Մեզ Անհնար Է Շեղել Մեր Ճանապարհից, Որովհետև Մեզ Համար Միևնույնն Է, Թե Ուր Ենք Գնում

Մաս Երրորդ

Վերսալում պետք է վճռվեր Եվրոպայի ապագան։ Թերևս դժվար է գտնել երկրորդ նման պայմանագիր, որն այնքան հակառակ լիներ իր սկզբնական նպատակներին, որքան Վերսալում ստորագրված պայմանագիրն էր։

Սուրեն Սահակյան

Վիեննայի կոնգրեսով հաստատված խաղաղության տակ դրված հիմնական ականը «Սրբազան դաշինքի» մասնակիցների պատկերացումներն էին երկրների ինքնիշխանության մասին։ Ըստ էության, «Սրբազան դաշինքը» կոչված էր պաշտպանել երկրների ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության սկզբունքները, սակայն դրա մասնակիցներից յուրաքանչյուրը յուրօրինակ պատկերացում ուներ այդ սկզբունքների վերաբերյալ։ Պրուսիայում, օրինակ, կարծում էին, որ ազդեցիկ տերության կարգավիճակը ստիպում է Պրուսիայի տարածքային միասնականության, ինչը ենթադրում էր մասնատված երկրի տարբեր հատվածների միջև ընկած տարածքների բռնակցում։ Ռուսաստանն իր հերթին պատերազմ նախաձեռնեց Օսմանյան կայսրության դեմ՝ սպառնալով ուժերի հավասարակշռության էական փոփոխություններ մտցնել իր օգտին։ Ավստրիան էլ դեմ չէր Բալկանները վերցնել իր տիրապետության տակ՝ օգտվելով այս աղմուկից։ 

Վիեննական խաղաղության մոդելի դեպքում ևս հարկ է նշել Անգլիայի կայունացնող դերը։ Երբ ուժի և իրավունքների հավասարակշռության մեջ ուժի օգտին փոփոխություն էր լինում, մեծանում էր Անգլիայի՝ որպես հավասարակշռությունը վերականգնողի դերակատարությունը։ Այդպես եղավ նաև այս դեպքում․ երբ Ռուսաստանը Օսմանյան կայսրության դեմ նախաձեռնեց «Ղրիմի պատերազմը»․ ուժային հավասարակշռության փոփոխություն թույլ չտալու նպատակով Անգլիան և Ֆրանսիան մեծ օգնություն ցուցաբերեցին օսմաններին և միասնաբար պարտության մատնեցին Ռուսաստանին։ Ընդհանուր առմամբ, չնայած խնդիրներին, այդպիսի հավասարակշռության հասնել հաջողվեց Կոնգրեսին հաջորդած մոտ 100 տարվա համար։ 

Վերսալի խաղաղության պայմանագիր

Վեստֆալյան խաղաղության պայմանագրին հաջորդած 200 տարում` մինչև 19-րդ դարի վերջ, Եվրոպայի անվտանգային համակարգի հիմքը գերմանական իշխանապետությունների տարանջատվածությունն էր։ Հենց դա էր ուժերի բնական և արհեստականորեն ձևավորված ընդհանուր հավասարակշռության հիմքում։ Միասնական Գերմանիան անհուսալիորեն խախտելու էր եղած հավասակաշռությունը և ի չիք դարձներ հակակշիռների մեխանիզմները։ Դա էր պատճառը, որ Եվրոպական տերությունները հակված էին ամեն կերպ հակազդել այդպիսի միավորման փորձերին։

Այս ժամանակամիջոցում Գերմանական համադաշնության կանցլեր Բիսմարկը հակազդման բոլոր տարբերակներից ամենաշատը փորձում էր խուսափել Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի հետ երկու ճակատով կռվելու հեռանկարից։ Այդ տարբերակն ի չիք դարձնելու մղումով, օգտագործելով հարևան բոլոր երկրների հակասություններն ու վախերը, նա դաշինքների մի ամբողջություն ստեղծեց։ Առաջինը Ավստրո-Հունգարիայի հետ դաշինքն էր, ըստ որի՝ կողմերը պարտավորվում էին նրանցից մեկի վրա ռուսական ագրեսիայի դեպքում լիարժեք ռազմական օգնություն ցուցաբերել մյուսին։ Մյուս կողմից, օգտագործելով աֆրիկյան մայրցամաքում գաղութատիրական քաղաքականության պատճառով լարված ֆրանս-իտալական հարաբերությունները, Բիսմարկը Իտալիային ևս մղեց դեպի ավստրո-գերմանական պաշտպանական դաշինք, բայց արդեն Ֆրանսիայի դեմ։ Դաշինքների այս շարքն ավարտվում էր «Երեք կայսրերի միություն» պայմանագրի կնքումով, որով Ավստրիան և Գերմանիան Ռուսաստանի առաջ պարտավորություն ստանձնեցին չեզոք մնալ, եթե այլ երկիր պատերազմ սկսի Ռուսաստանի դեմ։ Իսկ Ավստրիան և Ռուսաստանը պարտավորվում էին չեզոքություն պահպանել, եթե Գերմանիան պատերազմի Ֆրանսիայի դեմ։ Այս ջանքերից հետո Բիսմարկը նաև մեկ այլ համաձայնություն հաջողեցրեց՝ Միջերկրածովյան դաշինքը, որին միացած երկրները, այդ թվում՝ Անգլիան, պայմանավորվում էին պահպանել Միջերկրական ծովում ձևավորված ստատուս-քվոն։ Այս ամենից զատ, Բիսմարկը գաղտնի պայմանավորվածության եկավ Ռուսաստանի հետ, ըստ որի՝ Գերմանիան պարտավորվում էր չեզոքություն պահպանել, եթե Ավստրիան հարձակվի Ռուսաստանի վրա, իսկ Ռուսաստանը պարտավորվում էր նույնն անել Գերմանիայի նկատմամբ ֆրանսիական ագրեսիայի դեպքում։

Այս բոլոր քայլերը Գերմանական կայսրության ստեղծման ամենամեծ հակառակորդին՝ Ֆրանսիային մեկուսացնելու և հետագայում կայսրությունը խաղաղությամբ ապահովելու համար էին արվում, այնինչ իր պաշտոնից Բիսմարկի հրաժարականից հետո Գերմանիայի երիտասարդ կայսր Վիլհելմ 2-րդը ցանկացավ Գերմանիայի ձեռքերը այդպիսի կապանքներից ազատել։ Բիսմարկի կառուցած հակակշիռների ամբողջ համակարգը փլուզվեց, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը դաշինք կնքեցին՝ կենդանացնելով երկու ճակատով կռվելու Բիսմարկի վախերը։ Անգլիայի հետ հարաբերությունները փչացան Վիլհելմի վարած ծովային քաղաքականության պատճառով, ինչը մարտահրավեր էր Անգլիայի ծովային դոմինանտությանը։ Եվ երբ այս երեք պետությունները միացան Անտանտի մեջ, Գերմանիան Ֆրանսիային մեկուսացնելու փոխարեն ինքը հայտնվեց մեկուսացման մեջ։ Այս իրավիճակից դուրս գալու և Եվրոպայում գերմանական հեգեմոնիայի հասնելու նպատակով Գերմանիան Ավստրիայի հետ դաշինքով մտավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ, որն էլ հաջողեցրեց պարտվել։

Եվ ահա Վերսալում պետք է վճռվեր Եվրոպայի ապագան։ Թերևս դժվար է գտնել երկրորդ նման պայմանագիր, որն այնքան հակառակ լիներ իր սկզբնական նպատակներին, որքան Վերսալում ստորագրված պայմանագիրն էր։ Նախ, խաղաղության պայմանները բավականին մեղմ էին Գերմանիային ռևանշի հնարավորությունից զրկելու համար և բավականին նվաստացուցիչ էին, որպեսզի նման հավակնություններ Գերմանիան չունենար։ Հաջորդը, մինչ այդ պահը նախկինում բոլոր պարտված կողմերը ներվել էին և համընդհանուր անվտանգային համակարգում դեր ստանձնել։ Վերսալի պայմանագրի դեպքում Գերմանիան չներվեց և դուրս մղվեց ընդհանուր անվտանգային համակարգից։ Նույնը տեղի ունեցավ հեղափոխության ու դրան հաջորդած քաղաքացիական պատերազմի մեջ թաղված Ռուսաստանի հետ։ Ավստրո-հունգարական կայսրությունը ևս պատերազմի արդյունքներով փլուզվել էր։ Այսինքն՝ նախկին աշխարհակարգի պահապան երեք երկրները գործնականում դուրս մնացին ընդհանուր համակարգից։ Ընդհանրապես, ժամանակի քաղաքական միտքն աշխատեց ի հակադրություն կուտակված փորձի։ Եթե նախկինում խաղաղությունը պահպանվում էր սահմանված հավասար իրավունքների և ուժի հավասարակշռության պայմաններում, ապա այս անգամ փորձ արվեց ուժի գործոնն ընդհանրապես անտեսել և բավարարվել իդեալիստական աշխարհի մոդելի ստեղծման համար իրավական դաշտ ապահովելով։ Սրան կարող ենք ավելացնել, որ Գերմանիան արդեն տարանջատված չէր։

Գերմանիան և իր դաշնակիցները արագորեն պարզեցին նաև, որ պայմանագրի դրույթները խախտելը իրենց համար ոչ մի հետևանքների չի հանգեցնում։ 1925թ․ շվեյցարական Լոկառնո քաղաքում անցկացված համաժողովում Գերմանիան անխախտելի ճանաչեց կայսրության արևմտյան սահմանները, սակայն հրաժարվեց այդպիսին ճանաչել արևելյան՝ Լեհաստանի և Չեխիայի սահմանները։ Դա ահազանգ չեղավ Եվրոպայի համար։ Ռեյնի ապառազմականացված շրջանի վերառազմականացումը ևս անտեսվեց։ Հաջորդը Ավստրիայի անշլյուսն էր, իսկ պատերազմից առաջ վերջին ահազանգը «Մյունխենյան դավադրության» բերումով Չեխիայի տարածքի մի մասի բռնակցումն էր Գերմանիային։ Տրամաբանական հաջորդ քայլը Լեհաստանի վրա հարձակումն էր, ինչը և տեղի ունեցավ։ Վերսալի պայմանագրի բանակցությունների ժամանակ Ֆրանսիայի մարշալ Ֆերդինանդ Ֆոշը պայմանագիրը բնութագրել էր ոչ թե որպես խաղաղության, այլ 20 տարով զինադադար հաստատելու մասին պայմանագիր։ Ուղիղ 21 տարի անց սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։

Ինչո՞ւ էր Եվրոպան անտեսել համաեվրոպական խաղաղ հարաբերությունների հաստատման իր հարուստ փորձը։ Թերևս, պատճառը ԱՄՆ-ի առաջին էական մասնակցությունն էր եվրոպական գործերին և նրա պատկերացումներն աշխարհակարգի մասին։ Սրա կքննարկենք առաջիկայում։