Ռուս-Թուրքական Վանդակ

Մաս 15-րդ

1916թ. դեկտեմբերի 8-ին(26) Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարը գրում է Լոնդոնում Ռուսաստանի դեսպանին և նշում, որ մեծ հաշվով իրենց պլաններն այս պատերազմում Թուրքիայի հետ ավարտված են և նեղուցների գրավումից հետո իրենց պետք է տնտեսապես Ռուսաստանից կախված, բայց ուժեղ ազգային Թուրքիա, իսկ 1920թ. բոլշևիկները միայն արեցին այն, ինչ ցանկանում էին անել ցարականները:

Հրանտ Տէր- Աբրահամյան

Շարունակում ենք ներկայացնել պատմաբան Հրանտ Տէր-Աբրահամյանի և «Կողբ» հիմնադրամի կողմից նախաձեռնված «Ռուս-թուրքական վանդակ» պատմավերլուծական հաղորդաշարիարդեն 15-րդ մասը:

Հրանտ Տէր Աբրահամյանը նշեց, որ նախորդ հաղորդման ընթացքում մենք ժամանակագրորեն մոտեցանք 1920թ. և այստեղ բավական երկար կանգ կառնենք մի շարք կարևոր մանրամասներ հասկանալու և ըմբռնելու համար: Հիշում ենք, որ 1919թ. տարածաշրջանից բացակայում էին ռուսներն ու թուրքերը, բայց այդ վիճակը երկար չտևեց ու արդեն 1920թ. երկուսն էլ վերադարձան: 1920թ. մանրամասն ու ոչ միայն փաստական, այլև ընկալման, բացատրման անհրժեշտության գիտակցումը պայմանավորված է ոչ թե միայն այդ իրադարձությունները լիովին հասկանալու, այլև մեր ներկայիս տարիների հետ համեմատելու համար: Համեմատելու բաներ շատ կան, մենք կարող ենք տեսնել, թե ինչպես են շատ իրադարձություններ ապշեցուցիչ մակարդակում կրկնվում և ոչ միայն իրադարձությունների, այլև շատ գրեթե օրերի համընկնումով: Ու հիմա մեզ պետք է դա շատ լավ տեսնել, հասկանալ:

Հրանտ Տէր-Աբրահամյանը կարճ ներկայացրեց 1920թ. իրադարձությունները, որոնք այս տեսքն ունեն՝

1920թ. գարուն՝ ներքին իրադարձության սրում Հայաստանում:

1920թ. ամառ՝ հայ-ադրբեջանական սահմանային, արտաքին բախումներ, ինչպես նաև ՀՀ տարածքում ադրբեջանաբնակ տարածքներում բախումներ ադրբեջանական հատվածի հետ, ընդ որում հայանպաստ ելքով:

1920թ. աշնանը ռուս-թուրքական պատերազմ, այնուհետև նոյեմբերի 8-ին առաջին զինադադար, կեսերին՝ երկրորդ զինադադարը:

1920թ. դեկտեմբերին ներքին հեղաշրջում:

Ահա այս տեսքն ուներ 1920թ. առաջին հայացքից Հայաստանի համար: Իսկ որ ավելի կարևոր է, 1920թ, ռուս-թուրքական դաշինքի տարին էր: Ոչ քեմալա-բոլշևիկյան, ոչ քեմալա-լենինյան, այլ հենց ռուս-թուրքական: Տարբեր անուններով ու ածականներով իրադարձության իրական իմաստը մեղմացնելը խորհրդային պատմագրությանը բնորոշ երևույթ էր, ինչպես օրինակ նացիստական Գերմանիա, այլ ոչ թե ուղղակի Գերմանիա և այլն:

Մենք սովոր չենք ռուս-թուրքական դաշինք բառերին, մեր լեզվամտածողության կոդում ասես գրված լինի, որ այդ անհնար է, ու եթե նույնիսկ աշխարհի բոլոր փաստերը վկայեն, որ ռուսներն ու թուրքերը դաշինքի մեջ են, ապա մենք միևնույն է ամեն ինչ կանենք դրան չհավատալու համար: Չկա բոլշևիկյան կամ ցարական, կա Ռուսաստան: Միջպետական պայմանագրերը, օգնությունն ու պատերազմը պետություններն են իրար հայտարարում ոչ թե կուսակցությունները և մենք այդ պետք է ընդունենք, ինչքան էլ մեզ համար բարդ ու տհաճ լինի այդ: Այլապես մենք շարունակում ենք մնալ այն մտայնության մեջ, թե  ռուսն ինչ մեղք ունի, «չար» բոլշևիկներն են դաշնակցել թուրքերի հետ: Մենք ոչ թե փորձում ենք դեպքերին նայել չոր ռացիոնալությամբ, այլ նեղանալ ու սիրել ռուսներին, ինչն իհարկե շատ հեռու է քաղաքականություն կոչվելուց: 

Մենք գիտենք, որ ռուս-թուրքական դաշինքներ շատ են եղել ու դրանք ոչ թե ինչ որ անհասկանալի ու էկզոտիկ բաներ էին, այլ հստակ գիտակցված ծանրակշիռ  ընկալված դաշինքներ ու մենք չպետք է դա այդքան ծանր տանենք: Թուրքերի հետ ուրիշներն էլ են դաշինք կազմել, օրինակ բրիտանացիները, ֆրանսիացիները, բայց մենք չենք վատանում թուրք-ֆրանսիական դաշինք ասելով, մինչդեռ ռուս թուրքական դաշինք բառերը մենք ասես անձնական վիրավորանք ընկալենք: 

Կարելի է նկատել, որ ռուսներն ու թուրքերը հակված են դաշնակցել իրար հետ այն ժամանակ, երբ խնդիրներ են ունենում արևմուտքի հետ: Ընդ որում և՛ արևմուտքը, և՛ ռուսները միշտ ցանկացել են ինչ որ կտորներ պոկել Թուրքիայից և պաշտպանել են նրան մեկը մյուսից:

Ռուս-թուրքական դաշինքի մասին խոսելիս պետք չէ կանգ առնել այն մտայնության վրա, որ դա ոչ թե ռուս-թուրքական էր, այլ բոլշևիկա-քեմալական:

Հրանտ Տէր-Աբրահամյանը ուշադրություն  է հատկացնում այն հանգամանքին, որ օրինակ 1916թ. ցարական և ոչ թե բոլշևիկյան Ռուսաստանը պլաններ ուներ ուժեղ Թուրքիայի հարցով: Օրինակ 1916թ. դեկտեմբերի 8-ին(26) Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարը գրում է Լոնդոնում Ռուսաստանի դեսպանին և նշում, որ մեծ հաշվով իրենց պլաններն այս պատերազմում Թուրքիայի հետ ավարտված են և նեղուցների գրավումից հետո իրենց պետք է տնտեսապես Ռուսաստանից կախված, բայց ուժեղ ազգային Թուրքիա, իսկ 1920թ. բոլշևիկները միայն արեցին այն, ինչ ցանկանում էին անել ցարականները:

Հրանտ Տէր-Աբրահամյանը ուշադրություն դարձրեց այն հանգամանքի վրա, որ առհասարակ ռուս-թուրքական դաշինքը ինչ որ զարմանալի բան չէ, եղել է, կա, ու անհրաժեշտության դեպքում էլի կլինի: Մենք զարմանում ենք, չենք ուզում ընդունել, որ ռուսները կարող են իրենց շահերին համապատասխան դաշինք կնքել, մեր կարծիքով ռուսները չեն գիտակցում իրենց շահերը և մենք սիրում ենք նրանց բացատրել իրենց շահերը, ինչը ծիծաղելի է: Օրինակ վերցնենք Հայաստանի ու Ռուսաստանի քարտեզները մի դառը ճշմարտություն կտեսնենք: Մենք չկարողացանք երեսուն տարում յուրացնել Քարվաճառը, իսկ ռուսները կարողացել են յուրացնել ու տիրապետել հսկայական տարածքներ և արդեն երկար դարեր իր վեր: Մենք չենք կարող հաշվի չառնել դա: Այո՛, գուցե ռուսները աշխարհում ամենալավ քաղաքականությունը չունեն, բայց մեզնից հաստատ շատ ավելի լավ գիտեն, թե ինչ են անում: Գուցե ռուսական տնտեսությունը, մոտեցումները մեզ դուր չեն գալիս, բայց ռուսներին քաղաքականություն սովորեցնելն ուղղակի ծիծաղելի է: Եվ աբսուրդ է նաև այն, որ մենք նույնիսկ փորձում ենք ռուսներին ցույց տալ, թե իրականում որն է նրանց շահը, մինչդեռ ռուսները շատ լավ գիտեն, թե որն է իրենց շահը: Նրանք դարերով են կայացրել իրենց քաղաքական գործունեւոյթւոնն ու սկզբուքները և այդ վիթխարի փորձը հաշվի չառնելն ուղղակի անմտություն է:

Ամբողջական տեսանյութը՝