Պաշտոնապես հաստատվելով Հայաստանում 1990 թվականի օգոստոսի 8-ին՝ ՀՅԴ-ն, ավելի ճիշտ, Կուսակցությունն այս տարի նշում է իր 32-ամյակը: Բայց մենք տոնում ենք ոչ թե հասուն և պատասխանատու մարդու տարեդարձը, այլ անողնաշար մարդու գոյության երեք տասնամյակը, որը տառապում է նյարդախտով, փտախտով և բազմաթիվ այլ հիվանդություններով: Մտապահենք հետևյալ պատկերավոր ասույթը. Հայաստանցի կուսակցականը ՀՅԴ«հիվանդ մարդ է», որն ի վերջո վարակելու է դաշնակցական ողջ հասարակական մարմինը։
Կայծ Մինասյան
ՀՅԴ-ն Հայաստանու՞մ․ օճառի պղպջակ (1998-2019) (V)
Ակնհայտ է, այդ թվում նաև Դաշնակցության առաջնորդների համար, ովքեր ընդունում են, բայց միայն լռելյայն, որ ՀՅԴ վերադարձը Հայաստան լիակատար ձախողում է։ Դա առաջին հերթին ընտրական ձախողում է. ՀՅԴ-ն ոչ մի հենարան չունի Հայաստանում, և իրականում նրան երբեք հաշվի չեն առել և 1998-2018 թվականներին պատգամավորական մանդատների ու նախարարական պորտֆելների համար վերջինս պարտական է միայն գործող իշխանության հետ (Ռոբերտ Քոչարյան և Սերժ Սարգսյան) դաշինքներին կամ դաշնակցային վարչակարգի կողմից կեղծված ընտրություններին։ Դա քաղաքական ձախողում է. մինչ ՀՅԴ-ն ներկայանում է որպես «սոցիալիստական՝ ընկերվարական կուսակցություն», ինչպե՞ս բացատրել այն փաստը, որ իր իշխանության 20 տարիների ընթացքում սոցիալական բնույթի որևէ միջոցառում չի ձեռնարկվել, թեև Հայաստանում ՀՅԴ-ն ներկայացված է սոցիալական ուղղվածությամբ երեք նախարարություններով (կրթություն, սոցիալական հարցեր, գյուղատնտեսություն)։ Ո՛չ մի միջոցառում, ո՛չ մի բարեփոխում։ Ոչի՛նչ։ Դա ռազմավարական ձախողում է. ՀՅԴ-ն 20 տարի շարունակ ամբողջությամբ ենթարկվել է Ռուսաստանին և երկու երկրների վարչակարգերին՝ կորցնելով չափի զգացողությունը և խաղալիք դառնալով իշխանությունների ձեռքին Երևանում և Մոսկվայում։ Դա նաև բարոյական ձախողում է. Երևանի փողոցներում ատրճանակներով շրջող իշխանավորների օրինախախտումների կամ նրանց անսկզբունքային խուսանավումների մասին պատմությունները չափազանց շատ են, էլ չենք խոսում Հրանտի ու Վահանի ծայրահեղական հայտարարությունների ու նրանց կրկնակների՝ Գեղամ Մանուկյանի, Իշխան Սաղաթելյանի, Արծվիկ Մինասյանի, Արմեն Ռուստամյանի և Բագրատ Եսայանի ահավոր հաշվեհարդարների մասին, որոնք ոչ մի առնչություն չունեն դաշնակցական արժեքների հետ, թեպետ նրանք պնդում են, որ դրանց մարմնացումն են։ Դա նաև ֆինանսական ձախողում է. քանի՞ միլիոն դոլար է վատնվել այս քայքայված շրջանի վերականգնման համար, որտեղ կուսակցական շենքերն անշունչ են, թերթերն առանց բաժանորդների, հեռուստաընկերությունները՝ առանց հեռուստադիտողի, գիտաժողովները՝ առանց ունկնդրի և հանրահավաքները՝ առանց լսարանի։ Սա սոցիալական ձախողում է. ՀՅԴ-ն կտրված է քաղաքացիական հասարակությունից և կապ չունի բնակչության, այդ թվում՝ երիտասարդության և մտավորականների հետ։ Դա նաև պատմական ձախողում է. ՀՅԴ-ն ներկա չեղավ 1991 թվականին «անկախ Հայաստանի», ինչպես նաև 2018-ին «ազատ Հայաստանի» վերածննդին, թեպետ այդ գաղափարները դաշնակցական կառույցի հիմնաքարն են։ Դա կազմակերպչական ձախողում է. ՀՅԴ-ն երեսուն տարի շարունակ տեղում պտտվելով՝ երաժշտական աթոռների խաղն է խաղում տարբեր պաշտոններում նշանակված նույն կերպարների շուրջ։ Այլ կերպ ասած՝ դրանք փոխադարձաբար փոխարինելի ղեկավարներ են, անկախ իրենց հմտություններից, կարևորը տվյալ աթոռը զբաղեցնելն է։ Դա մտավոր ձախողում է. ՀՅԴ-ն կորցրեց գրիչը, ոգեշնչումը և իր պատմության մեջ առաջին անգամ հրաժարվեց գրել: Նա մերժեց գաղափարական բանավեճը, երես թեքեց գրողներից և իր վարչարար-պաշտոնյաներին վերածեց կեղծ մտավորականների։ Վերջապես դա նաև հոգեբանական ձախողում է. ՀՅԴ ղեկավարները 30 տարի շարունակ նույն զեկույցն են կարդում, առանց նվազագույն նորարարության, առանց վարանելու, կարծես ոչինչ չի կարող դիպչել նրանց քարացած մտքին։ Աշխարհը կարող է փլուզվել նրանց աչքի առաջ, սակայն դաշնակցական առաջնորդները մնում են նույն ծայրահեղականները՝ նահատակությամբ և անձնազոհությամբ լի պատմություններով՝ հասարակական իրականությունից կտրված, ոտքերն ամպոտ… Սա է Դաշնակցության տխուր, բայց բացահայտող գնահատականը․ պատրանքների դրոշմը կրող դանդաղ ձայնապնակ, որը դարձել է իր իսկ աղավաղված ստվերը Հայաստանում։ Իսկապես, ՀՅԴ-ն վերջապես Հայաստանում ստեղծեց մի խելագար հրեշ, ով աստիճանաբար խժռում է ամբողջ դաշնակցական կառույցը՝ անզգայացնելով բոլոր ընկերներին, որոնք հիացած են այնքան ժամանակ, քանի դեռ լսում են «Արյունոդ դրոշ» կամ «Վերքերով լի» երգերի հնչյունները կուսակցական կառույցի տարբեր հատվածներում, և քանի դեռ մնում են տարածության և ժամանակի մեջ քարացած պատմության ազդեցության տակ։
Իրականում, 1990-1991 թվականներից ի վեր ՀՅԴ հաստատումը Հայաստանում հիմնված է եռակի ստի վրա. առաջինն այն է, որ այնպես, ինչպես ստիպել են մարդկանց հավատալ, որ Քրիստափորն առանց արյունահեղության հաղթել էր Լենինին, ԽՍՀՄ փլուզմամբ էլ «կարմիրները» միանգամից ազատվեցին խորհրդային ցնցոտիներից, այնպես, որ կարելի էր կարծել, որ «հոմո սովետիկուսը» (homo sovieticus), մատը ճտտացնելով, վերածվելու էր «հոմո դաշնակուսի» (homo dachnakus)։ Մի խոսքով, դաշնակցական արժեքներն ավելի ուժեղ էին թվում, որովհետև գերազանցում էին պատմությամբ պարտված բոլշևիկյան արժեքները։ Արդ, ՀՅԴ-ն տեղափոխվեց Երևան՝ հետամբողջատիրական հասարակություն, որն անդամության թեկնածուները համարում էին խորհրդային համակարգին բնորոշ քաղաքական մեխանիզմների ընդլայնման հնարավորություն: Այսպիսով, իշխող վերնախավի համար քաղաքական կյանքում ոչ մի խզում չեղավ ամբողջատիրական ժամանակաշրջանի և Արևելքի անկախության միջև: Այդ է վկայում 1991-1994 թվականներին Երևանի Բյուրոյի օրգան «Ազատամարտի» խմբագրությունում տիրող լենինյան ծանր մթնոլորտը: Պետք էր տեսնել, թե ինչպես էր այդ նոր բոլշևիկյան մթնոլորտը տարածվում խմբագրության սենյակից մյուսը, անհետացող գաղափարախոսության հաստատակամությամբ արտասանված «ընկեր» բառի միջոցով՝ ԽՍՀՄ կոմկուսի նախկին բարձրաստիճան պաշտոնյա և «Խորհրդային Հայաստան» թերթի նախկին գլխավոր խմբագրի տեղակալ Մուշեղ Միքայելյանի գլխավորությամբ։ Այս պառակտիչ և խորամանկ անձնավորությունը նոր կյանքին հարմար որակավորում տվեց «Ազատամարտի» խմբագրության իր նախկին կոմունիստ ընկերներին, այդ թվում՝ իր եղբորը, ով ղեկավարում էր Երևանի բարձունքում գտնվող Վարանդյան տպարանը։ Նա և մյուս մարքսիզմ-լենինիզմը վերապրածները, ըստ էության, առնչություն չունեին Դաշնակցության հետ։ Բացարձակապես ոչ մի առնչություն։ Սակայն նրա մահից հետո՝ 2004 թվականի նոյեմբերին, ՀՅԴ-ն սրբադասեց այս «վաստակավոր ընկերոջը», «Սուրբ Մուշեղին» նվիրված ձևակերպմամբ, նրա առաջ բացելով Դաշնակցության պանթեոնի դռները։ Նա սրբադասվել է ՀՅԴ անդամակցության 14 տարիների ընթացքում: Ոմանք ունեն 50-60 տարվա դաշնակցական կյանքի փորձառություն և դեռ սպասում են դրախտի տոմսարկղի առջև, բարոյականության անբիծ տոմսը ձեռքին, դաշնակցական պանթեոն իրենց մուտքին… Անհասկանալի է, թերևս, բայց ամենից առաջ՝ անտրամաբանական, անարդար ու անտանելի։ Բայց ի պաշտպանություն «Ընկեր Մուշեղի»՝ ասենք, որ ի սկզբանե նա պատասխանատու չէր այս անհեթեթությունների համար։ Նա պարզապես օգտվեց իրավիճակից։ Ո՞ր իրավիճակից։ Այն, որ անավարտ էին թողել դաշնակցական գործիչները։ Որովհետև Արևելքում խորհրդային ամբողջատիրության և անկախության միջև, ըստ էության, ավելի քիչ քաղաքական պառակտում չէր կարող լինել, քան այն, որ 1989-1990-ական թվականներին Հայաստանում ներկա դաշնակցական գլխավոր պաշտոնյաները ծագումով երկու ամբողջատիրական հասարակություններից էին։ Դա Խորհրդային Ռուսաստանն էր Էդիկ և Վահան Հովհաննիսյանների համար և արմատական Իրանը՝ Խաժակ Տեր-Գրիգորյանի և Հրանտ Մարգարյանի համար։ Ինչպե՞ս կարելի է հավակնել Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացմանը, երբ մենք ինքներս էլ ժողովրդավարության բավականաչափ փորձ չունենք: Ինչպե՞ս ձգտել հիմնարար ազատություններին, երբ ինքներս էլ մարդու իրավունքների մասին նույնիսկ աղոտ պատկերացում չունենք և շռայլ չենք այլոց բարքերի և այլ տարրական իրավունքների հանդեպ հանդուրժողականությամբ:
Այս կառուցվածքային ստին ավելացավ ևս մեկ սուտ՝ երկրորդը, այս անգամ ներքին՝ առավելապաշտների սուտը, ովքեր ժամանակին հակառակ ընթանալով, ամեն ինչ արեցին ճշմարտությունը զինակիցներից թաքցնելու համար, քանի որ առաջնահերթությունը Դաշնակցության հրաշքների իրագործումն էր, մինչդեռ իրականում խոսքը միայն դաշնակցականության պատրանքի մասին էր։ Որովհետև այս նևրախտական պարույրում ինքնաիրագործվող մարգարեության անգամ ամենաչնչին դրական նշանն ուռճացվում էր, մինչդեռ անհաջող «փոխպատվաստման» միմյանց հաջորդող աղետներն անտեսվեցին, սահեցին Քրիստափոր-Ռոստոմ-Զավարյանի դիմանկարի հետևը կամ «Հերթապահի» գրասենյակի գորգի տակ՝ կուսակցության նստավայրում՝ Երևան, Մհեր Մկրտչյան 12 հասցեում։ «Գաղտնի է»,- սա էր ցանկացած անհարմար հարցի պաշտոնական պատասխանը։
Վերջապես, Հայաստանում ՀՅԴ-ի ձախողված «փոխպատվաստման» երրորդ և վերջին սուտը, որը կապում է երկու հիմնական խռովություն հրահրողներին՝ Հրանտ Մարգարյանին և Վահան Հովհաննիսյանին, Դաշնակցության պատմության հետ՝ 1994 թվականից մինչև մեր օրերը: Ընկերներ Հրանտը և Վահանը, երկուսն էլ բանտարկված լինելով 1994-1995-1998 թվականներին, համաձայնեցին միանալ Ռոբերտ Քոչարյանի վարչակարգին, թեև գիտեին, որ իրենց կասկածելի անցյալի պատճառով ռիսկի են դիմում՝ վտանգելով կուսակցության ապագան: Ի դեպ, չմոռանանք, որ նրանք պարզապես ազատ են արձակվել, նրանց երբեք ներում չի շնորհվել, իսկ Վահան Հովհաննիսյանն անգամ չի էլ դատվել։ Հպարտության մահացու մեղքով ներծծված՝ նրանք գերադասեցին ՀՀ իշխանությունը Դաշնակցության շահերից։ Իսկ այն առաջնորդների համար, ովքեր իրենց հռչակում են «ՀՅԴ անկեղծ զինվորներ», առնվազն ինքնահավանություն է սեփական անձը դաշնակցական ժառանգությունից վեր դասելը: Դաշնակցական տրամաբանությամբ՝ ՀՅԴ-ի համար ցանկալի կլիներ, եթե ոչ՝ դուրս գալ իշխանությունից՝ լուրջ այլընտրանք լինելու համար, գոնե նրա երկու առաջնորդները հրաժարվեին քոչարյանական թիմից, ինչպես նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանն էր նրանց խորհուրդ տվել բանտից ազատվելիս՝ այդ պատասխանատվությունը թողնելով Կուսակցության մյուս ղեկավարներին: Ավա՜ղ, Հրանտն ու Վահանը երբեք չեն մտածել Դաշնակցության, այլ միայն իրենց անձնական շահի մասին։ Այսինքն, ինչպես ցանկացած իրեն հարգող առավելապաշտ, նրանք չեն ծառայում ՀՅԴ-ին, այլ օգտագործում են ՀՅԴ-ն։ Արդյունքը եղավ այն, որ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը՝ որպես Տեր-Պետրոսյանի վարչակարգի երկու առանցքային դերակատարներ, մինչև 1998 թվականի իրենց պառակտումը, ձեռքում էին պահում Հրանտ-Վահան զույգի, անուղղակիորեն նաև՝ ՀՅԴ ապագան, քանի որ վերջինիս ազատագրման յուրաքանչյուր փորձ ընդդեմ վարչակարգի առաջացնում էր իշխանությունների արձագանքը կա՛մ նրանց մեղադրական որոշ փաստաթղթերի, կա՛մ հայկական մամուլում «Դրո» խմբի բանտարկյալի նամակի հրապարակմամբ, կա՛մ էլ՝ ավելի վարկաբեկող այս կամ այն փաստաթղթի հրապարակման սպառնալիքով։ Շանտաժի ենթարկելով Հրանտ-Վահան զույգին` Քոչարյան-Սարգսյանական վարչակարգերը պատանդ վերցրեցին ՀՅԴ-ին և ընդհանրապես Դաշնակցության մեծ ընտանիքին: Այսպիսով, ՀՅԴ-ի կողմից իշխանությունների դեմ դժգոհության նվազագույն արտահայտման դեպքում՝ վարչակարգը հաշվեհարդարի սպառնալիք էր հնչեցնում, հետևաբար երկու հանցակիցներ Հրանտն ու Վահանը, ձեռքերն ու ոտքերը կապած, հետ են դառնում և խեղդվում ամենատարբեր ստերի ու շրջասույթների մեջ՝ հանդարտություն քարոզող խրթին շրջաբերականների միջոցով ճշմարտությունն իրենց ընկերներից թաքցնելու համար: Խղճալի տեսարան է։
Եվ այս սկզբնական եռակի սուտը ժամանակի ընթացքում օրենքի ուժ է ստացել ՀՅԴ-ում, և վա՜յ այն կուսակցականին, ով տանը կամ դրսում չի հավատում եռակի սուտ լուրին, նրան անմիջապես մեղադրում են «կասկածի» համար, այնուհետև մեկուսացնում և վերջապես հեռացնում շարքերից «անպատասխանատվության» կամ նույնիսկ «կուսակցական ուղուց շեղվելու» համար։ Որքա՜ն ազնիվ կուսակցական է մեկուսացվել Հրանտ-Վահան զույգի և նրանց կամակատարների կողմից աշխարհում, երբ նրանք միայն ուզում էին դատապարտել այդ սուտը կամ պայքարել ճշմարտության համար: Որքա՜ն։ Այն ժամանակ Քրիստափորը, հետևելով Կանտի դրույթներին, գրում էր. «Ես ապստամբում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ» (« Je m’insurge, donc je suis »)։ Այսօր նրանք, ովքեր ՀՅԴ գլխավորությամբ պնդում են, որ պատկանում են նրա քաղաքական ընտանիքին, ասում են. «Ես ստում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ»: Սա է ճշմարտության մեջ բարձրացված եռակի ստի վնասը, որովհետև իրականում Երևանում ՀՅԴ-ն պայքարում է Բանականության և այն ամենի դեմ, ինչը ներկայացնում է Դաշնակցության հզորությունը նրա ստեղծման օրվանից. Լուսավորության, առաջընթացի գաղափարի ընդունումը, հավատը արժեքների և դրանց փոխանցման անհրաժեշտության նկատմամբ: Բայց հետխորհրդային Հայաստանում վաղ առավելապաշտները մաքրել են ամեն ինչ իրենց ճանապարհին, որպեսզի դաշնակցական գործիքը հասցնեն այնտեղ, որտեղ է այն այսօր՝ Բանականության նկուղներում։
Կուսակցական այս գործիքի ներդրման առաջին տարիները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ ներքին կռիվների հերթագայություն մի քանի մշակույթների «գործիչների» միջև։ Եթե չհաշվենք Ղարաբաղում առաքելություն իրականացնող ծագումով լիբանանցի զինվորական հրահանգիչներին, ապա առաջին քաղաքական գործիչները սերվում են Իրանից և ԽՍՀՄ-ից, ինչպես մեկնոցների քառյակն (Էդիկ-Խաժակ-Հրանտ-Վահան) էր, մյուսները վերջերս են եկել Ֆրանսիայից և ԱՄՆ-ից (Արա Սիսերյան և Աբո Պողիկյան), վերջապես կան նաև հիանալի կարիերամոլներ (Կիրո Մանոյանը Կանադայից) կամ լավ դաս տվողներ (Վարանդ Փափազյանը Լիբանանից)։ Ո՞րն է այս եղբայրասպան պայքարի նպատակը։ Պարզապես իմանալ, թե ի՞նչ հիմքի վրա է կառուցվելու Դաշնակցությունը Հայաստանում։ Իրանա-ռուսական ներշնչման հիմքի, թե՞ լիբանանա-արևմտյան ներշնչման հիմքի։ Այս «մշակույթների պատերազմը» վերջապես շրջվեց հօգուտ քառյակի, որը պարտադրում է իր պատրաստի մտածողությունն ու հմտությունները՝ ըստ կուսակցության իրանա-ռուսական այն մոդելի, որին մենք կվերադառնանք ավելի ուշ։ Արա Սիսերյանը մեկուսանում է ՀՅԴ-ից, որն ի վերջո հեռացնում է նրան իր շարքերից: Ինչ վերաբերում է Աբո Պողիկյանին, առավելապաշտները միշտ զգուշավոր են եղել նրա նկատմամբ։ 1992 թվականին ընտրվելով Բյուրոյի անդամ՝ նա ղեկավարում էր մինչև 2000 թվականը: Բայց երբ առավելապաշտները վերադարձան ՀՅԴ ղեկավարմանը 1998-2000 թվականներին, նա մեկուսացվեց Դաշնակցության ղեկավար գործունեությունից և վերսկսեց իր սկզբնական գործունեությունը՝ որպես Կալիֆորնիայի կուսակցական օրգան «Ասպարեզի» գլխավոր խմբագիր։ Եվ երբ ցանկացավ առավելապաշտների հետ հին հաշիվները պարզել, վերջնականապես հեռացվեց ՀՅԴ-ից 2018 թվականին։
Հայաստանում ՀՅԴ առաջին պաշտոնական քայլերից ի վեր, առավելապաշտների շարքերը մի պահ սասանվեցին «1994-1998 թվականների Դաշնակցության դատավարությունների» ժամանակ, երբ իրենց առաջնորդները՝ Հրանտ Մարգարյանը, Վահան Հովհաննիսյանը, Արմեն Ռուստամյանը, Միքայել Մանուկյանը և նույնիսկ Արսեն Արծրունու ղեկավարությամբ գործող «Դրո» խմբի անդամ՝ «թութակ» Գեղամ Մանուկյանը բանտ ընկան։ Այս գործի վերաբերյալ տեսակետների առճակատում էր․ Արսեն Արծրունին փորձում էր Հրանտ Մարգարյանի վրա գցել հանցավոր խմբի համապատասխանատվությունը՝ սեփական պատասխանատվությունը մեղմացնելու համար, մինչդեռ Հրանտ Մարգարյանը Արսեն Արծրունու վրա էր բարդում ողջ պատասխանատվությունը՝ որպես ահաբեկչական գործողությունների միակ պատասխանատու։ Գեղամ Մանուկյանը վերջապես պետք է ընտրեր իր ճամբարը, ըստ իր շահերի, ծանր ու թեթև անելով դրական ու բացասական կողմերը՝ որոշելով սատարել Արսեն Արծրունու՞ն, թե՞ Հրանտ Մարգարյանին: Նա ի վերջո լքում է իր ընկեր Արսենին և անցնում Հրանտի կողմը, ով, որպես պարգև, բանտից ազատվելուց հետո նրան տալիս է «Երկիր» հեռուստաընկերության տնօրենի և քաղաքական գլխավոր հոդվածագրի պաշտոնը։ Դասական տարբերակ է…
Պաշտոնապես հաստատվելով Հայաստանում 1990 թվականի օգոստոսի 8-ին՝ ՀՅԴ-ն, ավելի ճիշտ, Կուսակցությունն այս տարի նշում է իր 32-ամյակը: Բայց մենք տոնում ենք ոչ թե հասուն և պատասխանատու մարդու տարեդարձը, այլ անողնաշար մարդու գոյության երեք տասնամյակը, որը տառապում է նյարդախտով, փտախտով և բազմաթիվ այլ հիվանդություններով: Մտապահենք հետևյալ պատկերավոր ասույթը. Հայաստանցի կուսակցականը ՀՅԴ «հիվանդ մարդ է», որն ի վերջո վարակելու է դաշնակցական ողջ հասարակական մարմինը։
Որովհետև ՀՅԴ հայաստանյան շրջանի ծանր ախտորոշումը պայմանավորված է մի քանի ախտանշաններով. առաջինն արտադրական խոտան է՝ առանց նվազագույն զգուշության նպաստել Հայաստանի կուսակցական կառույցի ներմուծմանը Դաշնակցության մեծ ընտանիքում։ Թեկնածուների բարոյագիտությունը և բնութագիրն աստիճանաբար գնահատելու, դաշնակցական արժեքների և անարատության մասին նրանց իմացությունն ու ընդգրկվածությունը չափելու փոխարեն, այլ կերպ ասած՝ փոխանակ թույլ տալու, որ Հայաստանի դաշնակցական կառույցն ու իր անդամներն աստիճանաբար իրենք իրենց դրսևորեն որպես «ընկերվարական կուսակցություն» կամ «ազգային կուսակցություն»՝ առանց «Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն» անունը օգտագործելու, ոչ միայն այդ շրջանն ուղղակիորեն միացավ Դաշնակցության մեծ ընտանիքին, այլև նրա ղեկավարները շատ արագ առաջ քաշվեցին ՀՅԴ ղեկավար պաշտոններում՝ հիմնովին խախտելով Դաշնակցության կանոնադրությունը։ Հետևանքն այն եղավ, որ Վահան Հովհաննիսյանը, Ռուբեն Հովսեփյանը, Մասիս Բաղդասարյանը, Վարդան Հակոբյանը, Մուշեղ Միքայելյանը և այլոք, դարձան Հայաստանում ՀՅԴ Բյուրոյի կամ ՀՅԴ Հայաստանյան Կենտրոնական կոմիտեի անդամներ՝ ընդհանուր առմամբ մեկ կամ երկու տարվա դաշնակցական փորձառությամբ։ Միայն այդքանը։ Ի՞նչ պետք է արվեր դրա փոխարեն այս դիմակահանդեսից խուսափելու համար։ Պարզապես ոգեշնչվել Սոցինտերնի (Ընկերվարական միջազգային կազմակերպություն) գործունեությունից, որը երբևէ չի շտապում որևէ թեկնածու կուսակցության անդամակցության վերաբերյալ որոշում կայացնել: Այսպիսով, նախ անհրաժեշտ կլիներ 1990 թվականի օգոստոսի 8-ին Երևանում բացել դաշնակցական կենտրոն` հայ հետխորհրդային քաղաքական կյանքի զարգացումը դիտարկելու համար, առանց դրան մասնակցելու: Ցանկացած կազմավորում, որը պահանջված կլիներ «ՀՅԴ»-ի կողմից, Դաշնակցության աջակցությունը չէր ստանա: Այս դաշնակցական կենտրոնը կքննարկեր «ընկերվարական կուսակցություն» կամ «ազգային կուսակցություն» և այլ պիտակ կրող ցանկացած թեկնածություն, որը պատրաստ կլիներ միանալու նրան, և աստիճանաբար այս կենտրոնը թեկնածու կուսակցությունների ծրագրի մանրակրկիտ ուսումնասիրության և նրանց առաջնորդների համոզմունքների հիման վրա կուղարկեր Դաշնակցության հաջորդ Ընդհանուր Ժողովին մասնակցելու հրավեր։ Այնուհետև, այս կամ այն իրադարձության վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումից կախված, դաշնակցական կենտրոնը կա՛մ կհրաժարվեր նրանց հրավիրելուց, և գործընթացը կավարտվեր այդտեղ, կա՛մ նշյալ թեկնածու կուսակցություններին կառաջարկեր շարունակել իրենց ներգրավման գործընթացը ՀՅԴ-ին: Այսպիսով, այս թեկնածու կուսակցությունները Դաշնակցության հաջորդ Ընդհանուր Ժողովում հրավիրյալ անդամի կարգավիճակից կանցնեին դիտորդի կարգավիճակի, ապա մի քանի տարի անց՝ ընտրված անդամի և վերջապես, վերջնական քննությունից հետո՝ Դաշնակցության լիիրավ անդամի կարգավիճակի։ «Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն» վերանվանվելով՝ նոր թեկնածու կուսակցությունը պիտի կազմեր ՀՅԴ ողնաշարը Հայաստանում, կամ պիտի միանար այլ կազմավորմանը, որը նույնպես արժանացած կլիներ Դաշնակցության «Սեզամ բացվիր» հրավերին։ Այսպիսով, Հայաստանում Դաշնակցության հաստատման գործընթացը (հրավիրյալ անդամի, դիտորդի, ընտրված անդամի, լիիրավ անդամի կարգավիճակով), անշուշտ, երկար տարիներ կտևեր, բայց Դաշնակցությունն այսպիսով ո՛չ կվաճառեր իր հեղինակությունը և ո՛չ էլ ռիսկի կդիմեր իրեն վտանգի ենթարկելով՝ իրեն թույլ տալով ենթարկվել նախանձախնդիր ու անկանխատեսելի անհատների քմահաճույքներին, որոնք ներկայումս գտնվում են Հայաստանում ՀՅԴ ղեկին։
Երկրորդ ախտանշանը վերաբերում է 1990 թվականին Խորհրդային Հայաստան տեղափոխված կուսակցության բնույթին։ Հին բոլշևիկյան ռուբենիստական մոդելից ՀՅԴ-ն կազմակերպվել է 1960-1970-ական թվականներին՝ որպես Արաբական Բաաս (Baas) կուսակցության հայ-լիբանանյան տարբերակ: Հենց այս բաասական մոդելն է տեղափոխվել հետխորհրդային Հայաստան՝ որպես համայնքային կուսակցություն՝ ընկերվարության, ազգայնականության և հեղափոխականության միջև ընկած ճանապարհի կեսին, ասես ՀՅԴ-ն ընկալում էր անկախ հայ հասարակությունը որպես նոր համայնք, որտեղ պետք էր կարգ ու կանոն մտցնել, մինչդեռ այն պարզապես պետություն էր, որ պետք էր կառուցել։ Բոլոր «գործիչներն» այս անցումային հասարակությունում գործում էին այնպես, ասես ՀՅԴ-ն ներդրված է ավանդական և փակ տարածքում, այնպես որ կուսակցական կառույցի տարբեր մարմինները իրականում չեն ձգտում կապ հաստատել մարդկանց, ժողովրդի և հասարակության հետ: Ընդհանուր առմամբ, դաշնակցական ղեկավարները Հայաստանում մի կառույց են ստեղծել այնպես, ինչպես իրենց նախնիները գործել են Արգենտինայում, Կանադայում կամ Սփյուռքում: Դաշնակցական առաջնորդները Երևանում իրենց բազմակի այցելությունների ընթացքում հաճախում են նույն հյուրանոցները, նույն ռեստորանները և նույն զվարճասրահները, ինչպես փակ շղթայում՝ հեռու սոցիալ-տնտեսական իրողություններից, նախքան իրենց երկիր վերադառնալը, որպեսզի դյուրահավատ ընկերներին ներկայացնեն իրենց ողջ գիտելիքները Հայաստանի իրական սոցիալական վիճակի մասին… Միայն դա: Այնուամենայնիվ, Հայաստանը համայնք չէ, այլ քաղաքացիական հասարակություն, իհարկե ոչ այնքան ինքնավար մինչև 2018 թվականի թավշյա հեղափոխությունը, այլ հասարակություն, որը ստեղծվել է խիտ, բազմազան և անանուն սոցիալական հյուսվածքի վրա, ի հակադրություն անպտուղ, կենսազուրկ համայնքային կյանքի, որտեղ մասնավոր ոլորտն ու հանրային ոլորտը միախառնված են: Մի խոսքով, Երևանը ո՛չ Բուրջ Համուդ է, ո՛չ Ալֆորվիլ, ո՛չ էլ Գլենդել։
Մեկ այլ ախտանշանն էլ ընդգծում է գրեթե արյունապիղծ կապը, որն աստիճանաբար ձևավորվել է ՀՅԴ Բյուրոյի և Հայաստանի ՀՅԴ Գերագույն մարմնի միջև, մի մարմին, որը ստեղծվել է 1995 թվականին Լիբանանում XXVI-րդ Ընդհանուր Ժողովից հետո՝ վերջ դնելով Երևանում Հայաստանի ՀՅԴ Կենտրոնական կոմիտեի դարաշրջանին։ Այս կապը, որը մեղմ ասած անառողջ է, մի քանի խնդիր է առաջացնում։ Նախ՝ օրենքի մակարդակով. բացի Սառը պատերազմի ժամանակ գործող կոմունիստական կուսակցություններից, աշխարհում չկա պետություն, բացառությամբ Հայաստանի, որտեղ ազգային կուսակցության բյուջեն հոգում է համաշխարհային ղեկավարությունը: Այսինքն՝ Հայաստանում Կուսակցության փողերը հիմնականում դրսից են գալիս։ Ըստ լուրջ աղբյուրների, հաշվարկված է, որ Հայաստանի Դաշնակցության մասնաճյուղի բյուջեի 80%-ը հոգում է ՀՅԴ Բյուրոն, հետևաբար աշխարհի բոլոր դաշնակցական կուսակցությունները։ Սա է Հայաստանում Դաշնակցության բնույթի ամբողջ խնդիրը, որը գործում է որպես օրենքից ու պետությունից վեր կազմակերպություն։ Սա նաև պետականությանը նախորդող դաշնակցական գաղափարախոսության և քաղաքականության մեջ ներգրավման հայեցակարգի ամբողջ խնդիրն է՝ արդյո՞ք ՀՅԴ-ն պետք է ներգրավի պետությունը և նրա օրենքները, թե՞ պետությունը պետք է հարմարվի ՀՅԴ գործունեությանը: Իհարկե, առաջին տարբերակը պետք է իշխի, ինչպես ցանկացած նորմալ կազմավորված պետությունում: Բայց պարզ է, որ Երևանում ամեն ինչ այլ է։ Այս արյունապիղծ օրգանական կապը շարունակվում է քաղաքական հարթության վրա։ Հայաստանում որտե՞ղ է ավարտվում ՀՅԴ Բյուրոյի գործունեության շրջագիծը և որտե՞ղ է սկսվում ՀՅԴ Գերագույն մարմնի գործունեության շրջագիծը։ Ոչ ոք չգիտի, եթե հաշվի առնենք, որ երաժշտական աթոռի խաղի համաձայն, գործադիրի գործառույթները (Բյուրո, Գերագույն խորհուրդ, նախարարներ, փոխնախարարներ և պատգամավորներ) 32 տարի շարունակ իրականացրել են մոտ երեսուն հոգի։ Մեկը նախարար է, այնուհետև Գերագույն խորհրդի անդամ, մինչև Բյուրոյի անդամ, ապա պատգամավոր և վերջապես կրկին նախարար դառնալը, մյուսը պատգամավոր է, այնուհետև դառնում է նախարար, մինչև Գերագույն խորհրդում պաշտոն ստանձնելը, այնուհետև փոխնախարար է, հետո՝ Բյուրոյի անդամ: Մարդ խճճվում է։ Եվ միմյանց փոխարինելի առաջնորդների այս խաղում նրանցից ոչ ոք համարձակություն կամ կամք չունի՝ պատասխանատվության ենթարկելու հեռացող իշխանություններին, քանի որ կա՛մ իշխանության անդամ են եղել, կա՛մ դառնալու են, կա՛մ կրկին պիտի դառնան: Այսպիսով, եկեք չսկսենք ուրիշներից հաշիվ պահանջել, որը չենք ցանկանա, որ մեզնից պահանջեն, երբ ժամանակը գա: Մի խոսքով, «ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ»։ Չմոռանանք մեկ հարց ևս. ո՞ր իշխանությունն է օրինականորեն փոխանցելու ՀՅԴ պատգամը: Բյուրոյի Հերթապա՞հը, երբ նա հանդիպում է հանրապետության նախագահին: Գերագույն մարմնի նախագա՞հը, երբ քննարկում է վարչապետի, նախարարների ու պատգամավորների հետ, թե երբ է ստորագրվելու կոալիցիոն կառավարության համաձայնագիրը։ Վերջապես, կազմակերպչական մակարդակում այս հիվանդության վերջին ախտանիշն այն է, որ ՀՅԴ Բյուրոն ՀՅԴ Գերագույն մարմնից անջատելու անհնարինությունը երկու մարմիններին էլ ձեռնտու է, քանի որ երկուսն էլ կապված են նյութական ռեսուրսների և կուսակցության մանդատների վերահսկման հետ՝ Ընդհանուր Ժողովներում ձայների բացարձակ մեծամասնությունը ստանալու նպատակով։ 1995 թվականից հետո՝ Գերագույն մարմնի ստեղծումից ի վեր, կարդալով ՀՅԴ Ընդհանուր Ժողովների բանաձևերը, կարելի է ծանոթանալ այս երկու «արյունակից» մարմինների կողմից կուսակցության վերահսկողությանը։ 2000 թվականին XXVIII-րդ Ընդհանուր Ժողովում, ընտրության իրավունք ունեցող 33 պատգամավորներից առնվազն 19-ը Հայաստանից են և ամբողջ աշխարհի կուսակցական ապարատից՝ Բյուրոյից, Գերագույն մարմնից և ազգային դաշնությունների կենտրոնական կոմիտեներից, որոնք ներկայացնում են ձայների վերահսկման 57%-ը: 2004 թվականին XXIX-րդ Ընդհանուր Ժողովում ձայնի իրավունք ունեցող 41 պատվիրակներից 24-ը Հայաստանից են և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկման 58%-ը։ 2008 թվականին XXX-րդ Ընդհանուր Ժողովում քվեարկելու իրավունք ունեցող 43 պատվիրակներից 19-ն էին Հայաստանից և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկման 55%-ը։ 2011 թվականին XXXI-րդ Ընդհանուր Ժողովում ձայնի իրավունք ունեցող 43 պատվիրակներից 25-ն էին Հայաստանից և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկման 58%-ը։ 2015 թվականին XXXII-րդ Ընդհանուր Ժողովում քվեարկելու իրավունք ունեցող 41 պատվիրակներից 22-ն էին Հայաստանից և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկման 53%-ը։ 2019 թվականին XXXIII-րդ Ընդհանուր Ժողովի ձայնի իրավունք ունեցող 43 պատվիրակներից 24-ն էին Հայաստանից և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկողության 55%-ը։ Ի վերջո, 2022 թվականին XXXIV-րդ Ընդհանուր Ժողովում ձայնի իրավունք ունեցող 40 պատվիրակներից 23-ն էին Հայաստանից և կուսակցական ապարատից, այսինքն՝ ձայների վերահսկման 57%-ը։ Այսպիսով, անցնելով մանդատների 50 տոկոսի ճակատագրական նշաձողը՝ ամեն ինչ վերահսկողության տակ է։ Եվ վերջ, գործն արված է։ Եվ հետո ընթերցողին խնայելով՝ չենք նշի կուսակցական շրջանների մյուս պատգամավորների կարգավիճակը և Բյուրոյի մյուս անդամների և հյուրերի մասնագիտական նկարագիրը, ովքեր թաքուն կամ բացահայտորեն հետևում են բանավեճերին՝ հոգ տանելով, որ առավելապաշտները վերահսկողություն ունենան Ընդհանուր Ժողովի և հետևաբար՝ ՀՅԴ-ի նկատմամբ: Ինչ վերաբերում է Կուսակցության հայաստանյան շրջանի կազմին, ապա այն փոփոխվում է ճշգրտության գերակշռող երևակայությամբ հետևյալ կերպ. 3731 անդամ 1995թ. 3832 (2000); 4916 (2004); 6385 (2008); 5321 (2011); 4778 (2015); 5527 (2019); 4391 (2022)։ Կարևոր չէ, թե որքանով է հավաստի վիճակագրությունը, քանի դեռ ընդունված բանաձևերը միայն թիվ են ներկայացնում։ Ճնշող տեսարան է։ Բայց կուսակցության նորալեզվում պետք է մտապահել անդամների լրակազմի մասին լենինյան սեղմ մեկնաբանությունը․ «Դաշնակցությունը հեղափոխության արհեստավարժներից կազմված առաջապահ կուսակցություն է»։ Փաստորեն, սա աշխատակազմ է, որը բաղկացած է հիմնականում աշխատանք փնտրողներից կամ հասարակ ժողովրդի տարբեր շերտերից՝ անանուն մարդկանցից, առանց իրական արդյունք ստեղծող պարտավորությունների: Նույնիսկ ընկերների անդամավճարները չեն գանձվում այնպես, ինչպես հարկն է, քանի որ ինչպես երկրի աղքատությունն է պարտադրում, կուսակցության անդամների առաջնահերթությունը, բնականաբար, ընտանիքի կարիքներն ապահովելն է։ Ուստի կուսակցությունն է, որ ստանձնում է նրանց պատասխանատվությունը, բայց այս համերաշխությունն անհրաժեշտաբար քողարկում է ուղիների և ձայների որսը…
Վերջապես, ՀՅԴ վերջին ախտանիշը Հայաստանում հիմնվում է 1991 թվականից ի վեր տեղի ունեցած ընտրությունների արդյունքների վրա: Եվ այս առումով «հոմո դաշնակուսի առողջության» ճնշաչափի ցուցիչը խիստ տատանվում է. 1991-ի նախագահական ընտրություններում՝ 4,33%, 1999 թվականի օրենսդիր ընտրություններում՝ 7,79%, 2003 թվականի օրենսդիր ընտրություններում՝ 11,31%, 2007 թվականի օրենսդիր ընտրություններում՝ 13,16%, 2008 թվականի նախագահական ընտրություններում՝ 6,20%, 2012 թվականի օրենսդիր ընտրություններում՝ 5,78%, 2017 թվականի օրենսդիր ընտրություններում՝ 6,58%, 2018 թվականի օրենսդիր ընտրություններում 3,88%, 1,62% էլ՝ 2018 թվականի Երևանի ավագանու ընտրություններում։ Էլի թվարկելու կարիք կա՞։ ՀՅԴ-ն որպես այդպիսին չի մասնակցել 1998, 2003, 2013, 2018 թվականների նախագահական ընտրություններին: 2021 թվականին «Հայաստան» դաշինքի միջոցով, որտեղ «ՀՅԴ» պիտակը չկար, «մասնակցել է» արտահերթ օրենսդրական ընտրություններին (դաշինքի 21,11% ձայների պարագայում ՀՅԴ-ն ստացել է 10 մանդատ դաշինքի 29 մանդատի դիմաց): Սա է ՀՅԴ հաշվետու և իրական վիճակը Հայաստանում, մի կազմակերպություն, որը լավագույն դեպքում հատում է 10%-ի սահմանագիծը բոլոր միջազգային դիտորդների կողմից հաստատված ահռելի ընտրակեղծիքներով արձանագրված ընտրություններից հետո, իսկ վատագույն դեպքում՝ չի մասնակցում համընդհանուր ընտրություններին կամ մասնակցում է դաշնակցական գաղտնի կողմնակիցների տեսքով: Երկուսի դեպքում էլ ՀՅԴ-ն հավաքել է համապատասխանաբար ձայների 1,62 և 7,79%-ը… Այսինքն՝ ի՞նչ։ Օճառի պղպջակ։ Եվ քանի որ օճառի պղպջակ է, կարիք չկա ենթադրելու, որ այն կարող է կասկածի տակ դնել ինքն իրեն։ Իր համար մեղքը միշտ Կուսակցությունից դուրս է։ Որքան շատ են կուտակվում վատ արդյունքները, այնքան ավելի քիչ է ղեկավարությունը հետևություններ անում։ Ի վերջո, դառնությունն ու մռայլությունը հաղթում են հիասթափությանն ու հուսախաբությանը:
Արտադրական խոտան, համայնքային բնույթ, արյունապիղծ հարաբերություններ ու ցածր ընտրական արդյունքներ․ «մոլորակների այս շքերթը», այլ կերպ ասած՝ աղետների հերթագայությունը, ազդարարում է ՀՅԴ ձախողումը Հայաստանում: Բայց միևնույն է՝ առավելապաշտներն իրենց վարդապետությունից կուրացած և հեղափոխական երգերով խանդավառված, որոնք նրանց պահում են պաշտամունքի վերածված իրենց պատմության մեջ, վազում են ապագայի և անցյալի հետևից, մինչ Հրանտ-Վահան զույգը 1998-2000 թվականներին զավթում է իշխանությունը և տապալում Լևոնին հանդուրժող Բյուրոն՝ որպես կուսակցության բացարձակ ղեկավար հանդես գալով XXVIII-րդ Ընդհանուր Ժողովին, որն առաջիննն էր, որ տեղի էր ունենում առանց ընդմիջման անկախ Հայաստանում 1919 թվականից ի վեր։ Հրանտ-Վահան զույգը, չկարևորելով թվարկված աղետների շքերթը, շարունակում է ընթացքը նույն ռիթմով դեպի ոչնչություն և ընկնում է ժխտողականության գիրկը՝ մեկը որպես կուսակցության Հերթապահ (Հրանտ), մյուսը՝ որպես քաղաքական ներկայացուցիչ (Վահան), մեկը՝ հայացքն ուղղելով դեպի ներս (կուսակցություն), մյուսը՝ դեպի արտաքին հարթակ (վարչակարգ), բայց երկուսով էլ որոշում են կարգի բերել կուսակցության տունը՝ վերակառուցելու համար… Միայն թե աղետների նշյալ շքերթը միայն քչերին է ուրախացնում և իրարանցում է առաջացնում հենց առավելապաշտների շարքերում, օրինակ, «Դրօշակի» խմբագիր Նազարեթ Բերբերյանի նման, որը կուսակցության «կնքահայրերի» պատճառած վնասների ականատեսը լինելով, իր դժգոհությունն է հայտնում՝ ի վերջո վերջինների հետ կապերը խզելով։ Գոհ չլինելով Հայաստանում կուսակցության կատարած շրջադարձից՝ նա անցնում է լուռ մեծամասնության կողմը, դատապարտում է, երբ կարողանում է, առավելապաշտների խավարամտության դրսևորումը և կասկածի տակ դնում ՀՅԴ կարողությունը՝ ուղղելու իր համակարգային, ռազմավարական, քաղաքական և բարոյական սխալները:
Առավելապաշտները ոչինչ չեն ուզում լսել և անհողդողդ կորովով վերադառնում են բեմ։ ՀՅԴ-ն դեռ ապաքինվում էր, երբ Ռոբերտ Քոչարյանը վերականգնեց այն Հայաստանում 1998 թվականին: Նա, ով մեղսակից էր Լևոն Տեր-Պետրոսյանի դաժան և անարդյունավետ մեթոդներին ընդդեմ ՀՅԴ-ի, հասկացավ, որ այս կազմակերպության հետ հաշտությունը գնելու համար պետք է նրան մի քանի պատգամավորական տեղեր տրամադրել խորհրդարանում և նախարարական պաշտոններ կառավարությունում, բայց առաջին հերթին պետք է ձեռքը վրան պահել: Այսպիսով, նոր ուժային տանդեմ Հրանտ-Վահանը՝ «Ռուբեն-Վահան Նավասարդյան» զույգի հետխորհրդային փոոխակերպված տեսակն է, ՀՅԴ-ն Լևոնի հետ համագործակցող գործիքից վերափոխվում է Ռոբերտի հետ, իսկ ավելի ուշ՝ Սերժի հետ համագործակցող գործիքի: Արդյո՞ք պետք է ժամանակ կորցնել Քրիստափորի կամ Մարուխյան-Զեյթլյան զույգի գործելաոճի հետ անհամատեղելի՝ առկա իշխանությանը նվիրվածության այս հակազդման վրա: Իրականում ոչ, քանի որ առաջնահերթությունն այլ տեղ է. մենք նախ պետք է վերակառուցենք տունը և սկսենք հիմքի պատերից, մասնավորապես կուսակցության միասնությունից և նրա գլխավոր գործիքից՝ Բյուրոյից: Իսկ 2000-ին XXVIII-րդ Ընդհանուր Ժողովի ավարտին ընտրությունների քվեատուփերից դուրս եկածը ներկայացնում էր «նախկին բանտարկյալներին», բայց ամենից առաջ՝ ռազմական թևի ղեկավարներին։ Որովհետև դաշնակցական կարգուկանոնի վերադարձը ամենից առաջ վեր է զինվորական կարգուկանոնից։ Այս «զինակից եղբայրների» հոգեվիճակի շնորհիվ է, որ ՀՅԴ-ն կվերակազմավորվի Հայաստանում։ Բայց սա նշանակում է մի քիչ արագ մոռանալ Քրիստափորի արդարադատությունը, ըստ որի ռազմական թևը չի կարող ղեկավարել ՀՅԴ-ն, քաղաքականությունը չափազանց լուրջ խնդիր է այն զինվորականների ձեռքը թողնելու համար: Կարևոր չէ, որ նոր ղեկավարությունը հաստատակամ է աստիճանական առաջխաղացման հարցում, և դա սկսվում է հաշիվները մաքրելուց:
Ֆիդայականացման կամ Բյուրոյի ռազմականացման ուղիով Ռուբենի վերոնշյալ գերբռնապետական գործելաոճին վերադառնալու համար՝ Հրանտը հաստատակամ է։ Նա ուզում է լինել նրա ժառանգորդը, բայց այդքան թափ չունի։ Ընդհակառակը, նրա մեթոդները զինվորական-վարչարարական են։ Նա չի դատում, գլխատում է։ Նա չի լսում, գործիչներ է պարտադրում և նշանակում, որտեղ կարող է, ոչնչացնում է իրեն դիմադրող կենտրոնական կոմիտեները և իր մերձավորներին նշանակում է առանցքային պաշտոններում։ Այս առավելապաշտական վերածնունդը նպատակ ունի վերադարձնել ՀՅԴ-ն ձիու թամբին, բայց դրա հիմնական նպատակը դաշնակցական ընտանիքում վախ տարածելն է, հիմա երբ նրա կուսակցությունը իշխանության ղեկին է, և երբ նրա երկու հիմնական առաջնորդները՝ ինքը և իր Բերիան՝ «Վահան Հովհաննիսյանը», մտերիմ են նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին։ Վախը կուսակցության շարքերում տարածելը սկսվում է հաշիվներ մաքրելուց և, պարզապես բոլոր ընկերներին հստակ ուղերձ հղելով՝ ինչու՞ նախ և առաջ չհարձակվել նախկին գլխավոր քարտուղար Հրաչ Տասնապետյանի վրա, որն ըստ առավելապաշտների վկայությունների, վիրավորել էր իրեն։ Իրոք, կուսակցական մամուլում տպագրված հարցազրույցի ժամանակ մասնագիտությամբ քիմիկոս Տասնապետյանը, ի պատասխան կալանքի տակ գտնվող Հրանտ Մարգարյանի անմեղության կանխավարկածի մասին պարզ հարցին պատասխանել էր՝ թողնելով ընկերոջը բախտի քմահաճույքին. «Ի՞նչ եք ուզում, որ գիտենամ այն մասին, ինչ Հրանտ Մարգարյանը 1994 թվականին կատարել է, թե ոչ», այսպիսով կասկած սերմանելով իր «ընկերոջ» հավանական մեղավորության մասին։ Հրանտ Մարգարյանն իր հերթին նույն լրատվամիջոցում հարցեր էր հղել նրան՝ դաշնակցական ընկերասիրության դաս տալով։
Կառավարական կոալիցիայի անդամ, Հերթապահի պաշտոնում հարմարավետ տեղավորված Հրանտ Մարգարյանն արագացնում է ախտանիշների խորացումը: Անկախ Դաշնակցության առողջական վիճակից, ժամանակն է իշխանություն իրականացնելու։ Եվ ցանկացած թերություն պետք է քողարկվի, նվազագույնի հասցվի կամ ջախջախվի ահաբեկման ու անտարբերության կամ անարդարության ու աննրբագեղության միջոցով: Այսպիսով, բացի արտադրական խոտանից, համայնքայնությունից, արյունապիղծ բյուրոկրատիայից և ընտրակեղծիքներից, ծանր ախտորոշման երկար ցանկին ավելանում է ևս մեկ ախտանիշ. ՀՅԴ ներգրավումը Հայաստանի հասարակական կառուցվածքի վերին (իշխանություն) և ոչ՝ ստորին (քաղաքացիական հասարակություն) մակարդակներում, այնքան, որ Հանրապետության հրապարակի շքեղ սալոններն ու Երևանի և նրա շրջակայքի մեծ ռեստորանները հաճախելով՝ Դաշնակցության ղեկավարությունը ռիսկի է դիմում տեղական կաշառակերության, ամեն տեսակի փոխզիջումների և մեկը մյուսից սատանայական գործերի հետ առերեսվել: Բյուրոն և Գերագույն մարմինը հայտնվում են իշխանության և պատվախնդրության արբեցման միևնույն պարույրի մեջ, բայց ընդունելով անընդունելին, Հրանտ-Վահան զույգը խոստովանում է, որ անհնար է ազատվել Ռոբերտի և Սերժի վարչակարգերի նկատմամբ կախյալ վիճակից։ Կարևոր չէ նաև, որ իշխելու տրամաբանությունը համատեղելի չէ Դաշնակցության բուն էության հետ, որի դեմ պայքարելուց երբեք չեն դադարել հիմնադիր հայրերը։ «Պետական դաշնակցականության» և ՀՅԴ-ն իշխանական կուսակցության վերածելու ժամանակն է, քանի որ մի օր, ինչպես առավելապաշտական գուշակություններն են վկայում, իշխանությունն ամբողջությամբ կվերադառնա «ազգի կուսակցությանը»: Առայժմ հարկավոր է ձեռքը վարժեցնել և հնարավորինս արագ միանալ հետխորհրդային հայ հասարակությանը՝ հայ-կովկասյան աշխարհից չափազանց երկար կտրված, աքսորից վերադարձող կառույցին բնորոշ թերարժեքության բարդույթով։ Այն աշխարհից, որին նայում են նաև գերազանցության բարդույթով: Մեծամտության և գերազանցող ուժի զգացումով, բայց և ճակատագրապաշտության և հնազանդության բարդույթով։ ՀՅԴ-ն ոչինչ չի տեղաշարժում, այն հարմարվում է։ ՀՅԴ-ն ինքն իրեն ոչ մի հարց չի տալիս, այն վարժվում է։ ՀՅԴ-ն չի ներգրավվում, հոսուն է դառնում… Եվ այս խաղում Հրանտ Մարգարյանը դառնում է հաճախորդի համակրանքը շահելու արվեստի գիտակ, նա, ով չի հապաղում կուսակցության հաշվին փակել այս կամ այն ընկերոջ ընդունելության հաշիվը (հարսանիք, թաղում, մկրտություն), այն աստիճան, որ ինչպես դաշնակցական առաջնորդներից մեկն էր ասում․ «Հրանտը Հայաստանում թերևս ամենաշատ սանիկ ունեցող մարդն է»:
Կուսակցական մեքենան գերտաքանում է, և ջերմությունը բարձրանում է, Հրանտի թուրը հասնում է Բյուրոյի անդամներին, նրանց, ովքեր հավատարիմ չեն եղել կամ իրենց հեռու են պահում. Հակոբ Ենիգոմշյանը (Ֆրանսիա) 2004-ին և Ալբերտ Աճեմյանը (Իրան-Հայաստան) 2008-ին պաշտոնանկ են արվում համապատասխանաբար մեկ և երկու ժամկետ հետո: Հերթը հասնում է «Դրօշակի» խմբագիր Նազարեթ Բերբերյանին՝ նախկին առավելապաշտին, ում պետք է ստիպել վճարել իշխանությանը ՀՅԴ մասնակցությունից արբած առավելապաշտների կործանարար ռազմավարության մասին իր կասկածներն ու վերապահումները հայտնելու համար։ Հրանտի հարձակումները գնալով ավելի ճնշող են դառնում նրա դեմ, որին ինքը «Դրօշակի» գլխին կարգված «զբոսաշրջիկ» է անվանում։ Այնուհետև մեկուսացման միջոցները և ահաբեկումը կամ նվաստացումը անում են մնացածը, որպեսզի վերջապես 2018-ին վտարեն նրան ՀՅԴ-ից՝ առանց որևէ ակնհայտ պատճառի, եթե ոչ՝ հին վրեժխնդրությունը բավարարելու ցանկությունից դրդված: Այժմ եկել է «Ասպարեզի» գլխավոր խմբագիր Աբո Պողիկյանի ժամանակը, ում հովանավորությամբ Հայաստանում ՀՅԴ քաղաքականությունը կասկածի տակ առնող հրապարակումներ են արվել։ Դատավճիռը արձակվում է նույն 2018-ին՝ վտարում։ Ոչինչ չի կանգնեցնում առավելապաշտների երևակայությունը․ նոր մեղադրական գործ, հետևաբար նոր վտարում է սպասվում այս անգամ 1983 թվականին Հարավսլավիայում Թուրքիայի դեսպանի սպանության համահեղինակներից մեկի՝ Անդրանիկ Պողոսյանի, այլ կերպ ասած՝ կուսակցականների մի ամբողջ սերնդի կուռքի համար։ Ավա՜ղ, առանց աննշան ակնածանք ունենալու մի մարդու հանդեպ, ով շատ հայերի աչքում հերոս է, Բյուրոն չի ընդդիմանում 2018 թվականին ՀՅԴ Հայաստանի Գերագույն մարմնի՝ նրան հեռացնելու մասին որոշմանը՝ հրապարակային քննադատություններ հնչեցնելու մեջ մեղադրելով նրան։ Ահա թե որտեղ է տանում արյունապիղծ հարաբերությունը. թեպետ Բյուրոն դեմ է այս որոշմանը և իրավասու է ու լիազորություն ունի հետաձգելու այդ վարչական ստորին մարմնի որոշումը, նա գերադասում է լռել և թողնում է, որ Գերագույն մարմինն իր վրա վերցնի այդ հանձնառությունը: Անհավանական, անարժան, անասելի, բայց եզակի որոշում։ Ընդ որում 2018-ին Կուսակցության ղեկավարությունն այնքան լավ է մաքրել մտավորական (Նազարեթ Բերբերյան), լրատվական (Աբո Պողիկյան) և ռազմական (Անդո Պողոսյան) դաշտը, որ մարդ մտածում է, թե էլ ի՞նչ մնաց վերացնելու…
Բայց ի հայտ են գալիս առաջին ճեղքվածքները, չէ՞ որ ժամանակի ընթացքում մաշվածությունից շենքը ճեղքվածքներ է ունենում։ Առաջին ճեղքվածքը կասկածի վերադարձն է։ ՀՅԴ-ն կապ չունի 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ին խորհրդարանում տեղի ունեցած սպանդի հետ, բայց այն փաստը, որ ահաբեկչական խմբի բոլոր անդամները նախկին դաշնակցականներ են, և որ նրանց ենթադրյալ առաջնորդ Նաիրի Հունանյանը անձամբ է զանգահարել Հրանտ Մարգարյանին գործողության նույն օրը՝ ասելով․ «Հերթը Ձերն է», նոր անվստահություն առաջացրեց ՀՅԴ-ի նկատմամբ, որը միշտ էլ մեղադրվել է պատերազմ հրահրելու և բռնությանը կողմ լինելու մեջ:
Երկրորդ ճեղքվածքը հիվանդագին՝ տագնապալից վիճակն է։ Բյուրոյի՝ Ղարաբաղի շուրջ բանակցությունների մասին 2001թ. ապրիլի 16-ի թիվ 55 շրջաբերականը, որը, փոխանցվել է բոլոր ատյաններին, բացի շարքային կուսակցականներից, արտացոլում է ՀՅԴ-ի ողջ կախվածությունը Քոչարյանի իշխանությունից: Տեղեկատվական այս շրջաբերականում կուսակցության ղեկավարությունը սահմանում է բանակցությունների ընթացքը և խորհրդակցում իր աշխատակազմի հետ, որպեսզի որոշում կայացնի Քի Վեսթի սկզբունքների վերաբերյալ (Լաչինի միջանցքի ստեղծում Հայաստանի վերահսկողության տակ, հայերի վերահսկողության տակ գտնվող 6.5 շրջանների վերադարձ Ադրբեջանին, Բաքվի և Նախիջևանի միջև Հայաստանի տարածքով ճանապարհների բացում): Մինչ Հայաստանն «այո» է ասում այս առաջարկին, ՀՅԴ ղեկավարությունը, կշռադատելով փոխզիջման դրական և բացասական կողմերը, դիմում է իշխանություններին՝ նրանց ներկայացնելով երկու տարբերակի դեպքում նրանց կողմնորոշման հետևանքները: Իսկ ամենաապշեցուցիչը Բյուրոյի փաստարկներն են այն դեպքում, երբ իշխանությունները մերժեն Մինսկի խմբի առաջարկը. «Մերժման դեպքում պետք է գիտակցել, որ ճնշումը, մեր պատկերացմամբ, անխուսափելի կլինի և հաստատ ավելի սարսափելի, քան Լևոն Տեր-Պետրոսյանի օրոք էր»։ Ապշեցուցիչ է. ՀՅԴ-ն դաշնակցում է Քոչարյանի վարչակարգի հետ, որը սպառնում է խիստ բռնաճնշումներ իրականացնել անհամաձայնությունների դեպքում՝ ենթադրելով, որ առաջին հերթին հարձակումը կլինի Հրանտ-Վահան զույգի վրա: Սակայն, եթե ՀՅԴ ղեկավարությունն արտահայտվի հօգուտ միջնորդների առաջարկի, ապա, ինչպես շրջաբերականում է հստակ նշվում, դա կլինի պանթուրքիզմի հաղթանակը և ամբողջական հայդատականության վերջը։ Մի խոսքով, ՀՅԴ-ն ընտրություն պիտի աներ հայդատականությանը վերջ տալու և բռնաճնշումների միջև: Եվ ի վերջո, նա որոշում է անորոշ դիրք բռնել և մեկնաբանել միայն բանակցությունների ընթացքը, ընդ որում դիտողը երբեք չի իմանա արդյո՞ք ՀՅԴ-ն դեմ է տարածքների վերադարձին կամ կողմ է փոխզիջմանը, թեպետ այդ դեպքում էլ ի՞նչ փոխզիջում: Ոչ ոք չգիտի, քանի որ ՀՅԴ-ն կանգնած է դժվարին երկընտրանքի առաջ, որը համամասնական է Դաշնակցության և պետության կամ ՀՅԴ և իշխանության միջև հարաբերություններին:
Երրորդ ճեղքվածքը համակարգային սպառնալիքն է. 2004 թվականին տեղի ունեցած XXIX-րդ Ընդհանուր Ժողովից ի վեր Բյուրոն պետք է հրավիրեր բացառապես կուսակցության կանոնադրության և գործունեության հարցերը քննող արտահերթ Ընդհանուր Ժողով՝ նպատակ ունենալով հարմարվել ինքնիշխանության պահանջներին։ Սակայն 2004 թվականից Հրանտ-Վահան զույգը վճռականորեն արգելափակել է այս հարցի շուրջ ցանկացած քննարկում, որի բարձր խաղադրույքները կարող էին ոչնչացնել առավելապաշտությունը, եթե Ընդհանուր Ժողովը նախընտրեր դաշնակցականությունը ներգրավել պետության մեջ, մինչդեռ իրերի այսպիսի դասավորության դեպքում ՀՅԴ-ն պետք է հանրապետությունից վեր կանգնած լինի և շահագործի պետությունը։ Այսպիսով, այդ ընթացքում Հրանտ-Վահան զույգը խուլ է ձևանում և ձեռնարկում է ՀՅԴ անցումը բաասական մոդելից Հեզբոլլահի (Hezbollah) մոդելին, այլ կերպ ասած՝ դառնում է «պետություն պետության մեջ»՝ որպես հավելյալ օղակ մասնակցելով իշխանությանը՝ միաժամանակ ինքն իրեն ասելով, մասնավորապես սփյուռքում, որ դա անխուսափելի էր, ու հենվելով Հայաստանում կիսառազմական ցանցի (կամավորների խմբերի) վրա՝ լիբանանյան պահպանողական կուսակցության միլիցիայի մոդելով։ Բայց պետության և իշխանության այս գործիքակազմը հավասարազոր է պետությանը սպառնալուն և տեղայնացած թարախակույտի մարմնավորմանը ժողովրդավարության անցումային փուլում գտնվող երկրի հաստատությունների սրտում:
Չորրորդ ճեղքվածքը ռազմավարական երկընտրանքն է․ ՀՅԴ-ն դեմ է արտահայտվել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման և հաշտեցման վերաբերյալ Ցյուրիխյան արձանագրություններին (2008-2009 թթ.): Բայց Սերժ Սարգսյանի կառավարությունից դուրս գալու համար որոշ ժամանակ պահանջվեց, ավելի ստույգ՝ մեկ տարուց ավելի՝ տասնհինգ ամիս հրապարակայնորեն հայտարարելով Բյուրոյի լիագումար նիստերի անցկացման մասին՝ որպես Սերժ Սարգսյանի իշխանությանն ուղղված զգուշացում. «Ուշադրությու՛ն, իշխանությունից դուրս կգանք»։ Բյուրոյում ԱՄՆ-ից Վիգեն Հովսեփյանն է պատասխանատու Ցյուրիխյան փոխզիջման դեմ հայության համախմբումը համակարգելու համար: Եվ ամենաքիչը, որ կարելի է արձանագրել, այն է, որ նա ամենայն լրջությամբ կատարում է իր առաջադրանքը, քանի որ դրանում վերջապես տեսնում է իշխանությունից դուրս գալու և ՀՅԴ ինքնավար ռազմավարությանը վերադառնալու հնարավորություն, որպես երրորդ ճանապարհ, ինչպես Քրիստափորն էր տեսնում 1890 թվականին, Արամ Մանուկյանը՝ 1908-ին, Սիմոն Վրացյանը՝ 1924-1925-ին, Զեյթլյան-Մարուխյան տանդեմը՝ լիբանանյան պատերազմում և Հրայր Մարուխյանը՝ 1988-1992 թվականներին՝ հայտարարելով․ «Ոչ՝ ՀԿԿ-ին, ոչ՝ ՀՀՇ-ին»: Սակայն Հրանտ-Վահան զույգն այնքան է կապված իրենց իշխանական ռազմավարությանը, որ երբ նախագահ Սարգսյանը ընկեր Հրանտին բողոքում է այն ագրեսիվությունից, որով հայերը նրան ընդունել են Ֆրանսիայում և ԱՄՆ-ում, նա հաշիվ է պահանջում։ Եվ անմիջապես Հրանտ Մարգարյանը դիմում է Վիգեն Հովսեփյանին, ով մեղադրվում է չափից դուրս ջանասիրություն ցուցաբերելու համար, մինչդեռ նա միայն համախմբել էր հայերին այդ դիվանագիտական փաստաթղթի դեմ։ Բայց Հրանտ Մարգարյանի և Վիգեն Հովսեփյանի միջև լարվածության հարցը դրանում չէ։ Դա նախ և առաջ վերաբերում է ՀՅԴ ռազմավարությանը։ Այն պետք է համապատասխանի Սերժ Սարգսյանի քաղաքականությա՞նը, թե՞ պետք է անկախ լինի՝ վերագտնելով Դաշնակցության ավանդական գիծը: Ճիշտ է, ՀՅԴ-ն հեռանում է իշխանությունից, բայց սերտ կապեր է պահպանում վարչակարգի հետ, քանի որ գիտի, որ Սերժ Սարգսյանն օգտագործել է իր արձանագրությունները՝ խուսափելու պատժամիջոցների հեռանկարից, որոնց առարկան ինքն է լինելու՝ ի պատասխան 2008 թվականի մարտի 1-ի դեպքերի, որոնց զոհ է դարձել 10 մարդ Երևանում։ Այնպես, որ Հրանտ Մարգարյանը պարզապես սպասում է, որ Սերժ Սարգսյանը չեղարկի արձանագրությունները՝ իշխանության վերադառնալու համար։ Միևնույն ժամանակ, Հրանտի և Վիգենի միջև պառակտումն ավարտված է, և ռազմավարական երկընտրանքը պայմաններ է ստեղծում Հայաստանի Դաշնակցության և սփյուռքի դաշնակցականների միջև լարվածության համար։
Հինգերորդ ճեղքվածքը զարմանքն է. 2013 թվականի դեկտեմբերի 28-ին Վահան Հովհաննիսյանի նշանակումը Գերմանիայում Հայաստանի դեսպանի պաշտոնում շատերին գժվեցրեց։ Ինչու՞։ Որովհետև այդ նույն Վահան Հովհաննիսյանը պահանջում էր Ցյուրիխյան արձանագրությունների գլխավոր ճարտարապետ՝ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի հրաժարականը։ Ավա՜ղ, ոչ միայն ՀՅԴ պահանջը չբավարարվեց, այլև իշխանությունից դուրս լինելով, այն ընդունեց, որ դաշնակցական երկու գլխավոր ղեկավարներից մեկը՝ ընկեր Վահանը, նշանակվի դեսպան՝ նույն նախարարի առաջարկով, որի հրաժարականը պահանջում էր։ Դա անհասկանալի և դժվարամարս որոշում էր կուսակցության անդամների համար, բայց քանի որ ղեկավարությունն առողջական խնդիրներով էր բացատրում այս համաձայնությունը, ոչ ոք իսկապես չհամարձակվեց վրդովվել։ Վահան Հովհաննիսյանը մահացավ 2014 թվականի դեկտեմբերի 28-ին երկարատև հիվանդությունից հետո։ Բայց այս դրվագը շատ բան է ասում ՀՅԴ ղեկավարների երկերեսության մասին:
Վեցերորդ ճեղքվածք՝ բաց թողնված հնարավորություն. սա մի ժամանակահատված է, որն ընկած է 2015 թվականի սահմանադրական հանրաքվեից մինչև 2017 թվականի օրենսդրական ընտրությունները, և որի ընթացքում ՀՅԴ-ին հաջողվեց առաջ քաշել սփյուռքի իրավունքը՝ նպաստելով երկքաղաքացիության ընդունմանը հանրաքվեի ժամանակ, սրանով կարևոր առաջընթաց արձանագրելով Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններում։ Այնուամենայնիվ, զարմանալի չէր, որ ՀՅԴ-ն միացավ կոալիցիոն կառավարությանը 2016 թվականին և, որպես «տորթը զարդարող բալ», իր տեղը զբաղեցրեց նախագահական ճամբարում 2017-ին, երբ օրենսդրական ընտրությունների ժամանակ միայն Սերժ Սարգսյանի կուսակցությունը բացարձակ մեծամասնություն ստացավ Ազգային ժողովում։ Ի՞նչ օգուտ այդ ամենից, երբ վաճառելու ոչինչ չունես, և ազատությունդ վերագտնելու հնարավորությունը կորցրել ես բռնակալ Հրանտի և 2008 թվականից Բյուրոյի անդամ Հակոբ Տեր-Խաչատուրյանի՝ «նրա նոր Բերիայի» պատճառով: ՀՅԴ-ն վաճառե՞լ է իր հոգին մի քանի պաշտոնների՝ 3 նախարարական, 2 մարզպետական և մի քանի այլ պետական պաշտոնական աթոռների դիմաց։
Յոթերորդ ճեղքվածք՝ անկում. գործընթացն արագացավ 2018 թվականի գարնանը Թավշյա հեղափոխությամբ: Քանի որ մի քանի ամիս առաջ ՀՅԴ-ն միացել էր նախագահական մեծամասնությանը, ապա թանկ էր վճարելու այդ արտասովոր դաշինքի համար, քանի որ Սերժ Սարգսյանի վարչակարգի տապալման ժամանակ, Հեղափոխությունը հանգեցրեց պլուտոկրատական ռեժիմի տապալմանը (արտահայտությունն Արմեն Ռուստամյանինն է) ու դրա հետ մեկտեղ ՀՅԴ տապալմանը, որը կառչած լինելով Սփյուռքին, հազիվ է փրկում սեփական կաշին կոալիցիոն կառավարության մեջ, որը ղեկավարում է նոր վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։ Բայց համաձայնությունը փխրուն է, և թեպետ կուսակցականները միմյանց են բզկտում տեսախցիկի առջև, մենք բոլորս հիշում ենք Արմեն Ռուստամյանի և Աղվան Վարդանյանի անակնկալ երկխոսությունն Ազգային ժողովում, որը նստաշրջանի ընթացքում հեռարձակվում էր Հանրապետության հրապարակում մեծ էկրանով, որտեղ վերջինս հավատարիմ մնաց Սերժ Սարգսյանին, չնայած իր կուսակցության հրահանգներին, որ իրեն հիշեցնում էր Ռուստամյանը։ Բյուրոն և ՀՅԴ Գերագույն մարմինը ծրագրում են փորձել խուսափել խորհրդարանում հեղափոխությունից: Արդյունքում Նիկոլ Փաշինյանն աշխատանքից ազատում է դաշնակցական նախարարներին, ՀՅԴ-ն դուրս է գալիս կառավարությունից և միանում է Հին վարչակարգի ուժերին, որոնք գլխահակ մնացել են Երևանի պատերի տակ։ Սա խորացող անջրպետի նոր նշանն է, մի կողմից՝ ՀՅԴ ղեկավարության, և մյուս կողմից՝ կուսակցության շարքային անդամների միջև, որոնք համակված են «Ազատ Հայաստանի» գաղափարով, որպես Հին վարչակարգի հաղթող, իրական «Երևանյան կարտել» (ձեռնարկությունների միավորում) և պետության հաղթող՝ ի հակադրություն ավազակապետական վարչակարգի։ Բյուրոյի որոշ անդամներ ապարդյուն փորձեցին միջնորդություն անել ՀՅԴ-ի և Փաշինյանի վարչակազմի միջև, բայց ոչինչ չստացվեց, ՀՅԴ-ն միանշանակ զուգորդվում էր Հին վարչակարգի հետ՝ մեծացնելով այն անջրպետը, որը նրան բաժանում էր ժողովրդից:
Վերջապես, ութերորդ ճեղքվածքն ուժային հեղաշրջումն է։ Իր հեղափոխությունից կառչած Պասդարանի (իրանական ռազմաքաղաքական կազմավորում) պես, Հրանտ Մարգարյանը հեղաշրջման փորձ է անում ՀՅԴ XXXIII-րդ Ընդհանուր Ժողովի ժամանակ Ստեփանակերտում (Ղարաբաղում) 2019 թվականի հունվարին, Հայաստանում օրենսդիր ընտրություններում ունեցած պարտությունից մի քանի շաբաթ անց, երբ ՀՅԴ-ն անհետացավ տեսադաշտից… Ինչպես նախորդ համագումարներում, այս անգամ էլ ավելի իշխանավարությամբ, Հրանտ Մարգարյանը Ընդհանուր Ժողովում հենց իր բացման խոսքով՝ հունվարի 16-ին, փորձում է կանխել բանավեճերը՝ հայտարարելով. «Առաջիկա չորս տարում Նիկոլ Փաշինյանին տուն կուղարկենք», կարծես պատահաբար ասված մի բան, որը երբեք չէր տեսնվել դաշնակցական Ընդհանուր Ժողովներում, Ռուբենի ժամանակից ի վեր։ Սա իշխանության չարաշահում է, որը վատ է թաքցնում այն տագնապը, որը տիրում է բռնակալ Հրանտի հարվածից քանդված ՀՅԴ-ում։ Արտաքինից բավական գեր, շուրթերից կախ ընկած ժպիտով, Հրանտն ամենուր հայտնի է սարսափելի անհանդուրժողականությամբ, կատաղության նոպաներով՝ մշտապես պատրաստ լինելով ամեն պահի խախտելու Դաշնակցության մնայուն արժեքներն ու սկզբունքները։
Բացառիկ իրավիճակում՝ բացառիկ միջոցառում։ Ընդհանուր Ժողովի պատվիրակները վերջապես ցույց են տալիս նրան դուռը, Հրանտը գահընկեց է լինում Բյուրոյի Հերթապահի աթոռից, մի պաշտոն, որը զբաղեցնում էր 19 տարի, բայց թաքնված ստվերում, կուսակցական ատյաններից ոչ հեռու, նա վերահսկում է ամեն ինչ և իր վերջին խոսքը դեռ չի ասել։ Քանի որ առավելապաշտների միջոցները միայն մարտավարական են, կարծես թե Հրանտի անկումը նշանակում էր, որ պատգամավորներին հաջողվել է ցորենը հարդից բաժանել։ Բայց առավելապաշտները մնում են իշխանության մեջ՝ հարմարավետ նստելով ծվատված ՀՅԴ-ի ղեկին: Դաշնակցությունն անհետացել է խորհրդարանից և հանրային քննարկումներից: Ժողովրդականություն չվայելելով հայ հասարակության մեջ և լայնորեն վարկաբեկված լինելով սփյուռքում, նա գիտի, որ նոր դարաշրջան է սկսվում, բայց չգիտի, թե ինչպես վարվել հետհրանտական իրողության հետ, հատկապես, երբ նոր Հերթապահը՝ Հակոբ Տեր-Խաչատուրյանը երթևեկում է Կանադայի իր տան և Բյուրոյի պաշտոնական նստավայրի միջև: Արդյո՞ք սա անընդունելի չէ անկախության խորհրդանիշ ՀՅԴ-ի համար, այն դեպքում, երբ Հայաստանն ինքնիշխան է: Բայց մինչ «ընկեր Հակոբը» հազիվ տեղավորվում է Կուսակցության ղեկավար աթոռին, աններդաշնակ ձայներ են լսվում (վերջապե՞ս) Ամերիկայի ամենախորքերից. «Ձայն մը հնչեց Կալիֆորնիայից »…
ԱՄՆ-ում ՀՅԴ-ի ճգնաժամը դաշնակցական ճգնաժամի ախտանիշն է, ոչ թե պատճառը (VI)
ՀՅԴ-ի 34-րդ Ընդհանուր Ժողովը կամ «Ընկեր Հրանտն ընդդեմ Ընկեր Մարգարյանի» (VII)
Ինչու՞ ավելի շատ հարձակվել ՀՅԴ-ի վրա կամ «Ով շատ է սիրում, խիստ է պատժում» (VIII)
Դաշնակցությունը վերադարձնել կուսակցական շարքերին (IX)
______________________
Ինչո՞ւ ենք մենք հասել այս վիճակին (Մաս I)
Ռուբեն․ չափազանցման նորմը, 1919-1959 (Մաս II)
Ռուբենից ազատվելն անհնար էր (1959-1981) (Մաս III)
Մարուխյանական և հետմարուխյանական տասնամյակները (1981-1998) (Մաս IV)