Սակայն այս «կուսակցությունը որպես ինքնություն» մոդելը միաժամանակ բերում էր կուսակցություն՝ որպես միակ ճշմարտություն պոտենցիալ աղետը։ Երբ գաղափարը դառնում է միակ հավատի աղբյուր, սկսվում է ներքին փակման գործընթացը։ Ինքնապաշտպանական քաղաքականությունը սկսում է չհանդուրժել այլ կարծիք, այլ մոդել, այլ երազանք։ Սա այն սահմանագիծն էր, որ անցնելով՝ կուսակցությունը սկսում էր պահանջել հավատարմություն՝ հանուն հնազանդության, ոչ թե՝ հանուն համոզմունքի։ Սակայն երբ քաղաքականությունը կրոնականացվում է, սկսում է զարգանալ սրբացման ու դավաճանության երկբեւեռ համակարգ։
Արայիկ Մկրտումյան
Գլուխ 1
19-րդ դարը զարմանալի ճակատագրերի դարաշրջան էր։ Ի տարբերություն նախորդ դարերի, երբ աշխարհն ապրում էր հաստատված ու չքննարկվող դրվածքով, այդ ամենը հօդս ցնդեց, առաջացան նոր գաղափարներ, նոր մտածողություն, աշխարհին ու կյանքին նայելու մի նոր, սկզբունաքային առումով տարբերվող էություն։ Արդյունաբերական հեղափոխությունը մի կողմ դրեց անհատական փոքրիկ կյանքը, արհեստավորի ու ազնվականի, ֆեոդալի ու ճորտ գյուղացու հարաբերությունները։ Արդյունաբերական հեղափոխությունը մասսայականացրեց ձեռքի ուժը, ստեղծեց հանրային բարիքի չտեսնված ավելցուկ։ Հասարակ մարդը սկսեց կարևորվել որպես արտադրական միավոր։ Աշխարհում հայտնվեց զանգվածը և՛ արտադրության, և՛ մարդկային հասարակության մեջ։ Վերափոխվող աշխարհում փոխվեց նաև տնտեսության, քաղաքականության, պետության, ազգի հանդեպ գիտակցումն ու վերաբերմունքը։ Եթե արդյունաբերական հեափոխությունից առաջ պետությունը պատկանում էր կառավարողների մի նեղ խմբի, ում հարստահարում էին հոգևոր դասի անվերապահ աջակցությամբ, ապա արդյունաբերական հեղափոխությունը վերացրեց նաև այդ մենաշնորհը։ Հասարակ մարդը սկսեց զգալ, որ ինքը ինչ որ ավելի կարևոր առաքելություն ունի, քան ազնվական դասին կերակրելն ու նրա համար պայքարելը։ Հասարակ մարդը նաև զգաց, որ ազատություն, անկախություն, արդարություն և այլն, ոչ թե հեքիաթային երազանք է, այլ իրեն երբեք չտրված հնարավորություն։
Հասարակ մարդկանց գիտակցության մակարդակի բարձրացման հետ մեկտեղ նաև հայտնվում էին փիլիսոփաներ, մտածողներ, ովքեր իրենց նորարարական մտքերով հսկայական ազդեցություն էին թողնում ողջ դարաշրջանի հոգևոր-փիլիսոփայական աշխարհընկալման վրա։ Հրթիռի պես նրանք վեր էին սլանում և գրգռում դարերով ճնշված մարդու դարավոր զայրույթն ու գիտակցումը՝ աշխարհի անարդարության հանդեպ։
Պայթեց ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունն ու Եվրոպան գլխիվայր շուռ եկավ։ Անվերջ պատերազմների ու աշխարհաքաղաքական կարգի նոր հաստատումը, բուրժուադեմոկրատական մտածողությունը երկար տասնամյակներով արյան մեջ հեղեղեցին Եվրոպան և սկիզբ դրին կյանքի մի նոր էտապի։
Բայց արդյո՞ք փոթորկվող աշխարհի այս քամիները հասնում էին երեք կայսրությունների տարածքում մասնատված ժողովրդին։ Արդյո՞ք հայերը տեղյակ էին, թե ինչ էր կատարվում աշխարհում։ Մի ժողովուրդ, որ ունեցել էր իր արքայատոհմերը, եղել էր ազդեցիկ ու ծանրակշիռ ուժ, արդյո՞ք տեղյակ էր Եվրոպայում կատարվողին։ Հազիվ թե։ Հայերը 1850-ականներին արդեն ապրում էին պարտադրված կայսերական օրենքներով, խեղդված էին սոցիալ տնտեսական ծանր պայմաններում, կապկպված անգրագիտության շղթաներով։ Անշուշտ հայերի ականջին ևս ինչ որ ձայներ էին հասնում, բայց դրանք վերծանելու հնարավորությունը փոքր էր ու թույլ։ Ի վերջո 1870-ականներին հայերը, հետևելով աշխարհում անխուսափելիորեն առաջ շարժվող փոթորկին, սկսեցին մտածել իրենց քաղաքկան ապագայի ու ինքնության մասին, հիմնադրելով նախ ազգային ազատագրական խմբակներև ապա՝ քաղաքական կուսակցություններ, չտեսնված նորություն հայկական միջավայրում։
19-րդ դարի վերջին, երբ արևելաեվրոպական և մերձարևելյան ժողովուրդները սկսեցին ավարտել իրենց քաղաքական մտքի ձևավորումը, հայ ժողովուրդն այդ գործընթացին միացավ ուշացած, ոչ որպես սեղմ ու ամբողջական միասնականություն, այլ՝ որպես բեկորների հավաքականություն։ Հայկական քաղաքական միտքը ծնվեց ոչ թե պետության ներսում, այլ դրա բացակայության պայմաններում։ Այդ բացակայությունը ոչ միայն տարածական էր, այլ՝ հոգեբանական․ հայ քաղաքական ինքնագիտակցությունը ձևավորվում էր մի միջավայրում, որտեղ իրական իշխանության գործիքը՝ պետականությունը, պատկանում էր այլոց։Եվրոպական լիբերալիզմի, սոցիալիզմի ու ազգայնական շարժումների վերելքի ժամանակաշրջանում, հայ քաղաքական միտքը սկսեց ձեւավորվել միանգամայն այլ պայմաններում։ Այն ծնվում էր ոչ թե ազգային պետականության կամ ներքին ինստիտուցիոնալ կյանքի բնականոն ընթացքի մեջ, այլ՝ օտար իշխանությունների ճնշման, անպաշտպանության և ինքնության մշուշոտության պայմաններում։ Այս պարադոքսալ ծննդաբերությունն էլ դարձավ նրա հետագա ճակատագրի բեւեռային սկիզբը․ հայ քաղաքական միտքը ծնվեց որպես պայքարի լեզու, ոչ թե կազմակերպման մեխանիզմ, որպես ինքնապաշտպանության ինտուիցիա, ոչ թե գաղափարական ռացիոնալ ծրագիր։ Քաղաքական միտքը հայ իրականության մեջ մուտք գործեց ոչ թե վերնախավից որպես էվոլյուցիա, այլ՝ ցավից ծնված անհրաժեշտություն։ Երբ անհատը չգիտեր ում պետության քաղաքացի է, երբ գավառացի գյուղացին հայտնվում էր կազակների կամ զափթիեների սպառնալիքի տակ, երբ հոգևոր իդենտիականությունը դառնում էր նաև ֆիզիկական վտանգի աղբյուր, քաղաքականությունը դառնում էր փրկության կամ պայքարի միջոց, ոչ թե շահի կամ իշխանության հարթակ։ Հենց այդ կետում էլ կուսակցականությունը հայտնվում է՝ որպես մեկտեղող աշխարհայացք, որը խոստանում էր ոչ միայն սոցիալական արդարություն կամ ազգային ազատագրություն, այլ՝ հոգեբանական անվտանգության զգացում։
Կուսակցությունների ստեղծման փուլում հայ քաղաքական միտքը ծագում է մի պարզ հակասության մեջ․ ինչպե՞ս կարելի է ձգտել ինքնիշխանության մի պայմաններում, որտեղ քո ինքնությունը սահմանվում է օտարի կողմից։ Սա գոյաբանական խնդիր էր՝ ոչ թե պարզապես «ինչպե՞ս ստեղծել կուսակցություն», այլ՝ «ինչպե՞ս ձևակերպել ես-ը՝ առանց ուժի, առանց անվտանգության, առանց տարածքային երաշխիքի»։ Հայ քաղաքական միտքը նախ որդեգրեց գաղափարը որպես «տուն»՝ կուսակցությունը որպես փոխարինող հայրենիք։ Եթե իտալացի կամ գերմանացի հեղափոխականը կարող էր աշխատել կոնկրետ քարտեզի ու խնդրի վրա, ապա հայը գործում էր մի տարածության մեջ, որի սահմանները մշուշոտ էին, հաճախ միայն հոգևոր կամ հիշողության մեջ։ Կուսակցությունն այս պայմաններում դառնում է ոչ միայն քաղաքական գործիք, այլ հոգեբանական կառույց, ներհոգևոր պատվար, որի միջոցով անհատը զգում էր պատկանելություն, իմաստ, ուժ և պատասխանատվություն։ Եվրոպական կուսակցությունները պայքարում էին իրենց ունեցածը տիրապետելու համար, հայերը՝ ինչ որ բան առհասարակ ունենալու ու ստեղծելու։
Այս շրջանում, երբ ձևավորվում են առաջին քաղաքական հոսքերը՝ տարբեր ուղղություններով․ սոցիալիստական, ազգայնական, պահպանողական, հեղափոխական, նրանց բոլորին միավորում էր մեկ արմատական հարց՝ ովքե՞ր ենք մենք, երբ այլևս չենք ուզում լինել ոչ ռուս, ոչ թուրք, ոչ պարսիկ, բայց դեռ չենք կարող լիովին լինել միայն «հայ»։ Այստեղ հարցը լեզվական կամ մշակութային չէր։ Հարցը գոյաբանական էր․ ազգը պետք է իմանար՝ ինչի է հավակնում, երբ դադարում է ենթարկվել։ Կուսակցությունները փորձում էին սահմանել այդ «հայը»՝ յուրաքանչյուրն իր լեզվով․ մեկն՝ սոցիալական արդարությունով, մյուսը՝ ազգային ազատագրությամբ, երրորդը՝ քրիստոնեական հավատքով, չորրորդը՝ նոր բարոյականությամբ։ Բայց այդ ամբողջ բազմազանության մեջ կային մեկ ընդհանուր գիծ՝ գաղափարը որպես միակ միջոց վերականգնելու «ես»-ը քաղաքականության մեջ։ Այս փուլում հայ քաղաքականությունը ավելի շատ խոսք էր, քան զենք։ Գիրը՝ որպես դիմադրության միջոց, թերթը՝ որպես հեղափոխության նախերգանք։ Եվ այդ լեզվային պայքարը ուներ գուցե ավելի խոր ազդեցություն, քան ցանկացած թաքուն կազմակերպված գործողություն․ երբ գաղափարը դառնում է միսիա, անհատը սկսում է ապրել նրա օրենքով։ Բայց հենց այստեղ էլ առաջանում է հակասությունը․ գաղափարն իր մեջ ներառում էր ճնշում․ նա պահանջում էր անձնազոհություն, ինքնամոռացում, նվիրվածություն մի իրականության, որն առայժմ գոյություն չուներ։ Կուսակցությունը ոչ միայն ազատություն էր խոստանում, այլ սկսում էր ձևավորել նոր տեսակի կախվածություն՝ գաղափարից։
Հայ քաղաքական միտքը կուսակցությունների միջոցով չձևավորվեց իր «բնական» ճանապարհով։ Պետական կառուցվածքի բացակայության պայմաններում այն ստիպված էր անընդհատ լինել ոչ միայն ինքնակազմակերպվող, այլ նաև ինքնապաշտպանվող։ Սա բերեց չափազանց ինստիտուցիոնալացված մտածողության՝ որտեղ գաղափարական ճշմարտությունը սկսեց դիտարկվել որպես անփոփոխ ու անքննելի կանոն՝ հակադրվելով իրականության պարբերական փոփոխությանը։ Նման քաղաքական միտքը դառնում էր փակ համակարգ՝ պատրաստ դիմակայելու դրսի հարվածներին, բայց հաճախ անկարող՝ փոխվելու ներսից։ Դա հանգեցրեց ներքին ջղաձգությունների, բաժանումների, անջատումների, վտարումների։ Կուսակցական լեզուն սկսեց կրել կրոնական ենթատեքստ՝ սրբություն, դավաճանություն, հերոսություն, անեծք։Եթե եվրոպական կուսակցությունը նախ և առաջ սոցիալական չափանիշ առաջարկող երևույթ էր, որն առաջարկում էր սեփական պետության ու ռեսուրսների ավելի արդար կառավարում, ապա հայկական կուսակցությունները միանգամից վերածվում էին ինքնության փնտրտուքի, ազգապահպանման մի սուրբ օջախի ու քաղաքականությամբ զբաղվելը գրեթե սրբազան պարտքի ու պատասխանատվության դաշտ էր տանում։ Քաղաքականությունը դառնում էր ազգային ու մարդկային սրբագործված առաքելություն։ Եվ վերջապես՝ այն, ինչ մեծապես բնորոշում էր այս փուլը, քաղաքական մտքի համարյա միստիկական մոտեցումն էր ապագային։ Հայ քաղաքականության մեջ ապագան չէր ընկալվում որպես իրական ու գործնական ծրագիր, այլ որպես վեհ, գրեթե մեսիական սպասում։ Այս սպասումը իր մեջ պարունակում էր մի վտանգ՝ այն կարող էր դառնալ ավելի կարևոր, քան ներկան։ Եվ դա էլ պատահեց. գաղափարը դարձավ վերջնանպատակ, իսկ մարդը՝ ընդամենը կրող դրա ճանապարհին։Հայը, չունենալով պետականություն, ստեղծեց կուսակցություն՝ որպես փոխարինող կառույց։ Եթե եվրոպական մտածողության մեջ կուսակցությունը բազմակարծության, ծրագրային մրցակցության և ժամանակավոր շահերի արտահայտման դաշտ էր, ապա հայ քաղաքական իրականության մեջ այն վերածվեց հոգևոր տաճարի։ Այդ կուսակցությունների հիմքում դրված գաղափարները՝ սոցիալիզմ, ֆեդերալիզմ, անկախություն, ազգային ազատագրում, բոլորը վերածվում էին մի բանի՝ հայ լինելը դարձնել գործող, կազմակերպված, պաշտպանունակ և արժանապատիվ բան։
Սակայն այս «կուսակցությունը որպես ինքնություն» մոդելը միաժամանակ բերում էր կուսակցություն՝ որպես միակ ճշմարտություն պոտենցիալ աղետը։ Երբ գաղափարը դառնում է միակ հավատի աղբյուր, սկսվում է ներքին փակման գործընթացը։ Ինքնապաշտպանական քաղաքականությունը սկսում է չհանդուրժել այլ կարծիք, այլ մոդել, այլ երազանք։ Սա այն սահմանագիծն էր, որ անցնելով՝ կուսակցությունը սկսում էր պահանջել հավատարմություն՝ հանուն հնազանդության, ոչ թե՝ հանուն համոզմունքի։ Սակայն երբ քաղաքականությունը կրոնականացվում է, սկսում է զարգանալ սրբացման ու դավաճանության երկբեւեռ համակարգ։ Մարդիկ այլևս չեն քննադատում գաղափարը, որովհետև այն սուրբ է։ Նրանք չեն հարցադրում մեթոդներին, որովհետև դրանք արդարացվում են «բարձր նպատակի» անվան տակ։ Այս մշակույթը բերում է ոչ թե գաղափարական զարգացում, այլ մի գաղափարի ներհայեցողական փակ շրջան, որտեղ ընդդիմախոսությունը դիտվում է իբրև դավաճանություն, իսկ վերանայումն՝ իբրև թուլություն։ Սա հատկապես տեսանելի է այսօր, երբ հայաստանյան քաղաքական համակարգում միմյանց դեմ պայքարը ոչ թե քաղաքական է, այլ կրոնածիսական և կողմերից ամեն մեկը ոչ թե քաղաքականությամբ է զբաղված, այլ անվերջ խոսում է ինքնության պահպանման մասին։ Հայկական կուսակցությունները չեն փոխվել, նրանք պարզապես ավելի բազմանուն են դարձել։
Հայ քաղաքական միտքը, ըստ էության, զբաղված էր ոչ թե արդեն գոյություն ունեցող պետության կառավարելիության հարցերով, այլ այն հարցով, թե ո՞վ ենք մենք, երբ չունենք մեզ կառավարող որևէ մեկը, բացի՝ օտարից։ Կուսակցական քաղաքականությունն այս փուլում վեր էր դասվում ռեալպոլիտիկից՝ այն սկսեց լինել ինքնության ստեղծման և տարածման խողովակ, կամ առնվազն ընկալվել նման կերպ։ Կուսակցական մամուլը, մշակութային գործունեությունը, ուսուցչական ցանցերը՝ բոլորը նպաստում էին ոչ միայն քաղաքականացմանը, այլ ինքնագիտակցության վերակառուցմանը։
Սակայն այստեղ էլ կար մի հոգեբանական կորստի բաղադրիչ։ Երբ քո «ես»-ը կառուցում ես բացառապես պայքարի միջոցով, առանց դրական ինքնարժեքի կամ հանգիստ ինքնության վերապրման փորձի, այն դառնում է մշտապես լարված, անհանգիստ, պայթյունավտանգ։ Այդպիսի քաղաքական միտքը մշտապես մարտական է, բայց հազվադեպ՝ ստեղծարար։Կուսակցականությունը հայ իրականության մեջ կրել է մի յուրահատուկ գիծ՝ խորը էթիկական լիցք։ Այն չի եղել պարզապես կազմակերպչական հարթակ, այլ՝ ինքնազոհության և զոհաբերության մշակույթ։ ՀՅԴ-ն, ՍԴՀԿ-ն, Արմենական կուսակցությունները չեն կառուցվել պարզապես ծրագիր ներկայացնելու համար, այլ՝ կերտվել են որպես նվիրյալներ արտադրող համակարգ։ Հենց այդ պատճառով էլ քաղաքականությունից ներս մտնելը համարվում էր համարյա հավատքի ուխտի արարք և անհամաձայնությունը դիտվում էր ծիսական դավաճանություն։ Այսօր էլ հայկական կուսակցություններում, հատկապես ավանդականներում դոգմատիկ հավատարմություն է։ Եթե դու համաձայն չես, ապա դու աստվածաշնչյան դավաճանի կարգավիճակ ես ստանում։ Սա ոչ նորմալ, բայց տրամաբանական դրսևորում է։ Ծիսականացված կուսակցությունը պահանջում էր ծիսական մոտեցում և՛ հավատարմության, և՛ անհնազանդության դեպքում։
Հայ քաղաքական միտքը կուսակցությունների ստեղծման ժամանակ ձևավորվեց որպես փրկության, պատսպարման և պայքարի մոդել՝ միաժամանակ բեռնված ոգեղեն ճնշումներով ու անհատի նկատմամբ բարձր պահանջներով։ Նրա ձևավորման փուլն ինքնին պարունակում էր հակասություն՝ գաղափարը պետք է առաջնորդեր մի ազգ, որն իր պետությունն ու իշխանությունը չուներ, իսկ մարդը պետք է դառնար այդ գաղափարի կրողը՝ հաճախ իր իսկ կյանքի գնով։ Այս հանգամանքները ձևավորեցին մի քաղաքական միտք, որն ի սկզբանե ողբերգական բնույթ ուներ։ Որքան էլ այս կուսակցությունները ստեղծվեցին ազնիվ ձգտումներով, նրանք ի վերջո եղան նաև հոգեբանական տիպարներ, որոնք այսօր մեզ թույլ են տալիս հասկանալ ոչ միայն պատմությունը, այլ՝ մեր արժեհամակարգային ժառանգության խորքերը։
Բացի այս ամենից, կուսակցությունները բախվում էին ոչ միայն փիլիսոփայական, այլև ռեալ խնդիրների, երբ բախվում էին մի խնդրի, որը կարծես, թե հաշվի չէր առնվել։ Դա հրեշավոր մասնատվածությունն էր։ Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանը, որոնք գաղափարապես նույն ժողովուրդն էին, ապրում էին էապես տարբեր քաղաքական, իրավական և մշակութային իրականություններում։ Ռուսական կայսրությունում ապրող հայը ենթարկվում էր ոչ իսլամական, բայց խորապես ավտորիտար համակարգի ճնշման, մինչդեռ Օսմանյան հայը ապրում էր անմիջական ֆիզիկական ոչնչացման սպառնալիքի ներքո։ Այդ տարբեր միջավայրերում նույն գաղափարը չէր կարող նույն կերպ ընկալվել կամ գործադրվել։ Գաղափարը հնչում էր նույն լեզվով, բայց ընկալվում էր այլ կերպ։ Տարբեր էին սոցիալական, կրոնական միջավայրերը, տարբեր էին պահանջները։
Հայաստանն ինքնին այս շրջանում գոյություն չուներ որպես տարածքային ամբողջություն։ Գավառները մեկ մեկին օտար էին՝ նույնիսկ նույն կողմում գտնվողները։ Իջևանի գյուղացին, Շուշիի ուսուցիչը, Կարսի վաճառականը կամ Վանի զինվորը ունեին տարբեր պատկերացումներ, լեզվամշակույթ, քաղաքական պատրաստվածություն և սոցիալական զգայունություն։ Հետևաբար գաղափարական տարածումն ինքնին ենթարկվում էր հսկայական շեղումների․ նույն ծրագիրը Կարսում ընկալվում էր որպես ազգային պայքար, իսկ Թիֆլիսում՝ որպես սոցիալիստական լուսավորություն։
Սրան գումարվում էր համախմբման «ազգային» բայց մասնատված փորձը, որի ժամանակ տարբեր կրթական և սոցիալական խավերի ներգրավվածությունը միևնույն շարժման մեջ ստեղծում էր մի խաբուսիկ միասնականություն։ Իրականում՝ այդ միասնականությունը հաճախ կեղծ էր՝ ստիպողաբար, ոչ թե սրտանց։ Սա մի հսկայական խնդիր էր, որ այդպես էլ հնարավոր չեղավ հարթել։ Անգամ ՀՅԴ-ի հիմնադիրները՝ Քրիստափոր Միքայելյան, Ռոստոմ (Ստեփան Զօրեան), Սիմոն Զաւարյան, չնայած իրենց մեծագույն պատրաստակամությանը, չկարողացան և չէին էլ կարող որևէ էական փոփոխություն մտցնել գոյություն ունեցող իրավիճակում։ Նրանց ուժը ոչ այնքան քաղաքական կազմակերպման փորձն էր, որքան գաղափարական ոգևորությունն ու բարոյական պաթոսը։ Այս մարդիկ ունեին հսկայական նվիրվածություն, բայց հաճախ՝ սահմանափակ կազմակերպչական փորձ, պակաս պետականագիտական նախադրյալներ և առհասարակ՝ քաղաքական ինստիտուցիոնալ միջավայրի բացակայություն։ Բացի դրանից, ՀՅԴ հիմնադիրները երիտասարդներ էին․ Ռոստոմը 23 տարեկան էր, Զավարյանը՝ 25, Ք․ Միքայելյանը՝ 31։ Նրանք ո՛չ տասնամյակների փորձ և ոչ էլ հսկայական կապիտալ ունեին, կամ գոնե նման շրջանակի ծնունդ չէին։ Նրանք ժամանակի մեջ ուշացած, կամ էլ չափից ավելի շուտ, իրենց ժամանակից առաջ ընկած, այդ իսկ պատճառով էլ «խելացի, բայց անհասկանալի» կերպարներ էին։ Ստեղծվող կուսակցությունը շատ ավելի բարձր էր այն միջավայրից, որի մեջ գործում էր, ինչը բերում էր համակարգային աններդաշնակություն․ գաղափարը մեծ էր, գործիքը՝ թույլ, մարդիկ՝ տարբերակված, հողը՝ անհամաչափ։ Այդ իսկ պատճառով էլ 1890թ․ ստեղծված Հայ Հեղափոխականների Դաշնակցությունը երկու տարի անց՝ 1892-ին դարձավ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն։ Այլ կերպ հնարավոր չէր։ Երեք երիտասարդ չէին կարող միավորել դարերով խաթարված ազգային հոգեբանությունն ու քաղաքական առողջ միջավայր ստեղծել։ Իհարկե ՀՅԴ-ի կողքին գործում էին նաև հայկական երկու կուսակցությունները, բազմաթիվ խմբակներ ու նախաձեռնություններ, բայց բոլլորն էլ ենթակա էին նույն խնդիրներին, ինչ որ՝ ՀՅԴ-ն։ Նախնական փուլից սկսած կուսակցական միավորումները դրսևորում էին կենսական հակասություն իրենց ներսում․ խումբ-հոգեբանությունը՝ հաճախ դրսևորվող խանդով, անջատականությամբ, մրցակցությամբ և անգամ բացահայտ փոխատելությամբ, թույլ չէր տալիս կուսակցականության մեջ ձևավորվել միասնաբար մտածող համակարգ։
ՀՅԴ-ն, օրինակ, միավորում էր հեղափոխականներին, ուսուցիչներին, ազատամարտիկներին, արևմտահայ ազգային գործիչներին և արևելահայ լուսավորականներին, սակայն այս տարբեր խմբերը ոչ միշտ էին նույն ձևով ընկալում ծրագիրը, գաղափարախոսությունը կամ նույնիսկ պայքարի եղանակը։ Նման շերտային մասնատվածությունը, որում վերևում քաղաքական ծրագիր էր գրվում, իսկ ներքևում՝ տեղայնացվում կամ փոփոխվում, արմատավորում էր բազմահուն ձեւ, բայց կենտրոնազուրկ հոգեբանություն։
Սրա արդյունքում ստեղծվեց յուրահատուկ իրավիճակ․ հայ քաղաքական միտքը կուսակցությունների տեսքով սկսեց կառուցվել միաժամանակ շինարարության ու փլուզման հողի վրա։ Այն ինչ պետք է համախմբեր, հաճախ պառակտում էր։ Այն ինչ պետք է հաղորդեր հաստատունություն, հաճախ բերում էր ներքին բախում։ Քաղաքական միտքը չէր զարգանում որպես դինամիկ, մրցակցային դաշտ, այլ՝ որպես ինքնանվիրման կոշտ միջավայր, որտեղ հակադրությունն ընկալվում էր իբրև դավաճանություն, իսկ վերանայումը՝ թուլություն։
Հայ քաղաքական միտքը կուսակցությունների ստեղծման ժամանակ հայտնվեց իրատեսական փորձի, գաղափարական ավյունի և հոգեբանական չհասունացածության խաչմերուկում։ Այն ծնվեց՝ որպես գոյաբանական անհրաժեշտություն, սակայն առանց համապատասխան պատրաստության և առանց ներքին ներդաշնակության։
Նույն գաղափարը չէր կարող նույն ձևով ապրել Վանում, Ալեքսանդրապոլում կամ Բաքվում։ Նույն մարդը չէր կարող միաժամանակ պատասխանել և՛ սփյուռքի հույսերին, և՛ գյուղացու վախերին։ Նույն ծրագրում չէին կարող տեղավորվել և՛ ֆրանսիական հեղափոխությունից ներշնչված սոցիալիստները, և՛ մի ձեռքում ավետարան, մյուսում՝ խաչքար կրող ազգային պահպանողականները։
Այս ամենը ստեղծեց մի գաղափարական համասարք, որը մինչ օրս ապրում է մեզանում՝ ոչ որպես համակարգ, այլ որպես զգացմունք, հիշողություն, ներսում անհանգստություն առաջացնող կարոտ՝ ոչնչի նկատմամբ։Կուսակցությունը դարձավ ոչ թե պետության հիմք, այլ՝ ազգային ինքնության մաշված պատկեր։Քաղաքական միտքը կուսակցությունների ձևավորման փուլում եղավ և՛ մեծագույն ազատություն, և՛ անողոք կապանք։ Այն ստեղծեց գաղափարային ամբողջականություն, բայց նաև սկսեց ճնշել ինդիվիդուալության ձայները։ Այն խոստացավ ապագա՝ բայց պահանջեց մոռանալ ներկան։ Այն ձևավորեց ուժ, բայց նաև ստեղծեց կույր հավատք։ Եվ այս ամենը՝ մի ազգի միջով, որն այն ժամանակ դեռ չէր կարող լինել ինքը՝ առանց անընդհատ հակադրվելու ինչ-որ մեկին։
Դա էր ծնունդը։ Հաջորդը՝ ինքնաճանաչման դժվար տարիներն էին։