Մեզ Անհնար Է Շեղել Մեր Ճանապարհից, Որովհետև Մեզ Համար Միևնույնն Է, Թե Ուր Ենք Գնում

Մաս յոթերորդ

Հայաստանն, իհարկե, կարող է չընդունել միջազգային հանրության մեկնած ձեռքը և «տարածաշրջանից գնալ աշխարհ», սակայն ամբողջ խնդիրն այն է, որ տարածաշրջանային երկրներն իրենց քաղաքականությունը զերծ չեն պահում գլոբալ զարգացումներից և ավելին՝ դրանով են պայմանավորում իրենց ընկալումների ամբողջ սպեկտրը։ Բացի դրանից, այդպիսի ընկալումներում տարածաշրջանային երկրները Հայաստանին ոչ թե որպես առանձին սուբյեկտ են ընդունում, որի հետ կարելի է և պետք է շահերը համադրել, այլ մի գործոն, որին անվերջ ճնշելով՝ հնարավոր է ցանկացած զիջում կորզել։

Սուրեն Սահակյան

Նոր աշխարհակարգի պլանի իրագործման համար, որպես «ազատության ցանց», ինչպես իր ելույթում նշել էր Լիզ Թրասսը, պետք են հենման կետեր ամբողջ աշխարհում։ Մյուս կողմից, ինչպես կարելի է պատկերացնել Խարտիայի հրապարակված տեքստից, այդ հենման կետերի՝ «ազատության ցանցի» անդամ հանդիսացող երկրների ընտրության չափորոշիչը ժողովրդավարությունն է։ Այս առումով խիստ տրամաբանական կարող ենք դիտել ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նենսի Փելոսիի՝ Հայաստան այցելության շեմին հնչեցրած միտքը․ «Մեր հիմնադիր հայրերը բռնապետության փոխարեն ընտրեցին ժողովրդավարությունը 1787 թվականին՝ Սահմանադրության օրը: Սերնդեսերունդ մենք պաշտպանել ենք այդ ընտրությունը: ԱՄՆ-ից մինչև Ուկրաինա, մինչև Թայվան ու Հայաստան աշխարհը ընտրության առաջ է՝ ժողովրդավարության և ավտորիտարիզմի միջև, և մենք պետք է նորից ընտրենք ժողովրդավարությունը»։ 

Թվարկված երկրների այս ընտրությունը դժվար է պատահական համարել։ Եթե գործընկեր պետությունների ընտրության չափորոշիչը ժողովրդավարությունն է, ապա Հայաստանը այդ չափորոշիչով առանձնանում է իր թե՛ հյուսիս-հարավ առանցքով, թե՛ արևմուտք-արևելք առանցքով՝ Թուրքիայից մինչև Չինաստան։ Եվ սա Հայաստանի ժողովրդավարական լինելու հանգամանքի միակ շեշտադրումը չէր։ Այստեղ պետք է նշել նաև 2021թ․ դեկտեմբերի 10-ին ԱՄՆ-ի կազմակերպած «Ժողովրդավարության հարցերի գագաթնաժողովին» Հայաստանի ստացած մասնակցության հրավերն այն պարագայում, երբ մեր հարևաններից միայն Վրաստանն էր հրավիրվել։ Իսկ Փելոսին ամբողջ այցի ընթացքում իր յուրաքանչյուր ելույթում կամ հարցի պատասխանելիս առանձնացնում էր այդ հանգամանքը։ Սրան կարող ենք ավելացնել, որ հանրային դաշտում զուգահեռաբար սկսեց քննարկվել Հնդկաստանի՝ Հնդկախաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի հիմնական դաշնակիցներից մեկի կողմից Հայաստանի վերազինման գործում ունեցած հեռանկարային ծրագրերը։ Դրական ազդակներ եղան ոչ միայն այս երկու պետությունների, այլ նաև Խարտիայի մյուս անդամի՝ Մեծ Բրիտանիայի կողմից։ Հայաստանում Մեծ Բրիտանիայի՝ ավանդաբար լռություն պահպանող դեսպանատունը վերջին մեկ տարում աչքի է ընկել այսրոպեական հարցերում պրո-հայկական դիրքորոշումներով և Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի քաղաքականությունը հասցեական դատապարտող մի շարք հայտարարություններով։ Այնպես որ, Փելոսիի անակնկալ այցը ՀՀ Պաշտպանության նախարարություն և այցելության նպատակների մեջ անվտանգության հարցերի քննարկումը նշելը պատահական, դեկլարատիվ համարել չի կարելի։ Ավելացնենք, որ ԱՄՆ նորանշանակ դեսպանը ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարին և ՀՀ Նախագահին հավատարմագրեր հանձնելուց հետո, փետրվարի 23-ին այցելեց ՀՀ ՊՆ։

Շատ կարևոր է շեշտել, որ այսպիսի համագործակցության հիմքը թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ ԵՄ որոշ երկրների, մասնավորապես՝ Ֆրանսիայի դեպքերում Հայաստանի նկատմամբ անմար սերը չէ, այլ հնարավոր շահերի հնարավոր համադրումը։ Պատարա՞ստ է արդյոք Հայաստանը այսպիսի համագործակցության։ Զուտ քաղաքական մակարդակում արժե ընդգծել Նիկոլ Փաշինյանի՝ 2023թ․ հունվարի 10-ի ասուլիսի ժամանակ հնչեցրած հարցադրումը․ «Հարց է՝ մենք պետք է տարածաշրջանի՞ց գնանք աշխարհ, թե՞ աշխարհից գանք տարածաշրջան»։ Քննարկվող հարցի տիրույթում Փաշինյանի հնչեցրած որոշումը, թե մենք պետք է տարածաշրջանից գնանք աշխարհ, կարելի է մեկնաբանել այնպես, որ Հայաստանը որոշել է անմասն մնալ գլոբալ զարգացումներից կամ դրան մասնակցել միայն այնքանով, որքանով այդ քայլերը առաջին հերթին ընկալում կգտնեն տարածաշրջանային երկրների կողմից։ Օրինակ, նույն նոյեմբերի 9-ի փաստաթղթով ամրագրված տարածաշրջանային հաղորդակցության միջոցների ապաշրջափակման դրույթը ԱՄՆ-ին կարող է հետաքրքրել այնքանով, որ դրանով կչեզոքացվի Իրանի դեմ չգործելու Հայաստանի այն փաստարկը, թե Իրանի սահմանը մեզ հասանելի երկու բաց սահմաններից մեկն է։ Հայաստանի արևելյան և արևմտյան սահմանների ապաշրջափակումը իր համար կնվազեցնի Իրանի հետ բաց սահմանի նշանակությունը՝ հնարավորություն տալով ավելի ճկուն լինել ԱՄՆ-ի շահերի հետ համադրության առումով։ Սակայն խիստ կասկածելի է, որ Փաշինյանը միայն այդ հանգամանքը նկատի ուներ, այլ ոչ նաև Իրանի, Թուրքիայի և Ռուսաստանի շահերի հետ մեր շահերի համադրումը, որից հետո նոր կարելի է սկսել աշխարհի հետ երկխոսությունը։

Սա, ըստ էության, կարելի է նույնացնել Հայաստանի կողմից ավանդաբար վարվող «ջայլամի» քաղաքականության հետ, երբ բախվող կողմերից որևէ մեկին դեմ չգնալու համար առաջին հայացքից Հայաստանը չեզոքություն է հայտարարում և վերջում բախման բոլոր կողմերից ընկալվում առնվազն ոչ որպես դաշնակից։ 

Հայաստանն, իհարկե, կարող է չընդունել միջազգային հանրության մեկնած ձեռքը և «տարածաշրջանից գնալ աշխարհ», սակայն ամբողջ խնդիրն այն է, որ տարածաշրջանային երկրներն իրենց քաղաքականությունը զերծ չեն պահում գլոբալ զարգացումներից և ավելին՝ դրանով են պայմանավորում իրենց ընկալումների ամբողջ սպեկտրը։ Բացի դրանից, այդպիսի ընկալումներում տարածաշրջանային երկրները Հայաստանին ոչ թե որպես առանձին սուբյեկտ են ընդունում, որի հետ կարելի է և պետք է շահերը համադրել, այլ մի գործոն, որին անվերջ ճնշելով՝ հնարավոր է ցանկացած զիջում կորզել։ 

Հավաքական «Արևմուտքի» մեկնած ձեռքը մերժելու հաջորդ, ավելի ռացիոնալ պատճառ կարող է դիտվել այն, որ «Արևմուտքի» պատկերացումներում Արցախի ինքնորոշման հարցը միանշանակ չէ։ Խոշոր հաշվով, արևմտյան քաղաքական գործիչների համար միևնույնն է Արցախի պատկանելության հարցը։ Պայմաններում, երբ Հայաստանն ինքը դեռևս 1992թ․ և մինչ օրս հայտարարել է, թե հարցը դիտում է որպես Ադրբեջանի տարածքում տեղի ունեցող էթնիկ կոնֆլիկտ, ոչ մի ողջամիտ պատճառ չկա այդ հակամարտությանն այլ անուն տալ։ Բավական է, որ հայկական կողմը Արցախի հարցում դիրքորոշումը որպես համագործակցության պայման դիտարկի, որպեսզի հարցը սկսի քննարկվել  նաև այլ տեսանկյունից։ Նոր աշխարհակարգում տարածքային ամբողջականությունը որպես միջազգային իրավունքի առանցքային սկզբունք դիտարկող ԱՄՆ-ն Թայվանը ճանաչում է որպես Չինաստանի տարածքային ամբողջականության մաս, սակայն, ըստ իր հավաստումների, Չինաստանի կողմից Թայվանի նկատմամբ ցանկացած ճնշման դեպքում ԱՄՆ-ն, ի պաշտպանություն Թայվանի, զինված միջամտություն կցուցաբերի։ Որպեսզի այս օրինակը միայն տեսական հարթության մեջ չդիտվի, քննենք Կոսովոյի դեպքը։ Կոսովոյի անկախությունը ճանաչելուց առաջ ԱՄՆ-ն այն դիտարկում էր որպես Սերբիայի ամբողջականության մաս մինչ այն պահը, երբ Կոսովոյում Սերբիայի կողմից էթնիկ զտումներ սկսեցին։ Դրանից հետո տեղի ունեցան արևմտյան քաղաքակրթության կրող երկրների կոալիցիայի կողմից Բելգրադի ռմբակոծությունները։ Ընդհանրապես, երկրների կողմից վարվող քաղաքականությունը կարծրացած որևէ դիրքորոշում չի ենթադրում, այն անընդհատ դինամիկայի մեջ է։ Դրա մասնակիցներից թեկուզ մեկի դիրքորոշման փոփոխությունը անխուսափելիորեն հանգեցնում է մյուսների կողմից հարցի վերանայման և շատ հաճախ՝ դիրքորոշումների փոփոխության։ Այլ կերպ ուղղակի չի լինում։ 

Այս համատեքստում արժե Հայաստանում տարածված ևս մի կարծրացած հարցի անդրադառնալ։ Նույնիսկ բարձր քաղաքական մակարդակում երբեմն կարծիքներ են հնչում, ըստ որոնց՝ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը հակադրվում է ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին։ Ինչպես միջազգային կարգերի ձևավորման պատմական ակնարկից երևում է՝ տարածքային ամբողջականության սկզբունքն ընդունվել է որպես պետությունների միջև ագրեսիան, ուժի կիրառումը և ուժի կիրառման սպառնալիքը բացառելու միջոց։ Ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը շատ փոքր առնչություն ունի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հետ։ Այն մյուս հիմնարար սկզբունքների շարքում առանձին սկզբունք է, որի ապահովումը նշված է որպես ՄԱԿ-ի կանոնադրական նպատակ։ Հիշենք, որ ըստ ՄԱԿ-ի ստեղծման հիմքում ընկած Ատլանտյան խարտիայի՝ բոլոր ազգերն ու ժողովուրդները պետք է ապրեին առանց արտաքին ֆիզիկական միջամտության հեռանկարից վախի։ Այդ պայմանն ապահովելու համար պետությունների ստեղծած միությունը՝ ՄԱԿ-ը, բազմաթիվ բանաձևեր և ակտեր է հրապարակել։ Ազգերի ինքորոշման իրավունքը փաստարկված և ամրագրված է նաև միջազգային այլ կառույցների փաստաթղթերում։ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության անդամների կողմից ստորագրված Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի 8-րդ կետով ամրագրված է ժողովուրդների կողմից սեփական ճակատագիրը տնօրինելու իրավունքը․ «…Յուրաքանչյուր եվրոպական ժողովուրդ իրավունք ունի ինքուրույն որոշել իր ներքին և արտաքին կարգավիճակը։ Այլ պետություններ այդ որոշման վրա ազդելու իրավունք չունեն»։ Ի լրումն ՄԱԿ-ի կանոնադրության և հեղինակած փաստաթղթերի, սա եվրոպական տարածաշրջանում հետպատերազմյան շրջանում հարաբերությունների կարգավորման հիմնական փաստաթղթերից է։ Ըստ Ատլանտյան երկրորդ խարտիայի՝ դրան միացող պետությունները ոչ միայն ապագայում չեն պատրաստվում չեղարկել այս սկզբունքների իրագործումը, այլ իրենց հավատարմությունն են հայտնում դրանց, և ավելին՝ իրենց համագործակցությունն այդ սկզբունքներն ու դրանց ապահովման համար ստեղծված ինտիտուտները խարխլել փորձող պետությունների դեմ է։ Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի հենց այս կետն էր 2022թ․ ապրիլի 29-ին «Արմենպրես»-ին տված իր հարցազրույցում բառացի մեջբերել Հայաստանում ԱՄՆ արտակարգ և լիազոր դեսպան Լին Թրեյսին․ «ԱՄՆ-ն ճանաչում է Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության դերակատարումը իր ապագան որոշելու հարցում»։ Միաժամանակ, ինչպես թեմայի վերաբերյալ բոլոր հայտարարություններում, ԱՄՆ-ն ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Այս երկու դիրքորոշումների մեջ հակասություններ չկան։

[շարունակելի]