Նրա շնորհիւ անկարելին կը դառնայ միայն դժուարին, դժուարինը՝ կարելի: Երազները կը դառնան նպատակ, նպատակները՝ իրականութիւն: Կը փոխէ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը, պատմութիւնը․․․
Կարեն Խանլարի
Գարեգին Նժդեհը՝ Քրիստափոր Միքայէլեանի մասին
Հայ իրականութեան մէջ, մանաւանդ սովետական պատմաշինութեան վերջին շրջանից սկսեալ, մոդայիկ երեւոյթ է դարձել՝ Գարեգին Նժդեհին իր գաղափարական ակունքներից առանձնացնելը։ Իրականութիւնն այն է, որ Գարեգին Տէր-Յարութիւնեանը՝ Գրեգին Նժդեհ է դարձել ՀՅ Դաշնակցութեան շնորհիւ, ինչպէս ՀՅԴ մարտական եւ մտաւորական միւս բոլոր դէմքերն՝ Արամից, Դումանից, Չաւուշից, Վարանդեանից, Խաժակից մինչեւ Մարուխեան, Զեյթլեան, Մեղրեան, Կրպէյեան, Մոսիեան երկարող բիւրաւոր շարքը։
Անուրանալի է, որ Նժդեհի բոլոր պատմական փայլուն գործերի իրականացումը պայմանաւորուած է՝ նրա դաշնակցականութեամբ։ Դաշնակցութիւնն է Նժդեհին տուել թեւածման անհրաժեշտ թեւերը։
Որքան էլ փորձեն կտրել Նժդեհին իր գաղափարական ակունքներից, միեւնոյնն է՝ Հայ ազգային ազատամարտի ծննդոցում, Քրիստափորեան ՄԱՐԴԱԳՈՐԾ շունչն է կենդանութիւն տուել նրանից եւ նրա նմաններից բաղկացած վիթխարի փաղանգին։ ՄԱՐԴԱԳՈՐԾ շունչ, որի մասին վկայել է հենց ինքը՝ Գարեգին Նժդեհն․
«Մեծ մարդը – սպասուելիք օգնութիւնն է, մխիթարութիւնը, Մեսսիան, որ ժամանակների մայրը երբեմն երբեմն աշխարհ կ’ուղարկէ այս կամ այն ժողովրդի եւ կամ մարդկութեան համար: Մեծ մարդը – պարզատես, վշտակիր, հերոս երեւալով հոգեբանօրէն կը փոխի իր միջավայրը: Նրանով կ’արժէքաւորուի, կ’իմաստնանայ, կը վեհանայ կեանքը: Նրա խօսքը կ’ազդէ, որպէս հրեշէկ կայծը` բռնկեցնելով իրեն հետ առնչող սրտերն ու զգացումները: Նրա ներկայութիւնը կ’ազնուացնէ, կը թեւաւորէ, կը գօտեպնդէ հոգիները:
Նրա շնորհիւ անկարելին կը դառնայ միայն դժուարին, դժուարինը՝ կարելի: Երազները կը դառնան նպատակ, նպատակները՝ իրականութիւն: Կը փոխէ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը, պատմութիւնը․․․
Քրիստափորը կը փրկէ հայ պատմութեան պրէստիժը։
Սեղմ ասած՝ շնորհիւ Քրիստափորի, օտար լծերի տակ ստրկօրէն հոգեվարող, հոգեւոր հօտի փոխարէն, այսօր կայ անկախ եւ ստեղծագործ քաղաքական ժողովուրդը եւ յաւիտենական արժէքներից՝ Մայիսի 28-ը։
Այսօր քսաներորդ դարի շեմքում կանգնած հայութիւնը՝ նախայեղափոխական շրջանի ստրուկների եւ առեւտրական միջնորդների արհամարհուած հօտը չէ, որին աշխարհը կը զլանար անկախութեան իրաւունքը, այլ մարդկութեան գնահատականին արժանացած քաղաքական մի ժողովուրդ` վիրաւոր, բայց ազատ հայրենիքն ունենալու իրաւունքը ձեռքին։
Մի ժողովուրդ, որը Քրիստափորի թողած անմեռ արժէքների գիտակցութեամբ եւ պաշտամունքով կը շարունակէ գոռալ մարդկութեան երեսին․ «ոչ ոքի ի վնաս, իմ եւ մարդկութեան երջանկութեան համար անկախ ապրիլ կ’ուզեմ»:
Փա՜ռք հայ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը եւ պատմութիւնը վերաստեղծող Մեծ Քրիստափորին»:
(Հայաստան, ազգային, գրական, քաղաքական շաբաթաթերթ, Սոֆիա, 1924 յուլիսի 4, էջ 2)
Գրառումը՝ Կարեն Խանլարիի ֆեյսբուքյապ էջից։