Մեզ Անհնար Է Շեղել Մեր Ճանապարհից, Որովհետև Մեզ Համար Միևնույնն Է, Թե Ուր Ենք Գնում

Մաս Վեցերորդ

Թեև Հայաստանում տարածված կարծիք կա, թե ներկայումս Ռուսաստանի համար առաջացած խնդիրները հենց Ռուսաստանի հետ են կապված, սակայն կարելի է ենթադրել, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում բոլոր ռազմավարական ոլորտներում իր պոտենցիալը կորցրած Ռուսաստանը հակադրության մեջ մտած որևէ կողմի համար չի կարող էական մրցակից լինել։

Սուրեն Սահակյան

Զուգահեռաբար, ԱՄՆ-ի տնտեսության թուլացումն առավել ակնհայտ երևաց 2008թ․՝ ամերիկյան ծագում ունեցող համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ։ Եվ անմիջապես էլ այսպես կոչված «արևմտյան բլոկում» բազմաթիվ հակասություններ ի հայտ եկան։ Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ-ի վարած քաղաքականությունը 2013թ․-ին այլևս նույն աջակցությունը չգտավ ՆԱՏՕ-ի գործընկերների կողմից։ Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան հրաժարվեցին ԱՄՆ-ի հետ կոալիցիոն գործունեություն ծավալել Սիրիայում, ինչպես դա տեղի էր ունեցել Իրաքի դեպքում։ Եվ անմիջապես էլ սկսեցին ճաքեր նկատվել Հյուսիսատլանտյան բլոկի ներսում։ Արդեն 2013թ․-ին Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը հայտարարում էր, որ Եվրոպան պետք է իր անվտանգությունը ինքնուրույն կազմակերպի։ Եվ դա տարբեր պարբերականությամբ մինչ օրս կրկնում են եվրոպական երկրների տարբեր ղեկավարներ, այդ թվում՝ վերջերս դա նկատած Էմանուել Մակրոնը։ Նույն ժամանակներում միավորված Եվրոպան իր սահմանների երկայնքով սկսեց ակտիվացնել հարաբերությունները հարևանների հետ՝ ՆԱՏՕ-ից զատ անվտանգային գոտիներ ստեղծելու ակնհայտ մտադրությամբ։ Մենք դա տեսել ենք Արևելյան գործընկերության ծրագրի շրջանակում Խորհրդային Միության նախկին երկրների հետ հարաբերությունների կարգավորման օրինակով։ Արդեն Թրամփի նախագահության տարիներին ԱՄՆ-ն հայտարարեց, որ չի պատրաստվում իր միջոցներով արհեստականորեն երկարաձգել Դաշինքի կյանքը, այնպես որ դրանում հետաքրքրված երկրները պետք է կատարեն իրենց ֆինանսական պարտավորությունները՝ ՀՆԱ-ի 2 տոկոսը տրամադրելով Դաշինքի գործունեությանը։ ԱՄՆ-ն տնտեսական պատերազմ սկսեց Չինաստանի դեմ՝ աստիճանաբար մեծացնելով դրա մասշտաբները։ Իսկ ռուս-ուկրաինական պատերազմից հետո եվրոպական առաջատար երկրները՝ Գերմանիան և Ֆրանսիան, աննախադեպ մեծացրին իրենց ռազմական ծախսերը և սպառազինության մակարդակը։

Այս նկարագրությունը ցույց է տալիս, որ իրոք, կանոնները նույնը թողնելով՝ ԱՄՆ-ն ժամանակի ընթացքում այլևս չի կարող նախկինի պես վերահսկել իրավիճակը։ Առավել ևս Թրամփի ղեկավարման տարիներին վարած տրամագծորեն հակառակ քաղաքականության պատճառով։ Հեգեմոնի և կարգերի պաշտպանի իր դերը պահպանելու համար ԱՄՆ-ն ստիպված է զսպել դեռևս միայն տնտեսական ազդեցության առումով իրեն մարտահրավեր նետած Չինաստանին։ Ստեղծվող նոր դաշինքներն, ըստ իրենց նշանակության, հենց չինական առևտրային ուղիները վերահսկելու համար են, բայց Չինաստանի տնտեսական գոտին այլևս չի սահմանափակվում իր նեղ տարածաշրջանով և այդպիսի տնտեսական վերահսկողության համար պայքար է գնում պրակտիկորեն ամբողջ աշխարհում։ Բնական է, որ ստեղծված իրադրությունն իր շահերին ծառայեցնել փորձում են շահառու բոլոր երկրները, այդ թվում՝ Ռուսաստանը։ Թեև Հայաստանում տարածված կարծիք կա, թե ներկայումս  Ռուսաստանի համար առաջացած խնդիրները հենց Ռուսաստանի հետ են կապված, սակայն կարելի է ենթադրել, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում բոլոր ռազմավարական ոլորտներում իր պոտենցիալը կորցրած Ռուսաստանը հակադրության մեջ մտած որևէ կողմի համար չի կարող էական մրցակից լինել։ Ավելի տրամաբանական կլիներ կարծել, որ թե՛ Ռուսաստանը, թե՛ Թուրքիան, թե՛ տարածաշրջանային այլ լիդեր-երկրներ փորձում են նոր ստեղծվող աշխարհակարգում իրենց համար ավելի շահավետ դերակատարություն ստանձնել։ ԱՄՆ-ին, օրինակ, Ռուսաստանի աջակցությունն անփոխարինելի է Չինաստանը տնտեսապես վերջնական շրջափակելու հեռանկարի համար, իսկ Չինաստանի համար այն կարող է ԱՄՆ-ի վերահսկողությունից դուրս հուսալի լոգիստիկ հնարավորություններ ապահովող դաշնակից դառնալ այն պայմաններում, երբ Ասիական և Հնդկախաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջաններում ԱՄՆ-ն արդեն իսկ գործնականում ապահովել է իր անհրաժեշտ և բավարար ներկայությունը։ 

Հայաստան և Արցախ

Նոր աշխարհակարգի ճարտարապետության այս դրվագները ստիպում են փորձել այլ դիտանկյունից էլ նայել Հայաստանի և Արցախի շուրջ ծավալվող իրադարձություններին։ 2020թ․ պատերազմը տեղի ունեցավ պայմաններում, երբ ԱՄՆ-ն Թրամփի կառավարմամբ մեկուսացման քաղաքականություն էր վարում, ինչն, ինչպես վերը նկարագրված է, ամբողջ աշխարհում և առանձին տարածաշրջաններում հանգեցրեց սպառազինության հավասարակշռությունների խախտման և տարածաշրջանային լիդերների ազդեցության ոլորտների վերաբաշխման գայթակղության։ Իր հերթին Ռուսաստանը հետևողականորեն պատրաստվում էր Ղրիմի համար հետաձգված պատերազմին։ Այդ, ինչպես նաև արցախյան պատերազմից խուսափելու թերևս միակ տարբերակը նոր աշխարհակարգի մեջ «Արևմուտքի» հետ Չինաստանին մեկուսացնելու հարցում Ռուսաստանի հետ միասնական գործելու հեռանկարն էր։ Ծրագրին միանալու համար Ռուսաստանը չափազանց մեծ գին առաջարկեց․ այդ գինը ռուս-ուկրաինական պատերազմից անմիջապես առաջ հրապարակված Ռուսաստան-ՆԱՏՕ բանակցություններին ռուսական կողմի մերժված առաջարկն էր։ «Արևմուտքի» պատկերացումների ապագա աշխարհին իր դերակատարությունը Ռուսաստանը պատկերացնում էր որպես լիարժեք գործընկեր, որի կամքից կարող էր կախված լինել ապագա աշխարհի ճարտարապետության ճակատագիրը։ Այդ առաջարկը գուցեև ընդունելի լիներ, եթե Ռուսաստանի քաղաքական համակարգն ավելի կայուն և դրա ապագան ավելի կանխատեսելի լիներ։ «Արևմուտքի» համար այդպիսի հուսալի գործընկեր կարող էր լիներ բացառապես ժողովրդավարական Ռուսաստանը։ Այլ պարագայում մեծ էր վտանգը, որ մի խնդիրը լուծելու փոխարեն «Արևմուտքը» երկուսը կստանար և հավելյալ վտանգներ կստանար Չինաստանի և Ռուսաստանի շահերի համադրման պարագայում։ Եվ Ռուսաստանը Ղրիմի բռնակցումից հետո պատրաստվում էր այդ սցենարին։

Ղրիմի իրադարձություններից հետո ռուսական պետական ու ոչ պետական հեռուստատեսության էկրանները հնարավոր ու անհնար բոլոր միջոցներով հիմնավորում էին Ուկրաինայի հետ պատերազմի անհրաժեշտությունը՝ երբեմն աբսուրդի հասցնելով փաստարկները։ Միաժամանակ, ակնհայտ էր, որ ուկրաինական պատերազմի այդ սցենարում նրա արևմտյան տնտեսական սահմանները փակվելու են։ Արևմուքի հետ որևէ կապ ունենալու համար Ռուսաստանի համար կենսական նշանակություն ուներ ոչ միայն Թուրքիայի և Ադրբեջանի չեզոքությունը, այլև աջակցությունը։ Այդպիսի աջակցությունը Թուրքիայի պարագայում պետք էր նրա վարած տնտեսական ու արտաքին քաղաքականության համատեքստում, ինչպես նաև Ադրբեջանի աջակցությունը՝ որպես Վրաստանը շրջանցող ցամաքային ուղի և աշխարհին ռուսական ռեսուրսների միջնորդ-մատակարար։ Ի թիվս այլ զիջումների՝ այդպիսի աջակցության մեզ հետաքրքրող գինը Արցախի խնդրում հօգուտ Ադրբեջանի դիրքորոշման փոփոխությունն էր։ Եվ հենց Ղրիմի բռնակցումից մեկ տարի անց Ռուսաստանը սկսեց զիջումների գնալու համար մեծացնել ճնշումը Հայաստանի վրա, իսկ Ադրբեջանին զինել՝ սպառազինության հավասարակշռությունն այնպես խախտելով, որ պատերազմն անխուսափելի դարձնի, իսկ դրա ելքը՝ կանխատեսելի։ 2020թ․ նոյեմբերի 9-ին ստորագրված փաստաթղթի մեջ ամրագրվեց և առաջին անգամ հանրային քննարկման դաշտ նետվեց այդ պատերազմում և դրա արդյունքներով Ռուսաստանի շահագրգռությունը՝ տարածաշրջանային հաղորդակցության միջոցների ապաշրջափակումը։ Հատկանշական է, որ հայկական կողմի պնդմամբ ստորագրված փաստաթղթի համատեքստում «Մեղրիի միջանցքի» մասին խոսք չի եղել։ Ադրբեջանական կողմը սրա ճիշտ հակառակն է պնդում։ Ակնհայտ է, որ եթե ոչ գրավոր, ապա բանավոր պայմանավորվածությունը Ադրբեջանը կայացրել է ոչ թե հայկական, այլ ռուսական կողմի հետ և այդ պայմանավորվածությունը տեղի է ունեցել մինչև պատերազմի ակտիվ փուլի ավարտը։ Ռուս-ադրբեջանական այս համագործակցության բարձրակետը Ուկրաինա Ռուսաստանի ներխուժման նախօրեին ստորագրված դաշնակցային համագործակցության մասին համատեղ ստորագրված փաստաթուղթն էր՝ կասկած չթողնելով, թե ինչ ուղղվածություն և ինչ գին ուներ այդ դաշնությունը։ 

Ի դեպ, կարծիք կա, որ Ադրբեջանի և Թուրքիայի լոյալության պարագայում Հայաստանը միակ երկիրը չէ, որ կարող է ապահովել նրանց միջև պակասող օղակը, այլ այդպիսի հանգույց կարող է դիտվել նաև Իրանը, եթե Հայաստանի հետ խնդիրներ առաջանան։ Սակայն խնդիրն այն է, որ Հայաստանի պարագայում ընտրվում է նվազագույն դիմադրության ուղին։ Իրանը, իր տարածքը տրամադրելով, դրանից իրեն հարմար դիվիդենտներն է քաղելու և ի՛ր գինն է առաջարկելու։ Իրանին ճնշելով ուզածը ստանալն ամենևին նույնը չէ, ինչ Հայաստանի պարագայում։ Միաժամանակ, դժվար թե շահագրգիռ երկրներին ձեռնտու լինի տարածաշրջանում Իրանի ազդեցության նմանօրինակ աճը՝ հաշվի առնելով միջազգային հանրության և հարևանների հետ վերջինիս ունեցած խնդիրները։ Այնպես որ, կարելի է ենթադրել՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի համար Հայաստանով անցնող հաղորդակցության ուղիներն ալտերնատիվ չունեն կամ դրանց գինը անթույլատրելիության աստիճան բարձր է։

Չմոռանանք, որ այս համագործակցության մեզ համար ամենակարևոր դրսևորումը՝ Արցախում 2020թ․ տեղի ունեցած պատերազմը, եղավ Թրամփի կառավարման և ԱՄՆ-ի վարած մեկուսացման քաղաքականության պայմաններում։ Բայց փոխվեց թե՛ Թրամփը, թե՛ նրանով պայմանավորված ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականությունը։ Ատլանտյան երկրորդ խարտիան հնարավոր նոր աշխարհակարգի վերաբերյալ բավականին սպառիչ պատասխաններ է տալիս, և մեզ հետաքրքիր է հասկանալ, թե նկարագրված այդ աշխարհում ինչ հեռանկարներ ունեն Հայաստանն ու Արցախը։ 

[շարունակելի]