Հայ ժողովուրդի ազգային, քաղաքական եւ գաղափարական միասնականութեան շնորհիւ էր, որ Լեռնահայաստանը յաջողեցաւ երկար ամիսներ դիմադրել թշնամական գրոհներուն եւ մեր սերունդներու կտակել Նժդեհեան պատգամը.-«Ազգային ոգի – ահա՜ գերագոյն հերոսը, միա՜կը, մեր պատմութեան անիւը դարձնող, մեր հաւաքական ճակատագիրը վարող հերոսը»:
Յուշատետր. 21 Հոկտեմբեր 1920
Նազարէթ Պէրպէրեան
101 տարի առաջ, Հոկտեմբերի այս օրերուն, Լեռնահայաստանը յայտնուած էր կենաց-մահու թէժ մարտերու կրակին մէջ։
Ամբողջ Հայաստանի Հանրապետութիւնը բռնուած էր երկու կրակի միջեւ՝ արեւմուտքէն քեմալական զօրքերու ներխուժումով, իսկ արեւելքէն Լենինի Կարմիր Բանակին ու խորհրդային համազգեստ հագած ազերի փանթուրքիստներու ընդհանուր գրոհին հետեւանքով։
Բայց յատկապէս հարաւային կողմն Հայաստանի՝ Արցախի եւ Զանգեզուրի ճակատին վրայ, կը մղուէր Հայաստանի լինելիութեան օրհասական կռիւը՝ ընդդէմ Քեմալ-Լենին սադայէլական զինակցութեան։
Փլուզուած զոյգ բռնատիրութեանց՝ Օսմանեան եւ Ցարական Կայսրութեանց փլատակներուն վրայ, մեծապետական իրենց ուժը վերահաստատելու շարժումին լծուած քեմալական թուրքն ու պոլշեւիկ ռուսը, իրարու դէմ աշխարհաքաղաքական գերակշռութեան համար բուռն մրցապայքարի մէջ գտնուելով հանդերձ, փաստօրէն զինակցութիւն կնքած էին «հայկական սեպէն» ձերբազատուելու նպատակին շուրջ։
Այդպէ՛ս, կայսերապետական յաւակնութիւններով տարուած հայ ժողովուրդի զոյգ հարեւաններուն արիւնալի մրցապայքարին բերումով՝ Հոկտեմբեր 1920ին, Լեռնահայաստանը յայտնուեցաւ բոցերու մէջ։
* * *
Հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան ամէնէն հերոսական եւ փայլուն էջերէն է 1920ի Լեռնահայաստանի գոյամարտը, որուն ըստ արժանւոյն ընկալումը, խորհրդային լուծի 70ամեայ ժամանակաշրջանին, հայրենիքի մէջ արգիլուած նիւթ հռչակուեցաւ հայ քաղաքական մտքին համար։
Բացառապէս Սփիւռքի տարածքին եւ այդ ալ միայն դաշնակցական մտքին կողմէ արժանի՛ն մատուցուեցաւ Լեռնահայաստանի հերոսամարտին։
Ներկայիս հիմնովին փոխուած է կացութիւնը եւ Հայաստանի մէջ թէ Սփիւռքի տարածքին մեր ժողովուրդը ինքնաճանաչման ու հպարտութեան վարար աղբիւրի վերածած է Լեռնահայաստանի գոյամարտն ու անոր կերտիչները, յատկապէս անմահն Նժդեհը, որ հանդիսացաւ Լեռնահայաստանի ազատագրութեան Հայոց Սպարապետը։
* * *
Դաշնակցական ծանօթ գործիչ եւ մտաւորական Վարդան Գէորգեան, «Լեռնահայաստանի գոյամարտը» անունով իր գործին մէջ, հիմնուելով նոյնինքն Գարեգին Նժդեհի յուշագրական եւ արխիւային նիւթերուն վրայ, կարեւոր չափով լոյս սփռած է Զանգեզուրի ազատագրական պայքարին վրայ։
Վ. Գէորգեանի գրքէն առանձնացուած տարեթիւ է 21 Հոկտեմբեր 1920ը, որովհետեւ այդ օրը, 101 տարի առաջ, տեղի ունեցաւ Լեռնահայաստանի գոյամարտի կարեւոր ճակատամարտներէն մէկը, որ վերջ գտաւ Կարմիր Բանակի զօրայիններուն անփառունակ պարտութեամբ՝ Սիսիանի ճակատին վրայ։
Խօսքը կը վերաբերի Կարմիր Բանակի 28րդ զօրաբաժնին եւ անոր երդուեալ «մեծամասնական» (պոլշեւիկ) հրամանատարին՝ Նեստերեովսկիին կրած ջախջախիչ պարտութեան։
Վ. Գէորգեանի յիշատակած արխիւային փաստաթուղթերու շարքին է զինուորական հետեւեալ հրահանգը.-
«ԿԸ ՀՐԱՄԱՅԵՄ 83րդ եւ 84րդ բրիգատաներու հրամանատարներուն խուսափիլ ամէն տեսակ մարդասիրական միջոցներէ եւ դաժան ըլլալ ապստամբ բնակչութեան հանդէպ, որպէս զի զգայ ան բանուորական բռունցքի թափը: Դիմադրողներուն գերի չվերցնել եւ կենդանի բաց չթողնել ոչ մէկ աւազակի: Մի միայն ապստամբ կուլակները ոչնչացնելով եւ անոնց ամբողջ կայքը գրաւելով կը հասնինք խաղաղութեան: Եթէ հանգամանքները կը ստիպեն` աւերել ամբողջ գիւղերը. յիշելով այն, որ աններողամտութիւնն ու դաժանութիւնը, նամանաւանդ Կովկասի մէջ, կը հասցնէ լաւ հետեւանքի: Գրաւած գիւղերու մէջ սովէն ապահովել զօրամասերը ի հաշիւ ապստամբներու: (28րդ Դիւիզիայի պետ` ՆԵՍՏԵՐՈՎՍԿԻ, Զին.Կոմիսարի փոխանորդ` ՍԱՐԱԵԶ, 28րդ Դիւիզիայի շտապի պետ` ՓԸՐՈԼՈՎ)»։
Նման ոգիով եւ մոլուցքով կ՚առաջնորդուէին կարմիր բանակայինները՝ Լեռնահայաստանի վրայ իրենց ներխուժման ընթացքին։
Այդպէս, «Հոկտեմբեր 16ին, Զանգեզուրի գաւառի Կոռնձոր գիւղին մէջ, իբրեւ հակամեծամասնական կը գնդակահարուին 13 հայ բանտարկեալներ:
«Ռումբերու տարափով կը յառաջանար ահա կարմիր բանակը, որ կը կռուէր Ասկիւլում-Ղզլդաշ-Ինջաբէլ գծի – այսինքն Ղափանի հիւսիս-արեւելեան ամբողջ սահմաններուն վրայ:
«Իր ձախ թեւը ճակատէն գիւղի դէմ սկսած ձախող յարձակումէ մը վերջ, ծեծուած ու պարտուած` ետ կը քաշուէր:
«Կեդրոնը` գրաւելով Արծուենիկ գիւղը, կ՚աշխատէր օգտուիլ իր ժամանակաւոր յաջողութենէն:
«Աջ թեւը՝ մխրճուած Ղափանի եւ Տաթեւի միջեւ, կը ջանար գրաւել Խոտանան գիւղը:
«Կեդրոնէն կը ռմբակոծեն երկու թնդանօթներ: Թեւերուն վրայ քառասունի չափ գնդացիրներ կը գործեն անդադրումօրէն:
«Կռուի երկրորդ օրը՝ 17 Հոկտեմբերին, Նժդեհ դէպի Ինջաբէլ հետեւեալ հրահանգը կը ղրկէ.- «Խուսափիլ ցերեկուայ գրոհներից եւ զոհեր տալուց. ընդունել մուրճ եւ ոստայն ձեւը եւ սպասել ինձ: Ձեզ մօտ կը լինեմ մի ժամէն»: Վաշտապետ Կ-ի դեկավարութեամբ զօրախումբ մը, թշնամիին թիկունքը անցնելու համար, Գետաթաղի բարձունքներով կը շարժի դէպի Տափասար: Որոշեալ ժամուն Նժդեհ կը գտնուի Ինջաբէլ:
«Տրուած մարտագրին համաձայն, Հոկտեմբեր 18ի լուսաբացին, ուժանակային գրոհով մը Խոտանանի զօրասիւնը շփոթի կը մատնէ հակառակորդ ուժերը՝ Ինջաբէլի ամբողջ ճակատին վրայ: Նոյն ժամուն վաշտապետ Կ-ի զօրախումբը թեւանցային շարժումով մը Տափասարէն կը հարուածէ թշնամին՝ թեւէն ու թիկունքէն: Գրեթէ նոյն ատեն կապ պահելով՝ Տաթեւի կողմէն թշնամին կը հարուածեն Պօղոս Տէր-Դաւիթեանն ու սպայ Տէր-Պետրոսեանը:
«Կռուի ընթացքին Մեծամասնական ուժերու մէկ մասը անձնատուութեան կը դիմէ, իսկ մնացած մասը կը նահանջէ խուճապահար: Նահանջող թշնամին կը հետապնդուի տեղակալ Տէր-Դաւիթեանի ուժերէն: Իրենց կարգին Ղափանի հետեւակ վաշտերը մեծ խանդավառութիւնով կը սուրան դէպի Արծուենիկ: Այդ ճակատին վրայ կռուող մեծամասնական 84րդ բրիգատան թեթեւ դիմադրութենէ մը վերջ՝ կը յանձնուի. Հոկտեմբեր 18ին Կապարգողթի սահմաններուն վրայ մեծամասնական ուժերու հետքը չէր մնար:
«Հոկտեմբեր 21ին հայկական ուժերու յաղթանակը եղաւ ամբողջական։
«Յաղթական հայ վաշտերը, բազմաթիւ գերիներով, ձեռք ձգած գնդացիրներով, հրացաններով, հեռախօսային գործիքներով, խրամաշինութեան վերաբերեալ կազմածներով ու դրօշակներով՝ կը վերադառնան դէպի Հանքերը, տօնելու Սիւնիքի ժամանակակից պատմութեան մէջ փառքի շքեղ էջ մը գրկող իրենց այս նոր յաղթանակը»:
* * *
Կարմիր Բանակի կրած պարտութեան վերաբերեալ Վ. Գէորգեան նաեւ դիտել կուտայ.-
«Մեծամասնական ուժերու պարտութենէն ետք, Բագու հրատարակուող «Կրասնիյ Աւանկարդ» թերթը, «ՀԶՕՐ ԶԷՆՔ – ՄԵՐ ԿՌՈՒԻ ՁԵՒԸ» խորագրին ներքեւ, այսպէ՛ս կ՚արտայայտուէր.-
«Արեւելքի մէջ յայտնուած է կրտսեր քոյրը մեծ դաշնակիցներու – Արեւելեան Համաձայնութիւնը, Հայաստանի, Վրաստանի, Ռումանիոյ եւ Յունաստանի բուրժուազիաներն են կազմած այդ դաշնակցութիւնը, որպէս զի խեղդեն ծագող յեղափոխական շարժումը արեւելքին մէջ: Արեւելեան Համաձայնութեան անմիջական ներկայացուցիչներէն մէկը աւազակապետ Նժդեհն է, որ իր բանակը կազմած է ազգային ատելութեամբ լեցուած հայերէ: Մինչ Նժդեհը Զանգեզուրի լեռներուն վրայ աւազակութեամբ կը գբաղուէր, Կարմիր սուինները փախցուցին ուրիշ գայլ մը՝ Դրօն: Ընկեր կարմիրները պէտք է ամուր սեղմեն իրենց հրացանները եւ քշեն սեւ գայլ Նժդեհին: Կարմիր բանակի հանդէպ խորամանկ եւ յամառ թշնամի Նժդեհը, Դրօն եւ այլ հին գայլերը, լաւ գիտեն զինուորական գործը: Ուստի եւ այդ ապստամբներու դէմ անհրաժեշտ է մեծ ուժ, ջարդելու համար անոնց հրոսակախումբերը: Նոյն ատեն մենք պիտի չմոռնանք, որ ապստամբներու յաջողութիւնը մեծապէս կախուած է ազգաբնակչութեան տրամադրութիւններէն: Ահա թէ ինչու կարմիր բանակը, թշնամիին կենդանի ուժերը խորտակելէ զատ, պիտի ձգտի ժողովուրդը ըմբոստացնել, թշնամացնել ապստամբութեան ղեկավարներուն դէմ»…
Պոլշեւիկեան եւ ազերի-թրքական զինակցութիւնը այսպիսի՛ թոյնով լեցուած էր Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին նկատմամբ։
Հակահայ այդ մոլուցքին դէմ ըմբոստանալով էր, որ Լեռնահայաստանը 21 Հոկտեմբեր 1920ին պարտութեան մատնեց Քեմալ-Լենին զինակցութեան առաջին գրոհը։
* * *
Հայոց պատմութեան նորագոյն շրջանի լիարժէք ընկալումը խորհրդային կեղտաջուրերէն մաքրելու դիտանկիւնէն՝ բանալի նշանակութիւն ունի Լեռնահայաստանի գոյամարտին ամբողջական արժեւորումը։
Զանգեզուրը թշնամի հարուածի տակ ինկաւ ոչ թէ հայ ժողովուրդի ներքին՝ գաղափարական-քաղաքական տարակարծութեանց ենթադրեալ, անգոյ եւ շինծու չարիքին հետեւանքով, այլ Լենին-Քեմալ սադայէլական զինակցութեան հրահրումով։
Ընդհակառակն՝ հայ ժողովուրդի ազգային, քաղաքական եւ գաղափարական միասնականութեան շնորհիւ էր, որ Լեռնահայաստանը յաջողեցաւ երկար ամիսներ դիմադրել թշնամական գրոհներուն եւ մեր սերունդներու կտակել Նժդեհեան պատգամը.-«Ազգային ոգի – ահա՜ գերագոյն հերոսը, միա՜կը, մեր պատմութեան անիւը դարձնող, մեր հաւաքական ճակատագիրը վարող հերոսը»: