Խաղաղության պայմանագիրը չի անդրադառնում հայ գերիների ճակատագրին, ներառյալ՝ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարներին և ինչպես Լեռնային Ղարաբաղի, այնպես էլ Հայաստանի քաղաքացիական անձանց։
Սոսի Թաթիկյան
Հայաստան–Ադրբեջան համաձայնագիրը նախաստորագրված է, սակայն, դեռևս ստորագրված չէ.
ՄԱՍ Գ
Լեռնային Ղարաբաղի հարցի փակումը
Համաձայնագիրը վերջնականապես փակում է Լեռնային Ղարաբաղի հարցը։ Այն բացառում է նախկին հայկական բնակչության ինքնորոշման իրավունքի քննարկումը, նրանց վերադարձի իրավունքը և անգամ մարդու իրավունքների մտահոգությունները՝ փաստացի նորմալացնելով ռազմական նվաճումն ու հայերի բռնի տեղահանումը։ Սա բխում է թե՛ նրանց իրավունքների վերաբերյալ որևէ դրույթի բացակայությունից, և թե՛ Հայաստանի՝ համապատասխան միջազգային դատական գործերը հետ կանչելու պահանջից, ինչպես նաև՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման համատեղ կոչից։
Մարդու իրավունքների պաշտպանները պնդում են, որ Հայաստանի ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի (ICJ) և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ECHR) հայցերը հետ կանչելը թույլ կտա Ադրբեջանին խուսափել պատասխանատվությունից Լեռնային Ղարաբաղի հայերի բռնի տեղահանման համար։ Իրավաբաններն ընդգծում են, որ Հայաստանի դիրքերը բավականին ուժեղ են և հաղթանակի բարձր հավանականություն ունեն։ Դատական գործերից հրաժարվելը կնշանակի հնարավոր իրավական հաղթանակից հրաժարում և Ադրբեջանին հնարավորություն տալ շարունակելու իր իրավական պատերազմը միջազգային մեխանիզմներից դուրս՝ առանց որևէ հակազդեցության։ Մարդու իրավունքների պաշտպանները պնդում են, որ արդարությունը խաղաղության զոհ դարձնելը հաճախ կասկածի տակ է դնում՝ արդյո՞ք այդ խաղաղությունը երկարաժամկետ կտրվածքով կարող է պահպանվել։ Իսկ հրաժարման կողմնակիցները, առաջնորդվելով ռեալպոլիտիկ մոտեցմամբ, մատնանշում են, որ ԱՄԴ-ի միջանկյալ միջոցները չկարողացան կանխել էթնիկ զտումը Լեռնային Ղարաբաղում, և որ միջազգային իրավական մեխանիզմները ապացուցվել են անարդյունավետ՝ առանց կիրարկման գործիքակազմի։ Միևնույն ժամանակ Հայաստանի իշխանությունները ակնարկում են, որ Երևանը պետք է պատմական արդարության հետապնդումից անցում կատարի դեպի ավելի իրատեսական մոտեցում, կենտրոնանալով ներկա իրողությունների վրա։
Այս արդյունքը խոր դժգոհություն է առաջացնում բազմաթիվ հայերի մոտ, հատկապես՝ Լեռնային Ղարաբաղից եկածների։ Այնուամենայնիվ, հայերի վերադարձի հարցի փակումը լայնորեն կանխատեսված էր դեռևս 2024-ից։ Վերադարձի հեռանկարները գնալով ավելի անիրատեսական էին ընկալվում՝ պայմանավորված միջազգային թույլ դատապարտմամբ հայերի բռնի տեղահանման վերաբերյալ, Ադրբեջանի ագրեսիվ տեղեկատվական պատերազմով՝ ուղղված հարցը բարձրացնող յուրաքանչյուր սուբյեկտի դեմ, և մարդու իրավունքների ու միջազգային իրավունքի վրա հիմնված լիբերալ համաշխարհային կարգի ընդհանուր անկումով։ Վերջերս Հայաստանի իշխանությունները առաջ են մղում «Իրական Հայաստան» գաղափարը՝ ընդգծելով ազգային ինքնիշխանությունը որպես առաջնահերթություն և ներկայացնելով Ղարաբաղյան հակամարտությունը որպես գործոն, որից օգտվել է Ռուսաստանը և որը խոչընդոտել է Հայաստանի պետականաշինությանը։ Հայաստանի՝ այս գլուխը փակելու պատրաստակամությունը հիշեցնում է Ֆինլանդիայի՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո 1944-ին Կարելիայի կորստի հետ հաշտվելը՝ ռազմական պարտություններից և ֆիննական բնակչության բռնի տեղահանումից հետո, ազգային ինքնիշխանությունը ամրապնդելու և երկարաժամկետ անվտանգության վրա կենտրոնանալու համար։
Ադրբեջանը հրաժարվել է ներառել դրույթ, որը կպաշտպանի Լեռնային Ղարաբաղի հայկական մշակութային ժառանգությունը։ 2020-ի հաղթանակից հետո Ադրբեջանը համակարգված ձևով ոչնչացրել, աղավաղել կամ յուրացրել է հայկական ժառանգությունը՝ որպես իր ավելի լայնածավալ քաղաքականության մաս՝ ուղղված էթնիկ ատելության և պատմական վերաշարադրման։ Այս բացակայությունը համաձայնագրում մշակութային այդ վայրերը խոցելի է թողնում և ցույց է տալիս, որ խաղաղության շրջանակը անտեսում է ինքնության և հիշողության կարևորագույն չափումը, ինչը կարող է թուլացնել հաշտեցման հեռանկարները։
Ապօրինականացումից մինչև լուծարում․ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի փակումը
Երբ 2025թ․ մարտին Հայաստանը և Ադրբեջանը հայտարարեցին խաղաղության պայմանագրի վերաբերյալ պայմանավորվածության մասին, Բաքուն որպես նախապայման առաջադրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումը։ Երևանը հակադարձեց, որ դա կարող է տեղի ունենալ միայն պայմանագրի ստորագրումից հետո և միայն այն դեպքում, եթե Ադրբեջանը դադարեցնի իր «Արևմտյան Ադրբեջան» էքսպանսիոնիստական նարատիվի առաջխաղացումը։
Վաշինգտոնի գագաթնաժողովի ընթացքում երկու կողմերը համատեղ դիմեցին ԵԱՀԿ գործող նախագահին՝ փակելու Մինսկի գործընթացը և լուծարելու Մինսկի խումբը։ Հայաստանի կողմից խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրումը նշանավորեց իր դիրքորոշման փոփոխությունը։ Ո՛չ Ֆրանսիան, ո՛չ Ռուսաստանը առարկություն չհայտնեցին լուծարման վերաբերյալ։ ԵԱՀԿ գլխավոր քարտուղարը արձագանքեց, որ «ԵԱՀԿ-ն պատրաստ է կատարել իր առաքելությունը՝ օգոստոսի 8-ի համատեղ հռչակագրի իրագործման համար»։ Ադրբեջանի արտգործնախարար Ջեյհուն Բայրամովի խոսքով՝ այս դիմումը շրջանառվել է ԵԱՀԿ մասնակից պետությունների միջև, և որոշում սպասվում է 2025թ․ սեպտեմբերի 1-ին։
Իրականում Մինսկի խումբը չկարողացավ միջնորդել բանակցային կարգավորում երկու պատերազմների միջև։ 2020թ․ նոյեմբերի զինադադարի հայտարարությունից ի վեր Ռուսաստանն ու Ադրբեջանը լեգիտիմությունից զրկել էին այդ ձևաչափը, և ճեղքվածքը ավելի խորացավ, երբ Ռուսաստանի պատերազմը Ուկրաինայում լարեց նրա հարաբերությունները Արևմուտքի՝ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի հետ։ Թեև խումբը արդեն իսկ դարձել էր անկարող, նրա պաշտոնական լուծարումը այժմ փակեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության միջազգային միջնորդավորված խաղաղ ծրագրերի գլուխը։ Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և հայկական իրավապաշտպան կազմակերպությունները պնդում են, որ այս փակումը հակասում է ԵԱՀԿ սկզբունքներին և փաստացի լեգիտիմացնում է Ադրբեջանի միակողմանի ռազմական «լուծումը» հակամարտությանը և Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության էթնիկ զտումը։
Անորոշ է մնում՝ արդյո՞ք Ադրբեջանը կհրաժարվի «Արևմտյան Ադրբեջանի» նարատիվից։ Վաշինգտոնի գագաթնաժողովից հետո ադրբեջանական լրատվամիջոցները տարածեցին պնդումներ, թե «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնքին» հրահանգվել է ինքնալուծարվել, ինչը կրկնեցին որոշ հայկական ԶԼՄ-ներ։ Հետագայում պարզվեց, որ դա կեղծ է․ կազմակերպության կայքը շարունակում է գործել, իսկ գործունեությունը՝ շարունակվել։ Չհաստատված տեղեկությունների համաձայն՝ կազմակերպությանը պարզապես հանձնարարել են ժամանակավորապես կրճատել ակտիվությունը՝ Բաքվին թողնելով քաղաքականորեն հարմար պահին նորից վերագործարկելու էքսպանսիոնիստական պահանջները։
Հայ գերիների և ադրբեջանցի խաղաղության ակտիվիստների հարցը
Խաղաղության պայմանագիրը չի անդրադառնում հայ գերիների ճակատագրին, ներառյալ՝ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարներին և ինչպես Լեռնային Ղարաբաղի, այնպես էլ Հայաստանի քաղաքացիական անձանց։ Թեև համաձայնագիրը պարտադրում է կողմերին զբաղվել զինված հակամարտությունից առաջացած անհայտ կորածների և բռնի անհետացման դեպքերով՝ հարց, որը Բաքուն բարձրացրել է առաջին Ղարաբաղյան պատերազմից հետո անհայտ կորածների վերաբերյալ, այն ոչ մի հիշատակ չի անում Ադրբեջանում պահվող 23 հայ ռազմագերիների և այլ բանտարկյալների մասին, ովքեր ենթարկվում են Բաքվում լայնորեն կեղծ համարվող դատավարությունների։
Իրանի պատվիրակության հետ հանդիպման ժամանակ նախագահ Թրամփը ընդունեց նրանց վիճակը և խոստացավ հարցը բարձրացնել նախագահ Ալիևի հետ ու պահանջել նրանց ազատ արձակումը։ Սակայն Խաղաղության պայմանագիրը չի անդրադառնում հայ գերիների ճակատագրին, ներառյալ՝ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարներին և ինչպես Լեռնային Ղարաբաղի, այնպես էլ Հայաստանի քաղաքացիական անձանց։ Ադրբեջանը շարունակում է բանտարկված պահել նաև ադրբեջանցի խաղաղասերների, օրինակ՝ Բահրուզ Սամադովին, ինչը ընդգծում է այն ավելի լայն պատկերագիրը, որ ճնշվում են բոլոր նախաձեռնությունները, որոնք կարող էին իրական հաշտեցման հանգեցնել։ Նրանց հետապնդումը խաղաղարար նախաձեռնություններում ներգրավված լինելու և հայ գործընկերների հետ կապեր ունենալու համար կասկածի տակ է դնում Բաքվի խաղաղության մտադրությունների անկեղծությունը և նրանց ազատ արձակման հեռանկարը թողնում անորոշ։
(Շարունակելի)
Աղբյուրը՝