Երբ հասկանում ես, որ իրավական առումով կյանքդ բաղկացած է քարացած ձևականությունից, երբ ներսդ ըմբոստանում է համատարած արհամարհանքի ու ձևականության դեմ, երբ ընկճվում ես պետական տոնի խեղճությունից, մի՞թե այս ամենը չի հուշում, որ այս ամենը սխալ է, որ մի ժամանակ ամեն ինչ ուրիշ է եղել:
Արայիկ Մկրտումյան
Սահմանադրության հերթական օրն անցավ սովորականի նման: Շնորհավորանքներ, խոսքեր, կոչեր և այլն: Թերևս այս տարի համերգներն ավելի գեղեցիկ էին կազմակերպված, ռազմական տեխնիկայի առկայությունն էլ ամեն ինչ «մի տեսակ հավես էր դարձնում», ինչպես երեկ ասաց ինքնաթիռներին նայող մի քաղաքացի իր փոքրիկ որդուն:
Առանձնապես ասելիք էլ չկա, քանի որ հնարավոր բոլոր տեսակի բողոքներն ու ձևակերպումները արդեն քանի քանի տարի է կրկնվում են: Բոլոր դժգոհությունները, սահմանադրության վերարժևորման կոչերը, ամեն ամեն ինչ կա: Չկա միայն սահմանադրության վերաժևորումը, այդ ամենի համընդհանուր մակարդակի գիտակցումը, ինչպես նաև շատ ուրիշ բան:
Իրականում շատ զարմանալի կլիներ, եթե երեկ՝ հուլիսի 5-ը նշվեր գիտակցված և հասկացված տոն, արժևորված մի իրականություն: Զարմանալի կլիներ, որովհետև Հայաստանում գոյություն ունեցող լճացած-ճահճացած գաղափարական կյանքում պարզապես չի կարող ինչ որ բան նորմալ հասկացվել և ընդունվել: Այն էլ սահմանադրությունը: Սկզբունքորեն չի կարող: Որովհետև Հայաստանում դեռևս մանր մունր երևույթներն անգամ կռվով ու վեճով են տեղի ունենում, փողոցը կարմիր լույսի ժամանակ չանցլն չենք կարողանում, իսկ սահմանադրությունը չափից ավելի լուրջ բան է, որ այդ իրավիճակում լուրջ ընդունվի և դեռ մի բան էլ հասկացվի:
Ու հարցը միայն սահմանադրություն չէ, այլ հասարակական-պետական դաշտի վերաբերմունքը և գիտակցությունը նման հարցերի մասին: Լիներ սեպտեմբերի 21-ը կամ հունվարի 28-ը, մայիսի 9-ը կամ նման մեկ այլ օր, լինելու էր նույնը: Լիքը խոսք, կենաց, համերգ և ուրիշ ոչինչ:
Երեկ ևս սահմանադրություն շնորհավորելը նաև սրախոսությունների առիթ տվեց, ինչպես նաև հնչեցին կարծիքներ, որ «Էդ ի՞նչն է նորմալ, որ սա էլ նորմալ լիներ»:
Երեկվա համերգն ավարտվեց ու այսօր արդեն սահմանադրության մասին հիշողները շատ քիչ են: Օր էր նշվեց, գնաց:
Մի խոսքով, շնորհավոր սահմանադրություն, ցրվեք տներով:
Չեխ հանճարեղ գրող Յալոսլավ Հաշեկն իր «Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները» գրքում, նկարագրելով, թե ինչ կեղծ էր ամեն ինչ, կենացային մակարդակից այն կողմ չանցնող, նկարագրում է մի իրավիճակ, երբ ավստրիական մի գնդի զինվորների համար դաշտային պատարագի ծեսն անցնկացնող ֆելդկուրատ Օտտո Կացն ասում է.
«Զինվորնե՛ր, այսօր դուք գնում եք ռազմաճակատ և այլն։ Ուրեմն, ուղղեցեք ձեր սիրտն առ աստված և այլն։ Անտարակույս։ Ձեզնից ոչ ոք չգիտի, թե ձեզ ինչ կպատահի։ Անտարակույս։ Եվ այլն։»
Հետո նկարագրվում է, որ զինվորները մի կուշտ զվարճացան այդ պատարագից:
Հասկանալի է, որ այդ խեղկատակությունը ներկայացնելով Հաշեկը սատիրայով ցույց է տալիս, թե ինչ աստիճանի փտած, նեխած ու այլանդակված է ամեն ինչ:
Ու մենք այսօր կարող ենք ցավոտ վստահությամբ ասել, որ մեզ մոտ էլ շատ շատ բաներ նման մակարդակում են: Ու իրոք ցավոք, որովհետև խոսքն ամեն դեպքում սահմանադրության մասին է: Ինչ որ թեթև օրենքի մասին չէ, որ կարելի է խախտել ու հետևանքներ չլինեն: Ու սա արդեն հոգնեցնող է: Արդեն հոգնում ես, զզվում ես մշտական ձևացումներից, իմիտացիայից: Հոգնում ես, որ այս տարի էլ երկիրը երկիր չէ ու մարդիկ էլ մարդ չեն, հոգնում ես, որ երբեք ուրիշ բան չես տեսնում, հոգնում ես, որ նույնիսկ չես էլ կարողանում ողջսրտով սահմանադրության օր շնորհավորել, որովհետև լսողները կամ քմծիծաղ են տալիս, կամ ձեռքները թափ տալիս ու գնում մի կողմ, հոգնում ես: Իրոք հոգնում ես:
Հետոս սկսում ես մտածել, որ արդյո՞ք միշտ է այսպես եղել: Մի՞շտ է պետական խորհրդանիշը արհամարհանքի արժանացել, մի՞շտ է ծաղրվել, մի՞շտ է արագ-արագ իբրև թե նշվել: Մի՞շտ են մարդիկ այսքան հուսահատ ու ցինիկ եղել: Մի՞շտ է ամեն ինչ այսքան անհնարին մակարդակի անտարբեր եղել:
Ու իրոք, երբ հետ ես նայում, ուրիշ ոչինչ չես հիշում: Պետական տոները միշտ հապշտապ ու անհասկանալի, կենացը՝ շատ, ծաղրը՝ շատ, գաղափարը՝ այլանդակված, մարդիկ՝ ջղային ու թևաթափ, օրենքները՝ ձևական, խախտումները՝ ահռելի…ու երբ սիրտդ ճմլվում է անընդհմեջ ու անընդհատ իմիտացիայից ու ձևականությունից, երբ պետական ու պաշտոնականը միայն զզվանք, անվստահություն ու վախ է առաջացնում, երբ մարդն ու իր օրենքը իրար հետ կապ չունեն, երբ նոր օրենքը արհամարհվում է դեռևս ուժի մեջ չմտած, երբ հասկանում ես, որ իրավական առումով կյանքդ բաղկացած է քարացած ձևականությունից, երբ ներսդ ըմբոստանում է համատարած արհամարհանքի ու ձևականության դեմ, երբ ընկճվում ես պետական տոնի խեղճությունից, մի՞թե այս ամենը չի հուշում, որ այս ամենը սխալ է, որ մի ժամանակ ամեն ինչ ուրիշ է եղել:
Ու ինչպե՞ս մենք հասանք այս ամենին: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ աշխարհում առաջին սահմանադրական հանրապետության նախագծի հեղինակ ժողողվուրդն այսօր չի հասկանում սահմանադրության նշանակությունը: Ինչպե՞ս: Ովքե՞ր ու ե՞րբ կարողացան մեր մեջ զզվանք ու արհամարհանք մտցնել հարազատ երկրի օրենքների հանդեպ: Ինչպե՞ս կարողացան մեզ համոզել, որ մենք թքած ունենանք մեր իսկ ընդունած օրենքների նկատմամբ: Ու երբ մի ողջ հասարակություն ընդունում է սահմանադրություն ու չի հասկանում, արհամարհում է այն, մի՞թե այդ ամենը չի խոսում այն մասին, որ մենք իրոք լուրջ խնդիրներ ունենք:
Ու երբ հերթական բարեկամը գալիս է արտասահմանից ու պատմում, որ այնտեղ օրենքը բոլորի համար է ու հազարից մեկ են խախտում, որ գրեթե բոլորն են պահպանում այն ու որ բացառություն է օրենքը խախտելը, ոչ թե այն պահելը, ապա ի՞նչ սրտով շնորհավորես սահմանադրության կամ այլ պետական տոն: Մի քանի շաբաթ հետո էլ անկախության հռչակագրի օրն է: Մի՞թե նույն մթնոլորտը չի լինելու: Շնորհավոր և այլն:
Ցավն էլ այն է, որ այդպես է լինելու: Որովհետև այդպես է եղել: Որովհետև ոչ մի բան չ փոխվել, որ այդպես չլինի: Որովհետև պետական խորհրդանիշ ԱԺ-ն, երկրի օրենք ընդունող մարմինը էժանագին լեզվակռվի ու իրար քաշքշուկի վայր է: Որովհետև պետական պաշտոնյան դեռևս շարունակում է մնալ անլուրջ կերպար: Այդ իրավիճակում ՀՀ քաղաքացին չի կարող հավատալ սահմանադրությանը: Ինչպե՞ս հավատա: Ինչպե՞ս կարող է ԱԺ-ի խայտառակության հետ մեկտեղ գոյության ունենա նաև նորմալ ու հասկանալի սահմանադրություն, որն այնքան են ձևախեղել, որ նախկինից բան չի մնացել:
Ոչ, դեռևս Չշնորհավոր: Ու Չշնորհավոր այնքան ժամանակ, որ մենք մեր ուղեղում հեղափոխություն անենք, որ հասկանանք ընդհանրապես ինչն ինչոց է, թե չէ կարելի է ամիսը մեկ փոխել սահմանադրության այս կամ այն կետը: Անիմաստ կլինի: «Հաց, հաց ասելով» չես կշտանա: Դատարկ ճառերով էլ սահմանադրություն չի կայանա:
Մնում է հուսալ, որ մենք ի վերջո ինչ որ չափով կլրջանանք: Եռաբլուրը վկա: Մենք եթե ոչ մեզ, գոնե նրանց ենք լրջության պարտք: Որովհետև նրանք, այնտեղ պառկածները այնքան լուրջ մոտեցան իրենց պարտքին, որ իրենց կյանքը զոհեցին, մի՞թե մենք կարող ենք այդքան երախտամոռ լինել և ուրանալ նրանց, ովքեր պաշտպանեցին և՛ մեզ, և՛ մեր հողը, և՛ մեր սահմանադրությունը: