(մաս առաջին)
Շատ դժվար է ընդհանուր հայտարարի գալ, երբ մենք միջազգային կարգերի հաստատման գործում մասնակցության նվազագույն փորձ ունենք։ Մենք միշտ այդպիսի տրանսֆորմացիաների օբյեկտ ենք եղել, իսկ երբ շանս ենք ստացել որպես սուբյեկտ մասնակցել այդպիսի գործընթացների, ձախողել ենք մեր առաքելությունը։ Այսուհանդերձ, հոդվածի նպատակը վերոնշյալ հարցերի պատասխանները գտնելու միջոցով Հայաստանի ապագայի ռազմավարական այլընտրանքների վերաբերյալ քննարկումների խթանումն է։
Սուրեն Սահակյան
Վերջին տարիներին շատ է խոսվում այն մասին, որ «աշխարհակարգը փլուզվում է»։ Եվ իրոք, մենք տեսնում ենք երևույթներ, որոնք տասնամյակներ շարունակ խորթ են եղել միջազգային հանրության համար։ Այդպիսիք են Կոսովոյի օրինակը, Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի օրինակները, Սիրիայում տեղի ունեցող ու տարիներ ձգվող պատերազմը, Ղրիմի բռնակցումը Ռուսաստանին և այլն։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո հաստատված հարաբերական խաղաղությունը որոշակիություն էր մտցրել ապագայի գնահատման հարցում․ մարդիկ կարողանում էին պլանավորել տնտեսությունն ու ձեռնարկատիրությունը, իրենց մասնավոր կյանքը, վստահություն ունենալ վաղվա օրվա նկատմամբ։ Ստեղծված անորոշությունների պարագայում դա անելն արդեն չափազանց բարդ էր, իսկ այս ամենին ավելացավ նաև երրորդ համաշխարհային պատերազմի և գերտերությունների՝ միջուկային զենքի հարվածներով փոխանակվելու իրական վտանգը։
Հայաստանն իր վրա զգաց ստեղծված իրավիճակի հարվածներից մեկը։ Այն բավականին ցավոտ էր անհոգ ապրելու համար՝ շարունակելով բախտի քմահաճույքին թողնել «Հայաստան» կոչվող մակույկը, որ հայտնվել է փոթորկվող օվկիանոսում։ Պետք է վերջապես որոշել, թե ինչպիսին ենք ուզում տեսնել Հայաստանը 1 տարի հետո, 10, 50, 100 տարի հետո, և նավարկել այդ ուղղությամբ։ Ցավոք, 2020թ․ պատերազմական գործողություններում պարտությունը ստեղծել է իրավիճակ, երբ այդպիսի պլանավորման հորիզոնը անհնարինության աստիճան մոտեցել է։ Այս իրավիճակում չափազանց դժվար է երկարաժամկետ պլանավորումը, բայց առանց դրա մենք կստանանք այն, ինչ ունեցել ենք անկախության հռչակման վերջին տասնամյակներում՝ սեփական ճանապարհով գնալու փոխարեն մասնակցել այլոց տարածաշրջանային ծրագրերին ու վերջում հայտնվել այնտեղ, որտեղ ամենևին չէինք ցանկանա։
Ցավոք, Հայաստանի հանրային քննարկման դաշտում այսօր արդի միտումները անցյալի սխալների համար մեղավոր(ներ) փնտրելու մասին են, և շատ քիչ են քննարկվում ապագայի հարցերը։ Ակնհայտ է, որ մեդիա դաշտը, հանրությունը կուտակված հարցեր ունեն, որոնք փաստարկված պատասխաններ են ուզում քաղաքական-փորձագիտական դաշտից։ Եղած պատասխանները չեն բավարարում և, թույլ տվեք ասել, չեն էլ կարող բավարարել, եթե նույնիսկ հնչեն։ Համոզմունք ունեմ, որ տիրապետող հայ քաղաքական միտքը կդժվարանա ճիշտ պատասխանը սխալից տարբերել։ Համոզմունքի հիմքն այն է, որ մենք չենք կարողանում համաձայնության գալ, թե կոնկրետ որ սխալներն են մեզ աղետի հանգեցրել, իսկ մտածողության նույն մակարդակում անհնար է լուծել այնպիսի խնդիրներ, որոնք առաջացել են հենց այդ նույն մտածողության պատճառով։
Պատասխաններ գտնելու որևէ փորձ անիմաստ կդառնա, եթե մենք ավելի գլոբալ մակարդակում չփորձենք հասկանալ, թե ինչ միջավայրում ենք հայտնվել, ի վերջո, ուր է գնում աշխարհը, և ինչ ենք ստանալու այս ճանապարհի վերջում։ Ինչո՞վ է փոխարինվելու փլուզվող աշխարհակարգը։ Ինչքա՞ն է տևելու նորի կառուցումը։ Ընդհանրապես, ի՞նչ է «աշխարհակարգը», որո՞նք են դրա ձևավորման նախապայմանները, գործողության տրամաբանությունը։ Այս հարցերի ճիշտ պատասխանները հնարավորություն կտան Հայաստանի ապագայի հանգրվանների ճիշտ ընտրություն կատարել։ Այս հարցերի ճիշտ պատասխանները հնարավորություն կտան հենց այսօր որոշել, թե ինչպիսի հարաբերություններ է պետք կառուցել հարևանների և աշխարհաքաղաքական ուժային կենտրոնների հետ, որպեսզի ապագայում այսօրվա սխալ որոշումների գերին չդառնանք։
Շատ դժվար է ընդհանուր հայտարարի գալ, երբ մենք միջազգային կարգերի հաստատման գործում մասնակցության նվազագույն փորձ ունենք։ Մենք միշտ այդպիսի տրանսֆորմացիաների օբյեկտ ենք եղել, իսկ երբ շանս ենք ստացել որպես սուբյեկտ մասնակցել այդպիսի գործընթացների, ձախողել ենք մեր առաքելությունը։ Այսուհանդերձ, հոդվածի նպատակը վերոնշյալ հարցերի պատասխանները գտնելու միջոցով Հայաստանի ապագայի ռազմավարական այլընտրանքների վերաբերյալ քննարկումների խթանումն է։
Վեստֆալյան խաղաղություն
Այն, ինչ մենք այսօր կարող ենք աշխարհակարգ կոչել, ձևավորվել է ներկայիս Գերմանիայի տարածքում գտնվող Վեստֆալիա կոչվող շրջանում` 1648թ․ կնքված հաշտության պայմանագրի արդյունքներով։ Ընդ որում` պայմանագիրը ստորագրող երկրներն ամենևին նպատակ չեն ունեցել դրանով աշխարհի համար հարաբերվելու որոշակի կանոններ սահմանել։ Ուղղակի Կենտրոնական Եվրոպայի ամբողջ տարածքում 30 տարի տևած պատերազմն այնքան էր հյուծել այդ երկրներին, որ նրանք ստիպված խաղաղ համակեցության համար նվազագույն պարզ կանոններ հեղինակեցին։ Հետագայում այդ կանոնները լրամշակվեցին, արդիականացվեցին և ընդունելի ու կիրառելի դարձան աշխարհի բոլոր պետությունների համար։ Որպեսզի միջազգային հարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտությունն ու տրամաբանությունը հասկանալի լինեն, պետք է փոքր ինչ կանգ առնենք Վեստֆալյան խաղաղության պայմանագրերին նախորդող դեպքերի և դրա առաջացման նախապայմանների նկարագրության վրա։
16-րդ դարի վերջի և 17-րդ դարի սկզբի Եվրոպան միջնադարից անցում էր կատարում դեպի նորագույն պատմություն։ Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունները խթանել էին միջազգային տնտեսական կապերը, հարստացրել Եվրոպան։ Կապիտալիստական հարաբերությունների առաջացմամբ, արտադրության միջոցների սրընթաց զարգացմամբ և արտադրողականության աճով պայմանավորված՝ ազատությունների ու բարեկեցության մակարդակի աճը կյանքի իմաստի նոր փնտրտուքի նախադրյալներ էին ստեղծել։ Վերանայվում էին կրոնի վերաբերյալ միջնադարյան պատկերացումները, որոնք հանգեցրել էին կրոնական ալտերնատիվ տեսությունների ձևավորմանն ու լայն տարածմանը։ Այս փոփոխությունների փուլն ընդունված է անվանել Ռեֆորմացիայի դարաշրջան։ 16-րդ դարի վերջում կաթոլիկ եկեղեցու քննադատությամբ առանձնացած լյութերականությունն ու կալվինիզմը արդյունավետ տարածվում էին և մարտահրավեր նետում կաթոլիկությանն ու Հռոմի պապի կրոնական դիկտատին, հարցականի տակ դնում աշխարհիկ կյանքին եկեղեցու միջամտության լեգիտիմությունը։ Սակայն այդ հարցադրումը ոչ միայն կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությանն էր հարված հասցնում, այլ նաև աշխարհիկ իշխանության հիերարխիկ կառուցվածքին։ Բացի դրանից՝ տարբեր երկրներում կրոնական փոքր ու մեծ հակասությունները թշնամիներն օգտագործում էին այդ երկրներում իշխանությունը վիճարկելու հարցում։ Այսինքն՝ թեև Եվրոպայում իրական պայքարը գերիշխանության հասնելու համար էր, բայց այն հուսալիորեն քողարկվում էր կրոնական հակասությունների շղարշով։ 1618թ․ այսպիսի հակասությունները Եվրոպայում հանգեցրին Երեսնամյա պատերազմին։ Սկզբում այն արտահայտվում էր Սրբազան Հռոմեական կայսրության տարածքում կրոնական համայնքների միջև տեղային բախումներով, որոնք հետագայում վերածվեցին Եվրոպայի պատմության մեջ ամենամեծ ու արյունալի պատերազմի, որի մեջ այս կամ այն կերպ ներգրավված էին եվրոպական համարյա բոլոր երկրները։ Այդ պատերազմի, դրա հետևանք հանդիսացող սովի ու համաճարակների զոհ դարձավ Կենտրոնական Եվրոպայի բնակչության մեկ երրորդից ավելի մարդ։
Եվ ահա, երեսուն տարի անց՝ 1648թ․-ին, Վեստֆալյան շրջանի Օսնաբրյուկ և Մյունստեր քաղաքներում եվրոպական երկրների քաղաքական խավը հավաքվեց՝ վերջ դնելու այս պատերազմին։ Պետք է նշել, որ չնայած համաձայնությունների հիմքը նշվում էր որպես «խաղաղության և բարեկամության ձգտում՝ հիմնված քրիստոնեական անվիճելի ճշմարտությունների վրա», բայց պայմանավորվածությունները զերծ էին բարոյականության մասին կողմերի ընկալումներից, այլ՝ ստեղծված իրողությունների պայմաններում որևէ կերպ համակեցության կանոնների սահմանումներ էին՝ ելնելով եվրոպական պրագմատիզմից։ Հերթով անդրադառնանք այդ սահմանումներից մի քանիսին, քանի որ դրանք առանցքային նշանակություն են ունենալու մինչ օրս ձևավորված միջազգային հարաբերությունների համար։
Կողմերը պայմանավորվում էին որպես հարաբերությունների սուբյեկտ համարել ազգային պետությունները, ոչ թե արքայական դինաստիաները կամ կրոնական համայնքները։
Բոլորն ընդունում էին, որ ցանկացած մեծ, թե փոքր պետություն ունենում է ազգային/պետական շահեր, որոնց հետ մյուս սուբյեկտները պետք է հաշվի նստեն, իսկ հակասությունները լուծեն խաղաղ բանակցությունների միջոցով։ Սրանով ամրագրվեց ինքնիշխան պետականության երևույթը, որի անկախությունը ճանաչում ստանալուց հետո երաշխավորվում էր համաձայնության մեջ գտնվող մյուս երկրների ձևավորած զսպման մեխանիզմներով։
- Ընդունվեց միմյանց ներքին գործերին չմիջամտելու անխախտելի սկզբունքը։
Կրոնական ցանկացած կողմնորոշման հնարավորությունը ամրագրվեց որպես անքակտելի իրավունք, և երկրների ներսում գոյություն ունեցող կրոնական համայնքները դավանանքի ազատություն ստացան՝ զերծ բռնի դավանափոխության ու կրոնական հայացքների պարտադրման վախերից։
Ինչպես Վեստֆալյան խաղաղության դեպքում, այնպես էլ մնացած բոլոր նման հարթակների նպատակը ժամանակի մարդկանց ու պետությունների համար իսկական աղետ դարձած նախորդած մեծ պատերազմը վերջինը դարձնելու բնական մղումն էր։ Միջպետական հարաբերությունների այսպիսի առանցքային փոփոխությունները տեղի ունեցան հե՛նց Եվրոպայում այն պատճառով, որ տարածաշրջանում ձևավորվել էր իրականություն, երբ մասնատված ու խիստ բազմազան քաղաքական ոչ մի միավորի ուժը բավարար չէր մյուսներին հաղթելու համար։ Դա հնարավոր դարձավ, որովհետև Եվրոպան բավականին մասնատված էր, որպեսզի ստեղծվող ու փլուզվող դաշինքների միջոցով ինքնաբերաբար ուժային հավասարակշռություններ ձևավորվեին։
[շարունակելի]
Աղբյուրը՝