ձեռք բերել վերջին մեկ-երկու հարյուր տարում, իսկ այ իսկական սարսափը հասարակական ուղղությունն է:

Սերիալներ, ֆիլմեր, երգարվեստ, սկեչ-շոուներ, սթենդ-ափ մոնո ներկայացումներ: Դրանց իննսուն տոկոսը խլամ է, որը ոչ միայն թույլ չի տալիս վերադառնալ մշակութային ինքնության ձևավորված սահմաններ, այլև ստեղծում է նոր, ավելի ճիշտ փորձում է նորի տեսք տալ անկանոն ինչ որ երևույթի:

Ով է հայը հարցին պատասխանելու համար պետք է մի քանի հարց էլ տալ՝ ի՞նչ է ուզում հայը, ո՞րն է նրա նպատակը, ինչպե՞ս է ուզում հասնել այդ ամենին, ինչո՞ւ է ուզում այդ ամենը և ինչո՞ւ է կարողանում հասնել կամ չհասնել այդ ամենին:

Թվարկված հարցերին միանշանակ որևէ պատասխան տալ հնարավոր չէ, քանի որ ինքնության հետ կապված հարցերը, որքան որ հետաքրքիր, այնքան էլ դժվարամարս են: Եթե ինքնության մասին խսոքը ձևակերպվում է հետաքրքիր ոճով, բայց զուրկ գիտական տրամաբանությունից, մեծ է գայթակղությունը չիմացած հատվածը փաստերի փոխարեն առասպելներով լցնելու և ցանկալին իրականության տեղ մատուցելու: Իսկ այդ դեպքում, հասկանալի է, չի կարող վերջնական պատկեր ձևավորված լինել: Իսկ դա տեղի է ունենում հաճախ, որովհետև ճշմարտությունը երբեմն բավականաչափ լավը չէ, իսկ քաղցր սուտը կարճաժամկետ բալասանի դեր է տանում:

Հիմա առավել քան մեզ պետք է որակյալ կրթություն, գաղափարական զարթոնք, հոգևոր հեղափոխություն, մի այնպիսի հզոր երևույթ, որի ժամանակ ով է հայն ու դրա հետ կապված մյուս հարցերը ստվերից դուրս կգան: Հնարավոր չէ հասկանալ թե ով է հայը հիմա, եթե փորձ չի արվում հասկանալ, թե ով էր հայը առաջ և թե ով է ուզում լինել հետո:

Մենք շոշափեցինք անցյալն ու ներկան, բայց ապագան չենք կարղ ուսումնասիրել, մենք միայն կարող ենք ենթադրել: Իսկ ենթադրելուց բացի նաև հասկանալ, թե ով ենք ուզում լինել ապագայում: Ուժեղ մարդու նպատակներն ուժեղ են, թույլինը՝ թույլ: Փորձենք հասկանալ, թե ով ենք ուզում լինել հետո:

Դրանով կհասկանանք նաև թե ով ենք հիմա:

Վերջին մաս: