Հասարակական-Քաղաքական Միտքը Եվրոպայում

Եվրոպայում այս ամենը ուժեղացնում էր պետականություն գաղափարը։ Քաղաքացին գիտեր, որ ապրում է պետության մեջ, որը պաշտպանելու է նրան, կամ գոնե կօգտագործի իր կյանքը՝ որպես ներդրում սեփական ուժի աճի համար։ Իսկ կուսակցությունները, թեկուզ ընդդիմադիր լինելով, չէին մերժում պետականության լեգիտիմությունը։

Արայիկ Մկրտումյան

«Անցել են այն ժամանակները, երբ գերմանացին իր մի հարևանին հողն էր զիջում, մյուսին՝ ծովը, իր համար թողնելով միայն երկինքը։ Մենք արևի տակ տեղ ենք պահանջում»։

Բեռնհարդ ֆոն Բյուլով․ Գերմանական կայսրության կանցլեր

1897թ․

19-րդ դարի երկրորդ կեսին և 20-րդ դարասկզբին Եվրոպան թևակոխել էր նոր քաղաքակրթական փուլ։ Այս ժամանակաշրջանը բնորոշվում էր ոչ միայն տեխնոլոգիական և տնտեսական առաջընթացով, այլև՝ պետական կառավարման ձևերի, հասարակության կառուցվածքի, քաղաքական մշակույթի և գաղափարական հոսանքների արմատական վերափոխմամբ։ Եվրոպան դարձավ ռացիոնալ պետության մոդելի փորձադաշտ, որտեղ քաղաքական կուսակցությունը ոչ թե պարզապես իշխանության ձգտող խմբավորում էր, այլ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմ, որն արտահայտում էր սոցիալ-տնտեսական խմբերի շահերը՝ իրավական և սահմանադրական միջոցներով։

19-րդ դարի վերջին Եվրոպայում ձևավորվել էր այնպիսի համակարգ, որը թույլ էր տալիս քաղաքականությունը դիտարկել ոչ թե որպես վախի արձագանք կամ փրկության դուռ, այլ որպես շահերի բախման կառավարվող համակարգ։ Սա նշանակում էր, որ պետությունն արդեն կայացած էր որպես հաստատություն, քաղաքացիությունը՝ ձևավորված իրավական կարգավիճակ, և հասարակական տարբեր խմբերը կարող էին գաղափարների միջոցով մուտք գործել իշխանության դաշտ՝ առանց ուժային հեղաշրջման կամ գոյաբանական ահաբեկման։Սա Եվրոպայի բնականոն էվոլյուցիան էր, որը փորձեցին ընդօրինակել աշխարհի տարբեր անկյուններում՝ Հայաստանում ևս։ Արդյունաբերական հեղափոխության հետևանքով Եվրոպայում սկսված հասարակական-քաղաքական մտքի կտրուկ զարգացման պայմաններում զարթոնք ապրեց նաև ազգային-պետական ինքնագիտակցումը։ Շահերը դարձան ավելի ագրեսիվ, ավելի կտրուկ։

Եվրոպայի մեծ տերություններում՝ Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Մեծ Բրիտանիայում և Ավստրո-Հունգարիայում, արդյունաբերական կապիտալիզմը փոխեց ոչ միայն տնտեսությունը, այլ քաղաքական մտածողությունը։ Արտադրությունը կենտրոնացվում էր ֆինանսական և ինժեներական շրջանակների ձեռքում, ստեղծվում էին զանգվածային բանվորական խավեր, որոնք թեև սոցիալապես ճնշված էին, բայց համախմբվում էին կրթության, մամուլի և արհմիությունների շուրջ։

Այս համատեքստում քաղաքական կուսակցությունը դարձավ ոչ թե վախեցած խմբի մոբիլիզացնող մարմին, այլ՝ դասակարգային շահի քաղաքական ներկայացուցչություն։ Աշխատավորները կազմակերպվում էին ոչ թե գոյության, այլ՝ արդարության շուրջ, քանի որ նրանց գոյությունը ինստիտուցիոնալ առումով արդեն ճանաչված էր։Եվրոպայում կուսակցությունները պետության մեջ գաղտնի ուժեր չէին, նրանք տեսանելի էին բոլորին և իրենց գաղափարները հնչեցնում էին ամենուր։

Կուսակցությունը այստեղ բանակ չէր, գաղտնի ցանց չէր, փրկարար չէր։ Այն շահերի սառը և օրինական գործիք էր։ Սա է տարբերությունը եվրոպական ու հայկական կուսակցությունների մեջ։ Եվ սա հնարավոր էր միայն այն պատճառով, որ պետությունն ինքը ճանաչում էր հասարակության գոյությունը որպես բազմաշերտ շահային դաշտ, ոչ թե՝ որպես միատարր հպատակ, ինչն այդպես չէր Օսմանյան Կայսրությունում և Ռուսաստանում։ Ի տարբերություն այս կայսրությունների, Եվրոպայում ազգային հալածանք դրսևորվում էր շատ ավելի մեղմ, արտահայտվում էր ավելի տնտեսական հիմքով, մինչդեռ Օսմանյան Կայսրությունում հայերը ստիպված էին առաջնահերթ պայքարել իրենց ապրելու իրավունքի համար, այնուհետև ազգային խտրականությունների դեմ և ապա նոր միայն սոցիալ-տնտեսական իրավունքների համար։ Ռուսաստանում կոտորածի վտանգ չկար, բայց այնտեղ սոցիալական շերտավորումը զգալի էր։ Այնտեղ նաև յուրահատուկ ազգային քաղաքականություն էր վարվում և հայերը, որպես բազմազգ կայսրության ժողովուրդ, ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական լուրջ խնդիրներ ունեին, այլև ազգամիջյան հարաբերությունների լրջագույն ռիսկային մակարդակ։ Իհարկե նմանատիպ խնդիրներ կային նաև Եվրոպայում, ինչպես օրինակ Ավստրո-Հունգարիայում, ուր չեխերն ու հունգարները փոխադարձ հակակրանք ունեին միմյանց նկատմամբ, ուր սլավոնական տարրը ճնշված էր գերմանախոս ու գերմանաշունչ ավստրիական կապիտալիզմից, բայց Ավստրո-Հունգարական կառավարությունում չեխերի զանգվածային ջարդեր տեղի չէին ունենում, կամ լեհերը չէին հարձակվում հունգարների վրա։ Ազգային տրամադրությունները սրված էին, բայց չունեին այն ողբերգական բնույթը, որ արտահայտվում էր Ռուսաստանում՝ մասնավորապես 1905-7թթ․ հայ-թաթարական կռիվների ժամանակ, կամ Օսմանյան Կայսրությունում մշտապես տեղի ունեցող զանգվածային կոտորածներով։ Սա մեծ ու էական տարբերություն էր, որ եվրոպական ու հայկական կուսակցություններին ստիպում էր գործելու համար միանգամայն տարբեր իրավիճակներ ու առաջադրում էր լրիվ այլ տեսակի խնդիրներ։ Օրինակ սերբական «Սև ձեռքը» երբեք սերբերին կոտորածից փրկելու խնդիր չի դիրել իր առջև, որովհետև նման վտանգ չէր սպասվում։ Այո՛, կար ավստրիական զենքի վտանգը, բայց ավստրիացիները հարյուր հազարավոր սերբ բնակիչների կոտորածներ չէին իրականացնում։ Համեմատության համար, չեխական «Ազգային քաղաքականություն» թերթի և հայկական Դաշնակցության «Դրոշակի» մեջ էական բովանդակային տարբերություններ կային։ «Ազգային քաղաքականությունը» երբեք կոչ չէր անում զենք վերցնել և պայքարել Հաբսբուրգների դեմ, որպեսզի փրկեն սեփական կյանքը, որովհետև Ավստրո-Հունգարիայում չեխերի բնաջնջման ծրագիր չկար։ Եվրոպայում այլ հոգսեր էին, այլ մտահոգություններ և այնտեղ առաջացած գաղափարախոսությունները հենց եվրոպական մտահոգությունների արդյունք էին։

19-րդ դարի երկրորդ կեսը, որ նշանավորվեց արդյունաբերական կապիտալիզմի կայացմամբ։ Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, Մեծ Բրիտանիայում և այլ երկրներում կապիտալն ու արտադրությունը կենտրոնացան ֆինանսական խմբերի, արդյունաբերողների և բուրժուազիայի ձեռքում։ Միջին խավն ընդլայնվեց, բայց միևնույն ժամանակ՝ բանվորական դասակարգը ենթարկվեց ծանր գործառնական շահագործման։

Սրան ի պատասխան՝ ձևավորվեցին արհմիություններ, սոցիալիստական կուսակցություններ և աշխատավորների շարժումներ, որոնք արդեն ունեին որոշակի կրթական մակարդակ, ինքնագիտակցություն և կազմակերպվածություն։ Այս բոլոր գործոնները քաղաքականություն բերեցին այն համոզմունքը, որ իշխանությունն ի վիճակի է վերահսկվել, վերափոխվել և հաշվետու լինել դասակարգային ուժերի ճնշման ներքո։

Բուն արդյունքը հետևյալն էր՝

Քաղաքականությունը դարձավ արդյունաբերական շահերի արտահայտման միջոց, ոչ թե միայն ազնվականության կամ մոնարխիայի օրինաչափ շարունակություն։
Բանվորը դիտարկվեց ոչ միայն որպես արտադրական միավոր, այլ որպես քաղաքացիական գործակալ, որը իրավունք ուներ ազդեցություն ունենալ պետական քաղաքականության վրա։
Ֆինանսական կապիտալը՝ հատկապես բանկային համակարգը, դարձավ պետական քաղաքականության ստվերային ճյուղ, որի շահերն ու ցանկությունները հաշվի էին առնվում ռազմավարական որոշումների ընդունման ժամանակ։ Սրանք երևույթներ էին, որ կամ շատ թերի էին զարգացած Օսմանյան կայսրությունում ու Ռուսաստանում, կամ իսպառ բացակայում էին։

Եվրոպական հասարակությունները գտնվելով միաժամանակ հեղափոխական և պահպանողական ուժերի ճնշման տակ, ձեւավորեցին երեք հիմնական գաղափարախոսական հոսանք՝

Լիբերալիզմ՝ պնդում էր, որ անհատն ունի անօտարելի իրավունքներ. շուկան պետք է ազատ լինի, իսկ պետությունը՝ սահմանափակ։

Սոցիալիզմ՝ կոչ էր անում վերանայել սեփականության և աշխատանքի հարաբերությունները՝ հանրային շահը գերադասելով մասնավորից։

Ազգայնականություն՝ շեշտը դնում էր լեզվամշակութային ինքնության և պետական ինքնիշխանության վրա, ի հակադրություն կայսերական տիրապետությունների։ 

Այս գաղափարներն արդեն չէին պայքարում զուտ փիլիսոփայական տարածքում։ Դրանք մարմնավորվում էին կոնկրետ կուսակցություններում, օրենսդրական առաջարկություններում և պետական բարեփոխումներում։ Եվրոպայում գաղափարը բախվում էր այլ գաղափարի՝ օրենսդիրում, ոչ թե փողոցում կամ գաղտնի ժողովում։

Այս ամենի հետևանքն այն էր, որ քաղաքական պայքարը օրինականացվեց, և նույնիսկ հեղափոխական կոչերն արդեն ունեին կոնկրետ օրակարգեր։ Գաղափարախոսությունը հենվում էր պետականության վրա, այլ ոչ թե նրանից դուրս գործող սիմվոլիկ գոյության։ Կուսակցությունը դարձավ սոցիալական չափանիշներ առաջարկող գաղափարախոսության ձևավորման և ներգործման օրգան, ոչ թե պարզապես գաղափարախոսության կրող։ Հայկական կուսացկությունները, որոնք վերցրին այս երեք գաղափարախոսությունները և այն միախառնեցին տեղական խնդիրների հետ, բախվեցին դրանց իրականացման սկզբունքային անհնարինությանը(դրան անդրադարձ կանենք ավելի ուշ), մինչդեռ եվրոպացիները ավելի հարթ էին իրականացնում իրենց ներքին խնդիրների վեր հանումն ու դրա համար պայքարը, քանի որ չունեին այն սկզբունքային խնդիրները, որ ունեին հայերը Ռուսական և Օսմանյան կայսրություններում։

Եվրոպայում այս երեք գաղափարները համադրելի էին, որովհետև պետությունը պարզապես բռնակալություն չէր, այլ՝ ընդունվում ու հանդիսանում էր որպես մրցակցության տարածք։ Բուրժուան, բանվորը, կաթոլիկը, պրուսացին, ռադիկալն ու լիբերալը կարող էին հանդես գալ նույն քաղաքական տարածքում՝ պաշտպանելով հակադիր գաղափարներ, բայց նրանք բոլորն էլ հիմնականում նույն ազգային փիլիսոփայության ու հոգեբանության կրողներն էին, նույն հոգեկերտվածքի հասարակություն էին։

Դա հնարավոր էր նաև շնորհիվ մի բանի՝ իշխանությունն ամբողջովին բռնազավթված չէր։Այն հասանելի էր տարբեր խավերի՝ ընտրություններով, մամուլով, արհմիություններով, քաղաքային կառույցներով։ Այսինքն՝ քաղաքականությունն արդեն ընթացակարգային և հանրային բնույթ ուներ, ոչ թե՝ փրկության սպասման, կամ սրբազան պարտադրման։Իշխանությունն ուներ իր բաժին խնդիրները, բայց Եվրոպայում վաղուց արդեն լուծվել էին այն խնդիրները, որ Ռուսաստանոմ և Թուրքիայում դեռ նույնիսկ չէին էլ շոշափվել։ Համեմատության համար նշենք, որ Օսմանյան Կայսրությունում առաջին սահմանադրությունը հռչակվել է միայն 1876թ․իսկ Ռուսաստանում ճորտատիրությունը պաշտոնապես յ՛վերացվել է միայն 1861թ։ Հասկանալի է, որ երկու երկրներում էլ փոփոխությունները հիմնականում պաշտոնական, ձևական բնույթ ունեին և դեռ երկար ժամանակ էր պետք, որպեսզի դրանք հասարակական ընկալում ստանային։ Եվրոպան արդեն լուծել էր այդ հարցերը։ Եվրոպան պատրաստ էր փոփոխությունների, այն փոփոխությունների, որ իր ներսում էին հասունացել և որոնք նա ընկալում էր ամբողջովին։ Եվ այդ պայքարն առաջ էին տանում կուսակցությունները, որոնք դառնում էին ժամանակի ինտելիգենտ, մտավորական խավի համախմբման միավորներ, որտեղ գեներացվում էր միտքը, քննարկվում։ Կուսակցությունը իշխանության օրինական միջոց էր։ Մի պարզ ճշմարտություն, որ մինչև հիմա էլ Եվրոպայում ընդունվում է a priori։

Կուսակցությունը Եվրոպայում ոչ թե ըմբոստություն էր, այլ համակարգում մրցակցելու եղանակ։ Սոցիալիստը չհրաժարվեց խորհրդարանից, այլ մտավ խորհրդարան։ Լիբերալը չտապալեց թագավորին՝ նա սահմանադրություն պարտադրեց։ Ազգայնականը չթալանեց կայսրությանը՝ նա կառուցեց ազգային դպրոց, թանգարան և դրոշ։ Այս քաղաքական մշակույթը ձևավորվում էր սոցիալ-քաղաքական ներդաշնակ մի միջավայրում, որտեղ հասարակությունը բազմաշերտ էր, բայց ինստիտուցիոնալ, պետությունը կայացած էր, բայց վերափոխման ենթակա, քաղաքացին հպատակ չէր, այլ՝ պատասխանատու մասնակցող՝Եվրոպական կուսակցականությունը այդպիսով կառուցվածք էր, ոչ թե տարերային շարժում։ Արժեքային համակարգերի բախումը տեղի էր ունենում օրենսդիրի կամ հրապարակային դաշտում, ոչ թե աքսորավայրում կամ ապստամբ խմբում։ Իսկ բոլոր ապստամբությունները, ինչպես օրինակ Փարիզի կոմունան, ոչ թե այն բնույթն ուներ ինչեպ Զեյթունի կամ Սասունի ապստամբությունը, այլ հիմնված էր ներքին ներֆրասիական կոնֆլիկտի վրա։ 

Եվրոպական պետությունները նաև ձևավորեցին մի հասարակություն, որտեղ Սահմանադրությունը վերածվեց իրավական գրականության՝ քաղաքական պայքարի խարիսխով, քաղաքացիական իրավունքները՝ կարծիք արտահայտելու, ընտրելու, գործադուլ անելու և միավորվելու՝ դարձան ինստիտուցիոնալ գործիքներ, քաղաքային ինքնակառավարումները և պրոֆեսիոնալ միությունները՝ քաղաքացու ինքնագիտակցության դարբնոց։ Այս ինստիտուտները ձևավորեցին այն, ինչը կարելի է կոչել «քաղաքացիական մշակույթ»՝ իրավունքի և պարտականության փոխկապակցված պատկերացմամբ։ Սա նշանակում էր, որ քաղաքացին իրավական սուբյեկտ էր, ոչ թե ընդամենը հպատակ կամ կամավոր մարտիկ։ Կուսակցությունը գործում էր ներսից՝ որպես համակարգի փոփոխության գործիք, այլ ոչ դրսից՝ որպես համակարգի մերժող։ Քաղաքացիության գաղափարը հաղթահարեց գույքային և սեռային տարաձայնությունները։ 

Միաժամանակ պետք է նշել, որ եվրոպական տերությունները՝ ներսում դասակարգային բախումներ ունենալով հանդերձ, արտաքին աշխարհում հանդես էին գալիս գերիշխանության շահերով՝ գաղութատիրության, շուկայի վերահսկման և ռազմավարական դիրքերի կուտակման միջոցով։ Ֆրանսիան Աֆրիկայում էր, Բրիտանիան՝ Հնդկաստանում, Գերմանիան՝ դաշնակցային շղթաներ էր ստեղծում Կենտրոնական Եվրոպայում։ Այս պայմաններում միջազգային քաղաքականությունը ձևավորում էր պետության ներքին կայունությունն ու ինքնավստահությունը։ Պատերազմները դառնում էին նաև ներքին միասնություն ապահովող հսկա ինժեներական միջոց։ Կուսակցությունները և քաղաքական գաղափարախոսությունները կարող էին ներսում հակադրվել իրար ու իշխանությանը, բայց արտաքին առումով՝ համաձայն էին ու պաշտպանում էին պետությանը։ Անկախ նրանից ղեկավարը Աստծո օրհնությամբ թագավորող Հոհենցոլլերների Ֆրիդրիխ կայսրն էր, ժողովրդի կողմից ընտրված պրեզիդենտը, թե կուրֆյուրստների կողմից ընտրված կառավարիչը, գերմանացի բանվորի ու արհեստավորի համար դա Գերմանիան էր, իր հարազատ Գերմանիան, իր պետությունը, որ պետք է պաշտպանել և՛ ներսից, և՛ դրսից։ Այս ամենը որոշակիորեն իդեալական է հնչում, բայց մեր նպատակն է ցույց տալ, որ գերմանական բանվորը պատրաստ էր պաշտպանել Գերմանիան, մինչդեռ հայը մոտիվացված չէր մեռնելու հանուն Օսմանյան Կայսրության, որը տոտալ հայկական ջարդեր էր իրականացնում։ Գերմանիայում իշխանությունը գերմանացունն էր, իսկ հային կառավարում էին ռուսը, պարսիկը, թուրքը։

Եվրոպայում այս ամենը ուժեղացնում էր պետականություն գաղափարը։ Քաղաքացին գիտեր, որ ապրում է պետության մեջ, որը պաշտպանելու է նրան, կամ գոնե կօգտագործի իր կյանքը՝ որպես ներդրում սեփական ուժի աճի համար։ Իսկ կուսակցությունները, թեկուզ ընդդիմադիր լինելով, չէին մերժում պետականության լեգիտիմությունը։

Եվրոպան այս շրջանում զարգանում էր ոչ միայն ներսից, այլև՝ արտաքին աշխարհը վերահսկելու հաշվին։ Բրիտանական կայսրությունը, Ֆրանսիական գաղութային տիրույթը, Գերմանական դաշինքները, Ռուսաստանի կայսրական ազդեցությունը և Ավստրո-Հունգարական բազմազգ ցանցը միախառնել էին ներպետական և արտապետական շահերը։

Կուսակցությունները նույնպես դրանում դեր ունեին․որոշները պաշտպանում էին ռազմական ծախսերը և ազգային զենքի ծրագրերը (ինչպես օրինակ՝գերմանական պահպանողականները), իսկ մյուսները՝ (սոցիալիստները) քննադատում էին պատերազմի ինդուստրիալացումը։ Սակայն միևնույն ժամանակ՝ պետությունը ընկալվում էր որպես իրական, ներկայացուցչական մարմին, որի արտաքին քաղաքականությունը պետք է համադրեր ներքին ճնշումների և արտաքին շահերի միջև։

19-րդ դարի վերջին Եվրոպան ներկայացնում էր ոչ միայն աշխարհագրական, այլ նաև քաղաքական և քաղաքակրթական տարածք, որտեղ քաղաքական կուսակցությունը եղել է իշխանության օրինական մեխանիզմ, քաղաքացին՝ իրավունքի կրող և պարտավորությունների կատարող, պետությունը՝ վերափոխվող, բայց կայացած կառույց,գաղափարները՝ հակադրվող, բայց օրինական։

Ու սա հենց այն էր, ինչը բացակայում էր, օրինակ, Հայկական քաղաքական միջավայրում։ Երբ հայ գործիչը նայում էր Եվրոպային, ապա նայում էր իր շուրջը, նա տեսնում էր կուսակցություն, բայց չուներ պետություն, տեսնում էր գաղափար, բայց չուներ հասարակություն, տեսնում էր պետություն, բայց չուներ իրավունք։

Եվրոպայում գաղափարը ձևավորվում էր օրենքի շուրջ, Հայաստանում՝ գոյաբանական վտանգի։ Սա է ինստիտուցիոնալ պակասի ողբերգությունը, որը աննախադեպ ազդեցություն թողեց ռուսական և օսմանյան համակարգերում զարգացող հայկական կուսակցությունների ու հայ ժողովրդի իրավական-քաղաքական մտքի զարգացման վրա։