Պոլսահայ Պարբերականների Պատմություն

Մաս II

Որևէ ժողովրդի հասարակական կյանքը պարզ և միասեռ ամբողջություն չէ. այդ ժողովրդի մեջ գոյություն ունեն իրար ներհակ, զանազան հակումներով ուժեր, որոնք ստեղծված են անհրաժեշտորեն, առանց որևէ արհեստական միջոցների, և որոնց փոխադարձ հարաբերությունն ստեղծում է արդյունարար, որից կախում ունի նույն երկրի պետական կազմը, նրա ձևը, ոգին և ուղղությունը:

Էլինա Միրզոյան

Հայոց ցեղասպանությունը թեև անասելի ծանր հարված հասցրեց պոլսահայ մշակույթին, սակայն «Թուրքիայի Հանրապետության առաջին տարիներին արդեն Կ.Պոլսի հայ համայնքում սկսել են որոշ քայլեր կատարվել մշակույթի վերազարթոնքի ուղղությամբ»[19]: Նման մթնոլորտում հայության համար մամուլն էր ﬓում հասարակական կյանքի կազմակերպման այն ասպարեզը, ուր կենտրոնանում էին ազգի իմացական ուժերը, հայ մտավոր-հասարակական կյանքի տագնապներն ու հույզերը: Մամուլին վերապահվում էր բացառիկ դեր՝ զորավիգ լինել ազգի գոյապայքարին:

«Հայ աշխարհ» շաբաթաթերթը սակավ ուսումնասիրված թերթերից է: Այն թեև հայտնի չէ լայն շրջանակների, սակայն արժանի է ուշադրության. թերթը ոչ թե հետևում էր այդ շրջանում Կ.Պոլսում տպագրվող հայկական թերթերին բնորոշ ուղեգծին, այն է՝ արտատպումներ կամ խուսափողական նյութեր հրատարակելը, այլ հանդես էր գալիս ինքնուրույն, վերլուծական, քննողական, քննադատական հրապարակումներով: Նշենք, որ ենթադրաբար լույս է տեսել թերթի ընդամենը մի քանի համար (մեզ հասանելի է եղել 8-ը, այլ կոնկրետ տեղեկություն համարների թվի մասին ﬔզ չի հաջողվել գտնել): Ընդհանրապես Կ.Պոլսում թերթի տպագրական ընթացքի երկարատևությամբ ու կարճատևությամբ չենք կարող գնահատել նրա կարևորությունն ու նշանակությունը, քանի որ հնարավոր է մեկ համար լույս տեսած լինի, սակայն այնպիսի նյութի հրապարակմամբ, որը թերթի տպագրական խափանման պատճառը դարձած լինի, երբեﬓ էլ, այո՛, ﬔկ թերթի ﬔկ հոդվածն իր նշանակությամբ կարող է դառնալ գիտահետազոտական ուսուﬓասիրության նյութ:

Կ.Պոլսի «Հայ աշխարհ» գրական, գիտական և հասարակական շաբաթաթերթը մի քանի ուսումնասիրողներ[20] նույնացնում են իբր 1909 թ. Կ.Պոլսում լույս տեսած «Հայ աշխարհ» համանուն պարբերականի հետ, որը տպագրվել է «Քեշիշյան»-ի տպարանում[21] և լույս է տեսել 1909-1914 և 1919 թվականին: Պետք է նշենք, որ Գարեգին Լևոնյանն իր համապարփակ աշխատության մեջ «Հայ աշխարհ»-ը ներկայացնում է որպես երկու առանձին նույնանուն պարբերական, նշում, որ մեր հետազոտության շաբաթաթերթը տպագրվել է 1919 թ. Կ.Պոլսում: Վեց էջից բաղկացած այս պարբերաթերթի արտոնատերը և պատասխանատու տնօրենն էր Վահան Զեյթունցյանը[22]: Մենք հակված ենք ընդունել Գարեգին Լևոնյանի տեսակետը: Այն, որ թերթը 1909-1914 թթ. շարունակություն չի ունեցել, ապացուցում է նաև այն փաստը, որ իր առաջին համարում շաբաթաթերթը ներկայացնում է հրատարակման պատճառները, ինչպես նաև անդրադառնում թերթում արծարծվելիք ուղղություններին, իսկ որևէ նշում շարունակականության վերաբերյալ չկա:

«Հայ աշխարհ»-ն իր հրատարակման պատճառներն ու նպատակները հիմնավորում է այդ ժամանակահատվածում Եվրոպայի և Ասիայի աշխարհագրական քարտեզների փոփոխությամբ: Շաբաթաթերթը հաղորդում է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմում՝ այդ գերմարդկային պայքարում, ճակատվել են երկու հսկա բանակներ: Մեկը ներկայացնում էր անգլիական ազատ բուրժուազիայի ռամկավարությունը՝ իր քաղաքական ազատ կարգերով, իր հակազինվորական հակումներով, «միւս կողմը կանգնած էր գերմանական ազնուապետութիւնը՝ իր հակագերմանական ոգիով, զինուորական իր խիստ կարգ ու սարքերով ետին ունենալով պուլկարական էմբէրիալիզմը և թրքական համաիսլամութիւնը»: Ապա պարբերաթերթը հետևյալ հարցադրումն է շեշտադրում՝ ունենալով նաև այդ հարցի պատասխանը. «Ո՞վ խլեց յաղթութեան դափնին:

-Ոչ մէկը:

Յաղթանակեց պատմութիւնը, կեանքի պահանջը, թերեւս՝ “Նախախնամութիւնը”, ինչպէս պիտի ըսէր Վ. Հիւկօ»[23]:

Այդ աշխարհագրական «կարգավորումների» և համաշխարհային իրադարձություններին անհաղորդ լինելն, ըստ թերթի, անկարելի էր հայերի համար: Շաբաթաթերթն իր նպատակներից էր համարում հայերի շրջանում այդ հարցերի վերաբերյալ գիտական ու հստակ ըմբռնում ձևավորելը, ինչը պետք է օգներ հայությանը՝ կարգավորելու իր վերածնության ուղին: Այս ուղղությամբ պարբերաթերթը գրում է. ««Հայ Աշխարհ»-ի նպատակը պիտի ըլլայ խնամուած, ուսումնասիրութիւններով ծանօթացնել հայ հասարակութիւնը, այն նորութիւններուն, որոնք մուտք պիտի գտնեն գրեթէ ընկերային գիտութեան բոլոր ճիւղերու մէջ:

«Հայ Աշխարհ»-ը պիտի ձգտի վերլուծել ու պատկերացնել հայ ժողովուրդի կենսունակութիւնն ու ստեղծագործ ուժը:

«Հայ Աշխարհ»-ը պիտի երգէ ու փառաբանէ հայ աշխատանքը եւ անոր աննըկուն ոգին»[24]:

Նշենք, սակայն, որ թեև շաբաթաթերթը հրատարակվում էր որպես գիտական, հասարակական և գրական շաբաթաթերթ, այդուհանդերձ, ﬔր ուսուﬓասիրությունները թույլ են տալիս ասելու, որ թեև պարբերաթերթի գրական հետաքրքրությունների շրջանակը բավական լայն էր՝ ընդգրկելով հայոց (գլխավորապես՝ ռուսահայոց) գրականության պատմության և տեսության ամենաբազմազան հարցեր, սակայն շաբաթաթերթը ժանրային նմանօրինակ ուղղությունների ներքո առավելապես պահում էր ազգային, քաղաքական-հասարակական խմբագրական նպատակային ուղեգիծ, ինչը գալիս էր օրվա և կարգավիճակի անհրաժեշտությունից և բնական էր Կ.Պոլսի պարագայում:

Պարբերաթերթն իթթիհաթականների (երիտթուրքեր-Ակունքի խմբ․) շուրջ

«Հայ աշխարհ»-ը գլխավորապես իթթիհաթականներին հատկացրած նյութերի ներկայացման մեջ գործում է թեմայի լուսաբանման հետևյալ ուղղություններով՝ իթթիհաթականները և հայերը, ինչպե՞ս դիտարկել իթթիհաթականներին, իթթիհաթականների ազգայնականությունը: Այս ուղղությունները, սակայն, անհրաժեշտ է դիտարկել մեկ ամբողջական տիրույթում: Պարբերաթերթը նախ և առաջ դնում է իթթիհաթականների ազգային նկրտումներին ծանոթանալու խնդիրը:

Իթթիհաթականները և հայերը

Քննվող ենթաթեմայի ուսումնասիրությունն արվել է մտավորական, հասարակական գործիչ, խմբագրի հարուստ փորձառությամբ Վահան Շահրիմանի լայնածավալ վերլուծական հոդվածի հիմքով: Հեղինակն իր «Իթթիհաթականների համաիսլամական քաղաքականությունը և 1915 թ. հայասպան եղեռնի գաղտնիքը» վերտառությամբ հոդվածում առանձնացնում է համաիսլամական քաղաքականության երկու ուղղություն՝ ներքին և արտաքին: Ըստ «Հայ Աշխարհ»-ի՝ համաիսլամականությունը իսլամական հավատքի տարածման շարժում չէ՝ տարբեր իսլամական ուժերի կրոնական միավորմամբ. «Յիմարութիւն մը պիտի ըլլար արդէն յաւակնիլ, թէ կարելի է որ համաձայնին այն բազմաթիւ աղանդները, որոնք մահմէտական աշխարհը կը բաժնեն եւ որոնք իրարու դէմ բուռն հակառակութիւններ ունին»[25]:

Ավելին՝ թերթը կոչ էր անում այն չընկալել նաև որպես իսլամական համախորհուրդ դաշնակցություն, որով աշխարհի բոլոր մահմեդականները սուլթանի կրոնական և քաղաքական իշխանությունը ճանաչում էին որպես կայսրություն կազմելու միակ միջոց: Պարբերաթերթն ընդարձակում է համաիսլամականության ընկալման տիրույթը՝ նշելով, որ այս ամենը քաղաքական և կրոնական մեծ ծրագրի մաս է, որը պետք է ձգտել ազատել կամ պաշտպանել իսլամական այն երկրները, որոնք եվրոպական պետությունները գրավել էին, կամ առկա էր նման վտանգ[26]: Համաիսլամական այս ընդհանուր ծրագիրը, ինչպես պարբերականն է ուրվագծում, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության «ահաբեկիչ մէկ խրտուիլակն»[27] էր, որով «Ալճէրիան պիտի սպառնայ Ֆրանսայի, Հնդկաստանը՝ Անգղիոյ, Կովկասը՝ Ռուսիոյ….»[28]:

Ըստ պարբերաթերթի, կար նաև համաիսլամականության ներքին քաղաքականություն, որ գծված էր բացառապես Թուրքիայի համար։ 1908 թ. սահմանադրությունից անմիջապես հետո թուրքերը մի պահ դադարեցին քաղաքական խնդիրների մեջ իսլամության անունից խոսել: «Իսլամ ազգին» մի քանի ամիս հետո հաջորդեց «Օսմանյան ազգ՝ միլլեթ-ի Օսմանիյե»-ն, որով երիտասարդ թուրքերն իրենց սովորական ծածկամտությամբ ցանկանում էին քողարկել համաիսլամական ներքին քաղաքականությունը՝ ցույց տալու, թե թուրք վարչության զուտ աստվածապետական բնույթը այլևս վերացած է, և երկրի քաղաքական իշխանությունը հանձնված է նախարարների ժողովին, ուր իսլամ և ոչ իսլամ տարրերն իրարից չեն զանազանվում[29]: «Կեղծիքը նրանց սուտ ու նպատակաւոր յայտարարութիւնն էր, այն է՝ մահմեդականի ու քրիստոնեայի մէջ տարբերութիւն չկայ այլեւս»[30]: Ապա հետևում է այն դիրքորոշումը, որ հին թուրքերն ի սկզբանե անվերապահորեն հայտարարել են, որ ընդհակառակը, «մահմեդականի և քրիստոնեայի մէջ հաւասարութիւն չի կարող ընդունել»: Պարբերաթերթը նաև շեշտում է, որ ներքին համաիսլամականության գաղափարը չէր ենթադրում, որ երիտասարդ թուրքերը դեմ էին խորհրդարանական կարգերին: Ավելին, երիտթուրքերը մեծապես կողմ էին, որ երկրի կառավարումը դուրս բերվի սուլթանի բացարձակ իշխանությունից:

Վերոնշյալ ուղղությամբ պարբերաթերթն իր էջերում ներկայացնում է նաև թուրքական այլ թերթերի բանավեճեր:

Թանզիմաթից հետո, երբ թղթի վրա ամեն անհավասարություն ջնջվում էր, Կ.Պոլսի «Բասիրեթ» թերթը՝ հին թուրքերի գլխավոր պարբերաթերթը, հրապարակայնորեն իր կարծիքն է հայտնել, ինչպես պարբերաթերթում է նշվում, հետևյալ թվացյալ միամիտ, անպատկառ, բայց վերջապես անկեղծ բացատրությամբ. «Պէտք չէ որ բանակին մէջ քրիստոնեաները՝ իսլամներուն համաստիճան բարձր դիրքեր ունենան: Վարչական բարձրագոյն պաշտօնները… կարելի չէ որ քրիստոնեաներուն յանձնուին, որովհետև այդպէսով զօրացած պիտի ըլլան անոնք, և մեր կողմէն ինքնախաբէութիւն պիտի ըլլար անոնց երախտագիտութեան և հաւատարմութեան վրայ յոյս դնել»[31]:

Իսկ ահա երիտասարդ թուրքերն իրենց «Վաքիթ» թերթում հետևյալ պատասխանն են տալիս. «Ձեր խորհուրդները՝ եթէ կարելի ըլլար անոնց հետևիլ՝ դէպի անդունդ պիտի առաջնորդէին Օսմանեան Պետութիւնը: Ճնշողական դրութեան ժամանակն անցած է. որովհետև անիկա չի կրնար հաշտուիլ՝ քաղաքակիրթ ընկերութեանց զգացումներուն հետ: Որպէսզի կարելի ըլլայ Թուրքիայէն մեծ և հզօր ազգ մը կազմակերպել, պէտք է հաւասար պարտականութիւն և հաւասար իրաւունք տալ Օսմանեան բոլոր հպատակներուն անխտիր: Եւ մեր կրօնքը հակառակ չէ ազատագրութեան այս սկզբունքին»[32]:

Ի պատասխան՝ «Բասիրեթ»-ը նշում է. «Դուք կը սխալիք, Շէրիաթը չունի թոյլատու ոգին, զոր դուք փոխ տալ կ’ուզէք իրեն: Ձեր տեսութիւններն ընդունիլ՝ պիտի նշանակէր իսլամութիւնն ու խալիֆան ջնջել: Իսլամութիւնն է որ մեր ուժը կը կազմէ եւ պէտք չէ որ անիկա իր էութեան մէջ ո՛եւէ հարուած կրէ՝ վատ իրաւախոհութիւններով»[33]: «Հայ աշխարհ»-ում այս մասին շարունակվում է. «Երիտասարդ թուրքերը խորապէս միեւնոյն համոզումն ունէին, բայց կ’ուզէին երեւոյթը փրկել՝ հաւատարիմ մնալով, նոյն ատեն, իրենց համաիսլամական քաղաքականութեան սկզբունքներուն, որոնց շնորհիւ միայն կը յուսային իսլամ գերիշխանութիւնը տեւականօրէն երաշխաւորել»[34]:

Ապա նշվում է, որ «այս կեղծիքին ապաւինած է երիտասարդ թուրքերու կուսակցութիւնը իր գոյութեան առաջին օրէն: 1867ին այդ կուսակցութեան պետերը հաստատուած էին Բարիզ, Մուսթաֆա Ֆազիլ փաշայի ղեկավարութեան տակ: Իրենց օրկանը, Մուխպիր, խրոխտաձայն թմբկահարութեամբ կը յայտարարէր անընդհատ, թէ ուխտեալ պաշտպանն է ինք՝ իսլամներուն եւ քրիստոնեից միջեւ կատարեալ հաւասարութեան»[35]:

Ապա թերթը հաղորդում է. «Նոյն երիտասարդ թուրքերը՝ 1867 ապրիլ 30-ին, հրատարակած են կանոնադրութիւն մը, որուն առաջին յօդուածը կ’ըսէր թէ՝ Կուսակցութեան նպատակն է ազատական վարչութիւն մը հաստատել եւ, մա՛նաւանդ, Կայսութեան քրիստոնեայ ժողովուրդներուն ազատագրութիւնն ապահովել, հաւասարութեան սկզբունքին վրայ»[36]:

Հոդվածագիրը նշում է, որ եկավ, սակայն, մի օր, երբ այդ ազատականները մի կողմ նետեցին իրենց «զզվելի դիմակը և ցույց տվին, թե միշտ միևնույն մարդիկ են, նույն վայրագ թշնամիները». ««Մուխպիր» թերթը, որ երբեմն հաւասարութեան ախոյեանն ըլլալ կը յաւակնէր, սկսաւ վերջապէս առաջին խալիֆաներու զուտ իսլամութիւնը քարոզել, ոչ-իսլամներու դէմ սուրբ պատերազմ գրգռել, որովհետեւ մասնաւորապէս զայրացեր էր, թէ թուրք կառավարութիւնը՝ Լոնտոնի և Պէրլինի համար քրիստոնեայ ներկայացուցիչ նշանակած է»[37]:

Այս վկայության մեջ խտացած է՝ հին և նոր, ծեր կամ երիտասարդ, բոլոր թուրքերի հոգեվիճակը, որ «զիրենք կը մղէ, կը կապէ՝ համաիսլամական ներքին քաղաքականութեան»[38]: Այդ քաղաքականությունը, ինչպես շեշտադրում է հոդվածագիրը, կապ չունի բնավ համաիսլամական շարժման հետ, որ եվրոպական պետություններից ոմանց լրջորեն վտանգավոր է թվում: Համաիսլամական այդ ներքին քաղաքականությունը, պարբերաթերթի համոզմամբ, ծնունդն էր թուրք տարրի թվական նվազության, տնտեսական, գիտական և ճարտարարվեստական զգալի տկարությունների:

Այս ուղղությամբ շաբաթաթերթն Վահան Շահրիմանի լայնածավալ հոդվածով նկատել է տալիս, որ այս երկրի՝ Օսմանյան պետության մեջ ոչ թուրք տարրերի միացյալ թիվը բացարձակ մեծամասնություն է ներկայացնում: Եվ թուրքերի գերիշխանության հարցը կորցնում է իր կռվանը, եթե այլացեղ տարրերի միջև համագործակցություն հաստատվեր՝ երկրի բոլոր բաղկացուցիչ տարրերի համար հավասարություն ստեղծելու և պահպանելու հիման վրա:

Այս հեռապատկերը սարսափ էր պատճառում թուրքերին, որոնք չէին կարողանում իրենց աշխարհակալ և սանձարձակ իրավունքներից հրաժարվել, և որոնք թուրք տարրի գերակշռությունն ապահովելու գլխավոր միջոցներից մեկն էին նկատում համաիսլամական քաղաքականությունը, որի նպատակն էր՝ թուրքական դատին կապելու մյուս բոլոր ոչ թուրք, բայց իսլամ տարրերը՝ արաբներ, քրդեր, չերքեզներ, լազեր ու բոշնաքներ՝ կրոնի և ազգության անջատ գաղափարները դիտմամբ նույնացնելով և անբաժանելի հռչակելով:

Սրա համար է, որ երբ ոչ իսլամը մահմեդականություն է ընդունում, Օսմանյան կայսրությունում համարվում է իր ազգությունից բոլորովին հրաժարված ու թրքացած:

Ապա հոդվածագիրը շարունակում է, որ մշտապես այս դավանանքն են ունեցել պահպանողական կամ ազատական բոլոր թուրքերը, որոնք մահվան էին դատապարտում ոչ մահմեդականին, որ մեկ անգամ իսլամ ընդունելուց հետո իր նախկին կրոնին է վերադառնում:

Շաբաթաթերթում ընդգծվում է, որ թուրք վարչության ներքո այս երկրում հնարավոր չէ ակնկալել խղճի ազատություն, ինչպես նաև տարանջատել ազգայնականության և կրոնի գաղափարները, այդ իսկ պատճառով թուրք տարրը շարունակում է մնալ փոքրամասնություն, և անհրաժեշտություն է առաջանում իր դատին կապած պահել ոչ թուրք իսլամ տարրերին, իսկ մյուս այլացեղ տարրերին՝ զանազան միջոցներով հալածել, ցրել, նվազեցնել, բռնի իսլամացնել:

Այդ պետքն էր, որ թուրքերին մղում է քուրդի և չերքեզի հայաջինջ տրամադրությունը վառ պահել, խրախուսել և հովանավորել՝ իրենց բոլոր արդյունքներով:

Պարբերաթերթը սկզբունքային դիրքորոշում է արտահայտում, համաձայն որի՝ մահմեդականի և քրիստոնյայի միջև իրական հավասարությունը՝ թուրք վարչության ներքո, լոկ ցնորք էր, բարենորոգումը՝ միայն անիմաստ բառ. «Թուրքերը ոգի ի բռին կը հակառակէին այս սկզբունքին, որպէսզի հայոց իրաւունքները, անոնց խաղաղ զարգացման միջոցները, անոնց կեանքի, ստացուածքի, ու պատիւի ապահովութիւնը, ամէն ինչ, շնորհք մը ըլլար, զոր կարենային գրչի հարուածով մը ջնջել, ինչպէս ըրին 1915-ին»[39]:

Անդրադառնալով Եվրոպային՝ պարբերականը նշում է, որ երկարատև անտարբերություններից հետո, մեղսակից լքումներից և թույլտվություններից հետո իր տարրական պարտականությունն է կատարում հայ ժողովրդի հանդեպ, որին հարկադրված էր պաշտպանել իրավագիտական արժեք ունեցող բացորոշ հանձնառությամբ:

Ըստ պարբերաթերթի՝ իթթիհաթականները մեկ անգամ ևս հասկացան, թե Թուրքիան անձնիշխան պետություն չէ, ինչի առիթը Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցությունն էր Բեռլինի թելադրությամբ, որն «երկար ժամանակ Ասիական Թուրքիայի լքեալ, բայց արգաւանդ ու կարեւոր մասերի վրայ աչք էր դրել գերազանցապէս յարմար հողեր նկատելով գաղթաւորման համար»[40]: 1914 թ. վերանորոգվեց և որոշակիորեն ամրացավ այդ համաձայնությունը, որի շնորհիվ Թուրքիան երազում էր արտաքին ազդեցությունների լուծը թոթափել և, մասնավորապես, ազատվել ռուսական ճնշումներից և ոտնձգություններից, որոնք քայքայում և կորուստ էին սպառնում իրեն:

Այդ նորոգված համաձայնության անմիջական արդյունքը եղավ հայկական նահանգների համար նշանակված մարզպետների վտարումը. «Այդ համաձայնութիւնը բացարձակ իշխանութիւն կուտար թուրքերուն, որպէսզի միանգամ ընդ միշտ և անխնայ վերջացնեն Հայոց գործն ու դատը»[41]:

Նշյալ դիրքորոշման տեսանկյունից պարբերականը դիտարկում է, որ ահա թե ուր «պէտք է փնտռել 1915ի հայկական ահռելի տրամին գաղտնիքը»[42]:

Այս ենթաթեմայի շուրջ արվում է հետևյալ ամփոփումը. պատմական անհրաժեշտությամբ Թուրքիայում ստիպված են եղել կողք կողքի ապրել հայն ու թուրքը՝ առաջինը՝ տիրապետվող, երկրորդը՝ տիրապետող: Ապրել են որպես բարեկամներ, քանի դեռ հայ ժողովուրդը իր քայլը առաջ չի դրել հասարակական նոր պահանջներին ընդառաջ, ինչը հակառակ էր թուրքերի շահերին. «Հոս է որ կը սկսի հայ ժողովուրդի մարտիրոսագրութեան ճշմարիտ թուականը թուրք տիրապետութեան տակ…. Հայ ժողովուրդը արիւնի մէջ է ապրած այս վերջին հարիւր տարուան ընթացքին, որուն պսակը կազմեց թուրք յառաջադէմ տարրին՝ Իթթիհաթի կազմակերպած այս վերջին սպանդը, որ աննախընթաց է պատմութեան մէջ»[43]: Ի լրուﬓ այս մոտեցմանը՝ ընդգծվում է, որ թեև այսքանից հետո վրեժխնդրության արդար ցասումով պետք է լցվեր հայի սիրտը, սակայն հայ ժողովուրդը ցույց տվեց և ցույց է տալիս իր քաղաքակրթական և քաղաքացիական բարձր ոգին՝ պահելով իր պաղարյունությունը և քաղաքակրթական արժեքները:

Ինչպե՞ս դիտարկել իթթիհաթականներին

Ենթաթեման գլխավորապես քննվում է այս պարբերաթերթում տպագրված լայնածավալ մի քանի հոդվածի հետազոտության հիմքով: Անդրադարձ է արվում նաև թերթում այլ հայկական, հունական և թուրքական թերթերի քննական ներկայացմանը:

«Թէ ի՛նչպէս կը դատենք թուրք ժողովուրդը» վերտառությամբ հոդվածում, որի հեղինակը Վահան Զեյթունցյանն էր, որը նաև պարբերաթերթի արտոնատերն ու պատասխանատու տնօրենն էր, նշվում է, որ զինադադարի կնքումից անմիջապես հետո Թուրքիայում հրատարկվող ամեն ազգի մամուլ սկսում է հաշվեհարդար տեսնել, այդ թվում՝ հայկական և հունական մամուլը սկսում է քննել նախորդ սև տարիների ոճիրների էությունն ու դրանց պատասխանատուներին: Միևնույն ժամանակ թուրքական մամուլն սկսում է պրպտել այն պատճառները, որոնք Թուրքիայի համապետական կյանքն առաջնորդեցին այդ ժամանակվա քաոսային վիճակին: Ու այս փնտրտուքների մեջ շատ բնականորեն իրար են բախվում այս երկու հակառակ հոսանքների գաղափարները:

Հոդվածաշարում ընդգծվում է, որ թուրքական մամուլը չնչին բացառությամբ մտնում է շատ ծիծաղելի երևույթների մեջ՝ նախևառաջ ուրանալով այն, ինչ աղաղակող ճշմարտություն էր ամբողջ աշխարհի համար: Ուրացավ հալածանքը, յաթաղանը, ջարդը և այն բոլոր ոճիրները, որոնք իրականացրեց նախորդ կառավարությունը: Քիչ հետո, երբ թուրքական մամուլը տեսավ ու ըմբռնեց, որ դա չէր հայրենիքը փրկելու ուղիղ ճանապարհը, սկսեց այդ բոլոր ոճիրների պատասխանատու նկատել որոշ անձերի, որոնք բախտի քմահաճույքով հաջողել էին Թուրքիայի ղեկն իրենց ձեռքն առնել և նրա ճակատագիրը վարել իրենց քմահաճ կարգադրությամբ: Եթե կարելի լիներ ապացուցել այս թեզը, արդեն փրկված պիտի լիներ թուրք ժողովուրդը:

Հոդվածում նշվում է, որ հայ և հույն մամուլն ընդհանրապես ծառացավ այս գաղափարի դեմ և պնդեց, որ թուրքերը տրամադրված են ջարդի ու ոճիրի, և ուստի քրիստոնյայի դեմ գործված ոճիրների պատասխանատուն պետք է նկատել ոչ թե կառավարությանը, այլ ամբողջ թուրք ժողովրդին: Թուրք հասարակությունն ինքն իրեն ճանաչում և քայլերն ուղղում է՝ համաձայն իր հասարակական կյանքի տվյալների: Քրիստոնյա ժողովուրդները ևս ծանոթանում են իրենց միջավայրին և, ըստ այնմ, բանաձևում են իրենց պահանջները[44]:

Հոդվածագիրը շեշտադրում է, որ, բնականաբար, ճիշտ չի կարող լինել թուրք մամուլի տեսակետը և հղում է տալիս գերմանացի սոցիոլոգ Ֆերդինանդ Լասսալին, ըստ որի՝ կառավարությունը «զայն ժողովուրդի մը մէջ գտնուող ուժերու փոխյարաբերութեան արդիւնարարն է»[45]: Ըստ Լասսալի՝ որևէ ժողովրդի հասարակական կյանքը պարզ և միասեռ ամբողջություն չէ. այդ ժողովրդի մեջ գոյություն ունեն իրար ներհակ, զանազան հակումներով ուժեր, որոնք ստեղծված են անհրաժեշտորեն, առանց որևէ արհեստական միջոցների, և որոնց փոխադարձ հարաբերությունն ստեղծում է արդյունարար, որից կախում ունի նույն երկրի պետական կազմը, նրա ձևը, ոգին և ուղղությունը:

Պարբերաթերթը շեշտադրում է, որ սահմանադրությունը, սահմանադրական պետությունը կամ նույնիսկ հանրապետությունը միշտ չէ, որ համազոր են ազատությանը. հունական և հռոﬔական պատմական աշխարհների ﬔջ իսկ գոյություն ունեին հանրապետություններ, բայց դրանք չի կարելի համարել ազատական կառավարություններ, քանի որ թեև դրանց հիմքն ազատանիներն էին, սակայն պետության բոլոր գործերին մասնակցում էին անազատներն ու փոքր սեփականատերերը[46]:

Հոդվածը՝ yerkir.am կայքից: