Այլևս չկան այն մտավորականները, որոնք մտավորական են ոչ թե կրթությամբ, այլ էությամբ: Որովհետև նրանց բացակայության իրական հետևանքները մենք զգում ենք շատ ավելի ուշ, երբ անցնում են տարիներ ու նրանց թողած տեղը այդպես էլ չի լցվում:
Մեր Ուղին
Սփյուռքի խնդիրների մասին խոսելիս հարկավոր է նշել ոչ միայն նրա հզոր պոտենցիալը, ազգային գործունեությունը, կիրակնօրյա դպրոցները, հավաքույթները, ճաշկերույթները, ճառերը և այլն, այլև խոսել խնդիրների և այդ խնդիրներից ամենամեծերից մեկի՝ մտավորականության, ավելի շուտ մտավորականության բացակայության մասին:
Սփյուռքում, ինչպես և Հայաստանում, չունենք կայացած մտավորական խավ: Այսինքն չկա այն խավը, որ բաղկացած է հասարակական գործունեություն ծավալող մտավորականներից՝ գրողներ, լրագրողներ, հումանիտար և ճշգրիտ գիտության ամենատարբեր ճյուղերի ներկայացուցիչներ, որոնք գործում են ընդհանուր տրամաբանության մեջ, թեկուզ և հաճախ միմյանց հակառակելով, գաղափարական հակադրություններ դնելով և ըմբոստանալով:
Այդ ամենը վաղուց չկա: Կան միայն անհատ մարդիկ, ովքեր կամ լուռ են կամ փորձում են ինչ-ինչ հարցերից խոսել, դիրքավորվել, բայց նրանց ձայնը կորում է համընդհանուր աղմուկի մեջ:
Մտավորականության մասին խոսելիս հարկավոր է նշել առաջին հերթին այն, որ նրանք պարզապես այն կամ այն խմբերի ներկայացուցիչներ չեն, ովքեր փորձում են սեփական տեսակետը պնդել դիմացինին և դրանով «լուծել հարցերի հարցը», իրականում միայն թեթև ինքնափիառ և համապատասխան վարձատրություն հովանավոր կամ պատվիրատու կուսակցության, հերթական «ազգային միության» կողմից: Մտավորականությունը վաղուց հալվել մաշվել է և նրանց փոխարինող չկա:
Մտավորական ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե ուղղակի կիրթ կամ հայտնի մարդկանց, ոչ, մտավորականը, այն էլ Սփյուռքում, երկու գերխնդիր է ունեցել՝ պահպանել ինքնության գիտակցումը հայրենազրկված ժողովրդի մեջ և «թարգմանչի» դեր կատարել մայրենի և օտար լեզուների միջավայրում ապրող հայրենակիցների համար: Դա մի ծանրագույն աշխատանք էր, որի կատարման բարդությունը հաճախ անհնարինության մակարդակի էր հասնում: Բայց այն մարդիկ, որոնց մտավորական ենք անվանում, հենց այդ ճգնաժամային պահերին էին գալիս և իրենց վերցնում նմանը չունեցող բարդ ու տաժանելի և սովորաբար չգնահատվող աշխատանքը:
Այսօր Սփյուռքում չունենք օրինակ Շահան Շահնուր, Վահե Հայկ, Լևոն Շանթ, Վահե Օշական և այդ մակարդակի մտավորականներ: Այդ ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել: Նրանց մեջ էին մտնում ոչ թե պարզապես գրողներ, այլ մարդիկ, ովքեր իրենց միտքն ու գրիչը ծառայեցնում էին ինքնության պահպանմանը, օգնում էին, որ իրենց հայրենակիցները շփոթահար ու վախեցած չմնան օտար ու անծանոթ նոր «հայրենիքում»: Նրանք իրոք, որ շրջապատող աշխարհը թարգմանում էին իրենց հայրենակիցների համար: Եվ հենց նրանք էին, որ մի կողմից օգնում էին իրենց հայրենակիցներին հայ մնալ, իսկ մյուս կողմից աշխարհի համար էին թարգմանում, թե ինչ է հայը, ինչ է հայությունը: Նրանց շնորհիվ ոչ միայն հայերն էին հայ մնում, այլև աշխարհն էր ավելի հայանում: Եվ աշխարհն ու հայը ոչ թե խանգարում ու խմբագրում էին միմյանց, այլ դառնում էին իրար փոխլրացնող, մշակութային հարուստ ու հետաքրքիր երանգավորված ամբողջություն: Նրանք գրողներ էին, հասարակական գործիչներ, հայկական երեք ավանդական կուսակցության ներկայացուցիչներ, ուսուցիչներ, նկարիչներ…նրանք գրագետ էին սկզբունքորեն և կիրթ՝ մարդկային առումով: Նրանք ինչ որ լսարանային գերազանցիկներ չէին, ովքեր բավականանում էին փոքրիկ փառքերով և աղավաղված ճառերով: Նրանք սեղանի թամադաներ չէին, այլ ազգային «բժիշկներ», ովքեր իրենց մատը մշտապես պահում էին ազգային զարկերակի վրա և հետևում դրա անխափան աշխատանքին:
Բազմաթիվ լրագրերն ու հանդեսները, որ տպվում էին մերձավոր արևելքում՝ Սիրիա, Լիբանան, Իրաք, հյուսիսում՝ Ռուսաստան, Եվրոպայում, և նույնիսկ օվկիանոսից այն կողմ՝ գրեթե գոյություն չունեն: Դրանցից միայն հատ ու կենտ նմուշներ են մնացել, որ այլևս այն դերն ու նշանակությունը չունեն, ինչ որ առաջ: Իհարկե կարելի է ամեն ինչ թարմացնել, տպագիր մամուլը դարձնել թվանշանային, նորացնել, բայց ի՞նչ անել այդ նոր ու թարմ խմբագրատներում:
Կիրակնօրյա հայկական դպրոցների ու քոլեջների թիվը կտրուկ պակասել է, շատերը գոյություն ունեն որպես խորհրդանշան այն բանի, որ մի ժամանակ ամեն ինչ այլ է եղել:
Այս ամբողջ աղետը մտավորականների պակասից է, քանի որ լավ ուսուցիչը կարող է անգամ գոմում դասավանդել, իսկ վատ ուսուցիչը նույնիսկ պալատում մնալու է վատ ուսուցիչ:
Չկա մտավորական խավ, որը կարողանա ժամանակակից տեխնոլոգիաներն ու նորությունները կիրառել հօգուտ հայության: Ընդ որում հայությունն ինքն էլ արդեն բավական չափով գլոբալիզացվել է նախկին հայը մնալու համար: Այստեղ խոսքը անունների, զգեստների, մի խոսքով կենցաղային մշակույթի մասին չէ: Կենցաղը կարելի է անընդմեջ փոխել, խոսքը ինքնության ու դրա պահպանման մասին է, որն այսօր անհավանական կերպով ձախողվում է, որովհետև այլևս չկան այն մտավորականները, որոնք մտավորական են ոչ թե կրթությամբ, այլ էությամբ: Որովհետև նրանց բացակայության իրական հետևանքները մենք զգում ենք շատ ավելի ուշ, երբ անցնում են տարիներ ու նրանց թողած տեղը այդպես էլ չի լցվում:
Եվ այդ պարագայում ավելի է կարևորվում մտավորականների ու մտավորականի դերը, գոյությունը: Նրանցից ամեն մեկը ապագան ու հային հայ պահող, ընկերային միջավայրը առողջ ու գաղափարով լցնող անհատներ են:
Հենց այս ամենի մասին է անդրադարձել Կ. Յովհանէսեանն իր «Եթե ողջ ըլլար» հոդվածում՝ տպված Ազդակում 2023թ. մարտի 29-ին: Հոդվածը նվիրված է Վազգեն Էթիեմեզեանի ծննդյան 80-րդ տարեդարձին:
Հոդվածը՝ aztag.daily կայքից։