Օսմանյան Կայսրություն. Քաղաքական Միջավայր, Հասարակություն Եվ Կուսակցություն

Հայկական կուսակցությունները Օսմանյան Կայսրությունում բախվեցին մի իրավիճակի, որը ոչ միայն չէր արտահայտում եվրոպական հեղափոխական գաղափարները, այլև նշույլ իսկ չկար նման սպասման։ Գործունեության միակ դաշտը ազգային ազատագրական պայքարն էր, որ իրենց վրա վերցրին կուսակցությունները՝ այդ պայքարին գաղափարական բնույթ տալով և կամա թե ակամա ազգային սոցիալիզմի դիրքերում հայտնվելով՝ միաժամանակ վերջնական պատկերացում չունենալով, թե որպես վերջնանպատակ հայ ժողովրդի ճակատագիրը Օսմանյան Կայսրությունում ի՞նչ վերջնակետի պիտի հասներ։

Արայիկ Մկրտումյան

«Բոլոր վարդապետությունները մեզ պետք են այնքանով, որքանով օգնում են փրկել կայսրությունը, ոչ թե կասկածի տակ դնել նրա գոյությունը»։

Սուլթան Աբդուլ Համիդ II, 1880-ականներ

19-րդ դարի երկրորդ կեսին, այն ժամանակ, երբ Եվրոպայում քաղաքական կուսակցությունները վերածվում էին քաղաքացիական մասնակցության ինստիտուցիոնալ հենքի, Օսմանյան Կայսրությունում իշխում էր ներսից քայքայվող, բայց դրսից բռնաճնշող մի կառավարման համակարգ, որի ներքին տրամաբանությունն անհամատեղելի էր ժամանակակից քաղաքական գաղափարախոսությունների գործարկման հետ։ Եթե Եվրոպայում քաղաքական ուժերը պայքարում էին ներկայացված լինելու և մրցակցելու համար, ապա Օսմանյան Կայսրությունում պայքարը սկզբից ևեթ գոյաբանական էր․ այնտեղ քաղաքացին կուսակցություն չուներ, որովհետև քաղաքացի չէր։

Սա սկզբունքային տարբերություն էր, որը հղի էր ճակատագրական հետևանքներով։ Այդ ամենը միայն կիսով չափ էր հասկացվում և՛ հայկական, և՛ կայսրության մյուս ժողովուրդների մտավորական էլիտայի կողմից։

Օսմանյան Կայսրությունը ինստիտուցիոնալ առումով ձևավորված էր միջնադարյան իսլամական կարգախոսներով։ Պետությունն առաջին հերթին կրոնական ինքնության դրսևորում էր, իսկ բնակչությունը՝ համայնքային կառուցվածք ունեցող հպատակներ։ Կայսրության օրենսդրական և քաղաքական հիմքը շարիաթն էր, ոչ թե աշխարհիկ Սահմանադրությունը։ Սուլթանը ոչ միայն իշխանություն էր, այլ նաև հոգևոր առաջնորդ՝ խալիֆ։  Սա նշանակում էր, որ ցանկացած քաղաքական գաղափարախոսություն, որը պահանջում էր պետական լեգիտիմության  գոյություն, համարվում էր ուղղակի վտանգ հին կարգի համար։ Այդ պատճառով Օսմանյան Կայսրությունում քաղաքականությունը հիմնականում ընկալվում էր որպես ապստամբություն, իսկ կուսակցությունը՝ դավադրություն։ Օսմանյան Կայսրությունը նաև չափից ավելի հետամնաց հասարակական-քաղաքական կյանք ուներ՝ եվրոպականացման համար։ Կայսրության բնակչության գերակշիռ մեծամասնությունն անգամ գրել-կարդալ չգիտեր և ապրում էր գաղափարական վակուումի մեջ։ Նման պայմաններում եվրոպական մարքսիզմը հասարակ մարդու կողմից կարող էր առհասարակ չընկալվել։ Նույնիսկ ոչ թե մերժվել, այլ չհասկացվել առհասարակ, որովհետև եվրոպական ազատական ու ազգային գաղափարախոսությունները հենց եվրոպական միջավայրի արդյունք էին։ Դրանք լավն ու քննարկվող էին Եվրոպայում, բայց ոչ Օսմանյան Կայսրությունում, որն իրենից ներկայացնում էր չափազանց խայտաբղետ ազգային քարտեզ, խիստ բռնապետական ռեժիմ, աննախադեպ հետամնաց տնտեսություն, տեխնոլոգիաների գրեթե իսպառ բացակայություն։ Ի հակադրություն Եվրոպայի, որտեղ քաղաքական -հասարակական կյանքի գոյությունն ու զարգացումը հետևանք էր արդյունաբերական հեղափոխության, ապա Օսմանյան Կայսրության տնտեսական համակարգը բացառում էր նման գաղափարների ստեղծումն ու տարածումը։ Բնակչության մեծ մասն իսկ լավագույն ցանկության դեպքում էլ չէր կարողանում հասկանալ եվրոպական քաղաքական գաղափարախոսությունների հայեցակարգն ու ասելիքը։ Օսմանյան Կայսրությունում սոցիալ-դեմոկրատիան կարող էր ընկալվել նույնքան անհասկանալի, որքան դաոիզմը կամ կոնֆուցիականությունը։ Եթե փոքրիկ մտավորական էլիտան, որը երբեմն կարողանում էր գնալ Եվրոպա, շփվել այնտեղի հետ, ընդունում էր եվրոպական գաղափարների տեղայնացման անհրաժեշտությունը, ապա ոչ մի կերպ չէր կարողանում գտնել դրա օպտիմալ տարբերակները։ Խիստ հետամնաց արդյունաբերությունը, միջնադարյան կրոնական ֆեոդալիզմը իրենց գոյությամբ հանդերձ խոչընդոտ էին բանվոր դասակարգի ստեղծման համար։ 

Օսմանյան Կայսրության խայտաբղետ ազգային ու կրոնական կազմը ևս էական նշանակություն ուներ։ Եվրոպական հասարակությունը, որքան էլ տարբեր, գտնվում էր տնտեսական-տեխնոլոգիական համեմատաբար նույն իրականության, աշխարհընկալման նույն փիլիսոփայության մեջ։ Եվրոպայում իշխում էր քրիստոնեությունը, որ փորձ էր արվում զուգակցել քաղաքական ու տնտեսական գաղափարախոսությունների հետ, միացնել փիլիսոփայական-էթիկական բարոյագիտությանն ու լեզվամտածողությանը։ Ընդ որում Եվրոպան, չնայած իր ներքին պառակտումներին ու ներեվրոպական պատերազմներին, չուներ այն սկզբունքային հակադրությունը, որը կար Օսմանյան Կայսրությունում։ Այստեղ կային և՛ քրիստոնյաներ, և՛ մահմեդականներ, և՛ բնապաշտական ցեղեր։ Կրոնները ևս իրար հակադրվում էին, ընդ որում ոչ միայն հոգեբանական ու փիլիսոփայական մակարդակում, այլև տնտեսական ու կենցաղային։ Խորը հակադրությունը զգացվում էր ամենուր։ Կայսրությունում չկար որևէ իրականության համընդհանուր ընդունում, այլ միայն հակադրումներ, որոնք զսպվում էին կոպիտ ռազմական ուժի, աննախադեպ տգիտության ու խավարամտության և հյուծող տնտեսական-չքավորության պայմաններում։ Տնտեսական չքավորություն ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե առանձին խմբերի, այլ ընդհանուր միջին վիճակագրական-զարգացող էությունը։ Առանձին խմբեր կարող էին լինել գերհարուստ, ինչպես նաև ծայրաստիճան չքավոր, բայց կայսրության տնտեսական ռեժիմը որևէ փոփոխություն չէր նախատեսում, շարունակում էր նույն կրոնածիսական համակարգը, որը կար դեռ ուշ միջնադարում։ Ոչ միայն փոփոխություն չկար, այլև այդ փոփոխությունները դեռևս չէին էլ նշմարվում, ոչ մի նպաստող հանգամանք չկար։ Իշխանական վերնախավը ևս շահագրգռված չէր դրական փոփոխություններով՝ վախենալով, որ ընդհանուր սոցիալական վիճակի բարելավումն ու հասարակական-քաղաքական կյանքի մակարդակի բարձրացումն առաջ է քաշելու ներպետական բազմաթիվ հարցեր, որ թուլացնելու են կենտրոնական իշխանությանը, այդ իսկ պատճառով սուլթանին ձեռք էր տալիս կայսրության մեծ մասում խավարամիտ բնակչության կարգավիճակը, քանի որ հենց այդ տգիտության պատճառով նրանք չէին գիտակցում իրենց վիճակի լրջությանը և իշխանությունը կառավարում էր այդ տգիտության շնորհիվ՝ կատաղի պայքար մղելով ցանկացած տեխնոլոգիական կամ գաղափարական նորամուծության դեմ։

Հայերը, ինչպես նաև կայսրության մյուս ոչ մուսուլմանական խմբերը, ապրում էին այսպես կոչված «միլլեթ» համակարգում։ Թեև սկզբում այս մոդելը համեմատաբար հանդուրժողականություն էր ապահովում կրոնական տարբեր համայնքների համար, այն ժամանակի ընթացքում դարձավ մեկուսացման և բեւեռացման հզոր մեխանիզմ։ Հայկական համայնքը դիտարկվում էր ոչ թե որպես քաղաքական սուբյեկտ, այլ որպես կրոնական խումբ՝ պատրիարքի գլխավորությամբ, որն իրականում պետական վերահսկման գործիք էր։

Արդյունքում՝ հայերի(ոչ միայն հայերի, բայց հայերն առաջին հերթին) քաղաքական կյանքը հնարավոր չէր պետական դաշտում։ Նրանց գաղափարները չէին կարող ձայն ստանալ խորհրդարանում (եթե այդպիսին գոյություն ունենար), որովհետև նրանց գոյությունը սահմանափակված էր հասարակական-հոգևոր շրջանակներում։ Երբ եվրոպացի բանվորը քաղաքականություն էր մղում արդարության համար, հայը դեռ պայքարում էր՝ որպեսզի իրեն չկոտորեն։Հայկական կուսակցությունները, որոնք ստեղծվել էին եվրոպական սոցիալիզմի ու մարքսիզմի գաղափարական հիմքերով, իրենց գործունեությունն իրականացնելիս Օսմանյան Կայսրությունում բախվեցին երեք խոշոր խնդրի։ Դրանցից առաջինը հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության հարցն էր, որ 1890-ականներից գնալով ավելի ու ավելի սուր էր դրվում ու այդ դեպքում սոցիալիստական գաղափարները մղվում էին երկրորդ պլան։ Երկրորդ խոշոր խնդիրն այն թշնամական միջավայրն էր, որում հայ կուսակցությունները պիտի փորձեին գործունեություն ծավալել։ Ընդ որում հայկական կուսակցությունները կրկնակի թշնամու կարգավիճակ ունեին՝ ազգային և գաղափարական։ Սուլթանական վերնախավը հայ քաղաքական գործիչների մեջ կրկնակի թշնամու էր տեսնում, ուստի և հայերի հանդեպ ճնշումները ավելի էին սաստկանում։ Երրորդ խնդիրը հենց հայ ժողովրդի կրթական մակարդակն էր։ Հայերը կայսրության մյուս ժողովուրդների համեմատ ավելի գրագետ ու կիրթ էին, ներկայացնում էին հզոր քաղաքակրթություն, ունեին բիզնես ու մտավորական էլիտա, բայց բիզնես դասը մեծ մասամբ խուսափում էր քաղաքական գործընթացներին ներգրավելուց և առհասարակ ազգային հարցերին փորձում էր չառնչվել, իսկ մտավորական դասը գտնվում էր նյութական սաստիկ չքավորության մեջ, գոյության կռիվ էր տալիս, ներքուստ պառակտված էր գաղափարական անհանդուրժողականությամբ։ Հայկական կուսակցությունները միանգամից զգացին այդ իրավիճակի ողջ վտանգավորությունը, բայց դրա դեմ պայքարել չկարողացան, ընդհակառակը հայկական կուսակցությունները շատ անգամ միմյանց դեմ կատաղի գաղափարական պայքար մղեցին՝ ցույց տալով Օսմանյան կայսրությունում առկա ներազգային ողջ հակասությունը։ Օսմանյան կառավարիչները նաև վարում էին ազգամիջյան ատելություն սերմանելու քաղաքականություն՝ ֆանատիկ մահմեդական քրդական ցեղերին տրամադրելով հայերի դեմ՝ «բաժանիր որ տիրես» սկզբունքով։ Հայկական կուսակցությունները Օսմանյան Կայսրությունում բախվեցին մի իրավիճակի, որը ոչ միայն չէր արտահայտում եվրոպական հեղափոխական գաղափարները, այլև նշույլ իսկ չկար նման սպասման։ Գործունեության միակ դաշտը ազգային ազատագրական պայքարն էր, որ իրենց վրա վերցրին կուսակցությունները՝ այդ պայքարին գաղափարական բնույթ տալով և կամա թե ակամա ազգային սոցիալիզմի դիրքերում հայտնվելով՝ միաժամանակ վերջնական պատկերացում չունենալով, թե որպես վերջնանպատակ հայ ժողովրդի ճակատագիրը Օսմանյան Կայսրությունում ի՞նչ վերջնակետի պիտի հասներ՝ այն նախատեսում էր ժողովուրդների հաշտեցո՞ւմ, ինչպես իր ծրագրային քաղաքական վեպում՝ «Կայծերում» պատկերել էր Րաֆֆին, թե՞ անկախ Հայաստանի ստեղծում, որն ավելի մշուշոտ հեռանկար էր։ 

Թղթե հռչակագիր, թղթե հույսեր

1876-ին հռչակվեց առաջին Օսմանյան Սահմանադրությունը, այն մեկ տարուց էլ քիչ գործեցև սառեցվեց Աբդուլ Համիդի կողմից։ Կայսրության իրական կառավարման մեխանիզմը մնում էր ավտոկրատական։ «Եղբայրություն, ազատություն, հավասարություն» կարգախոսները, որոնք հնչում էին երիտասարդ-թուրքական շարժման շուրթերից, երբեք լիարժեք տեղ չեն գտել կայսրական պրակտիկայում և առավել ևս երբեք չչեն նախատեսվել ոչ թուրք և ոչ մահմեդական ժողովուրդների համար։ Քաղաքացիությունը՝ որպես իրավունքների և պարտավորությունների փոխադարձություն, մնաց թղթային հասկացություն, մինչդեռ իրականում մարդը պահպանվում էր որպես «ռայա»՝ հպատակ։ Այս պայմաններում քաղաքական կուսակցությունը չէր կարող դիտարկվել որպես օրինական գործիք՝ նույնիսկ տեսական մակարդակում։  Սա էական հանգամանք է. եթե Եվրոպայում կուսակցությունները զարգացան արդեն կայացած պետության ներսում, ապա հայկական կուսակցությունները ծնվեցին մի համակարգում, որտեղ պետությունն առաջին հերթին մերժում էր այդ կուսակցությունների գոյության լեգիտիմությունը։ Դաշնակցությունը, Հնչակյան կուսակցությունը և մյուսները ոչ թե պարզապես քաղաքական ծրագրեր ունեին, այլդրանք մշակում էին մի միջավայրում, որտեղպետական կողմը՝ Սուլթանական պալատը կամավելի ուշ՝ երիտթուրքերը, տեսնում էին նրանց ոչ թեորպես ընդդիմադիր, այլ՝ վերացման ենթակա թշնամի։

Այս պարագայում կուսակցականությունը չէր կարող վերածվել գաղափարական հակամարտության օրինական մեխանիզմի։ Այն չէր դառնում բանավեճի հարթակ, այլ՝ գոյամարտի գործիք։ Հետևաբար՝ կուսակցությունը թաքնվում էր, զինվում, ապավինում էր գեղջկական զենքին, քարոզչական թռուցիկին, գաղտնի հավաքներին, ներքին կազմակերպչական հիերարխիային։ Դա միակ ձևն էր գոյատևելու մի համակարգում, որտեղ պետությունը նույնացվում էր մահացու վտանգի հետ։ Օսմանյան կառավարությունն անզիջում ու դաժան էր ոչ միայն հայերի, այլև կայսրության բոլոր ժողովուրդների, այդ թվում և թուրքերի հանդեպ։ Քրդերն ու թուրքերը ոչնչացման ենթակա չէին, բայց նրանց սոցիալ-տնտեսական և կրթական մակարդակը շարունակում էր մնալ անմխիթար ցածր։ Նրանց հեշտ էր մանիպուլացնել ու կրոնական հիմքով թշնամության դրդել կայսրության այլ ժողովուրդների՝ հատկապես արաբների ու քրիստոնյա հայերի, հույների, ասորիների նկատմամբ։

Գաղափարներն արգելված են

Եթե Եվրոպայում լիբերալիզմը, սոցիալիզմը և ազգայնականությունը կարող էին համակցվել պետական վերափոխման օրակարգերում, Օսմանյան Կայսրությունում դրանք անմիջապես մերժվում էին՝ իբրև «ֆիթնա»՝ խռովություն։ Օրինակ, երբ հայկական կուսակցությունները որդեգրեցին սոցիալիստական կամ ազգայնական գաղափարներ, դրանք ընկալվում էին ոչ թե իբրև ներքին սոցիալ-քաղաքական պահանջներ, այլ որպես օտար դավադրություն։

Իսկ երբ հայ կուսակցությունները բարձրաձայնեցին ինքնավարության կամ ինքնիշխանության գաղափարներ՝ անգամ ըստ բեռլինյան կոնգրեսի որոշումների՝ պետությունը միանգամից պատասխանում էր բռնությամբ։ Սա էր պատճառը, որ Զեյթունի և Սասունի նման ապստամբությունները ոչ թե պարզապես սոցիալ-քաղաքական պահանջներ էին, այլ վերածվում էին թիրախավորված բնաջնջման առիթների։

Հայ՝ նշանակում է քաղաքականություն

Օսմանյան Կայսրությունում «հայ լինելը» ինքնին քաղաքականություն էր։ Բավական էր հայ լինել, որպեսզի ընկալվեիր իբրև անկայունության ու վտանգի աղբյուր։ Սա հատկապես սրվեց երիտթուրքական դարաշրջանում, երբ կայսրությունը սկսեց ձեւափոխվել ազգայնական թուրքական պետության։ 1915թ․ Եղեռնը դրա կիզակետն էր։ Այս քաղաքականության ներքո հայ քաղաքական գործիչը չէր կարող մտնել քաղաքական դաշտ առանց ֆիզիկական վերացման սպառնալիքի։ Եվ սա է այն ողբերգական տարբերությունը՝ եվրոպացին իր գաղափարը արտահայտում էր խորհրդարանում, հայը՝ սարերում, դաշտերում, գիշերային հավաքների ժամանակ։

Պետությունը՝ որպես մահվան կազմակերպող ուժ

Եվրոպայում կուսակցությունները զարգանում էին այն պայմաններում, երբ պետությունը կարող էր ունենալ սխալ քաղաքականություն, բայց միևնույն ժամանակ ճանաչում էր իր քաղաքացիներին որպես որոշակի իրավունքների կրողներ։ Օսմանյան Կայսրությունում պետությունն ինքը, պետական ինստիտուտները, նույնիսկ իրավական մեխանիզմները ուղղված էին ոչ թե սխալների ուղղմանը, այլ խնդիրների կոծկմանն ու համայնքների ճնշմանը։ Պետությունը կազմակերպում էր կոտորածները, ոչ թե փորձում կանխել դրանք։ Տեղական իշխանները գործակցում էին բաշիբոզուկների, չերքեզների կամ քրդական ավազակախմբերի հետ՝ հայերի սպանդ իրականացնելու համար։ Սրա մասին չեն վիճում անգամ օտար աղբյուրները։ Հետևաբար՝ հայ քաղաքական գործիչը, Հանձինս Օսմանյան Կայսրության, ստիպված էր պետությունն ընկալել որպես թշնամական մարմին։ Նա ստիպված էր պայքարել կենտրոնական իշխանության դեմ, քանի որ այդ իշխանությունն ամենամեծ վտանգն էր ներկայացնում հայ ժողովրդի կյանքի համար։Արդյո՞ք այն, որ հայ ազգային կուսակցությունները, որ հալածված էին Օսմանյան ու Ռուսական կայսրություններում, իսկ դրանից հետո՝ արգելված ԽՍՀՄ օրոք, ենթագիտակցորեն ատելություն չծնեցին իրենց մեջ՝ իշխանությունը բացարձակ չարիք համարելով՝ և քաղաքական լոզունգը «մահ կամ հաղթանակ» սկզբունքի վրա կառուցելով։ Արդյո՞ք այսօր հայ ազգային կուսակցությունները հոգեբանորեն դեռևս չեն մնացել օսմանյան ու ռուսական կայսերական միջավայրում՝ դառնալով հոգեբանական դոն-քիշոտներ։

Ծուռ հայելիների թագավորությունը

Հայկական կուսակցությունները՝ Դաշնակցությունը, Հնչակյան կուսակցությունը, Ռամկավարների նախաքայլերը, մեծապես տպավորվել էին եվրոպական գաղափարախոսություններով։ Նրանք ջանում էին կիրառել սոցիալիստական, լիբերալ և ազգայնական մոդելները մի միջավայրում, որտեղ այդ մոդելների տարրական կիրառման հնարավորությունը խիստ կասկածելի էր։

Օրինակ՝ Հնչակյան կուսակցությունը՝ հիմնված Ժնևում 1887թ., բացահայտորեն ազդված էր Մարքսիզմից և սոցիալ-դեմոկրատական շարժումներից։ Նրանց ծրագրերում կարելի էր գտնել նույն սոցիալիստական տերմինաբանությունը՝ աշխատավորի ազատություն, սեփականության վերափոխում, պետական վերահսկողություն կապիտալի նկատմամբ։ Սակայն այս գաղափարների գործնականացումը Օսմանյան Կայսրությունում վերածվում էր ոչ թե սոցիալական պահանջի, այլ ազգային գոյության վտանգի։Եվրոպայում կուսակցությունը ներկայացնում էր համակեցության և մրցակցության մշակույթ։ Գերմանիայում՝ SPD-ն (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, 1875), չնայած պետական ճնշումներին Բիսմարկի օրոք, դարձավ մեծամասնական ներկայացուցչական ուժ։ Այդ կուսակցությունը ոչ թե ապստամբում էր Բիսմարկի դեմ, այլ նրա հետ դիվանագիտորեն պայքարում էր կենսաթոշակների, սոցիալական ապահովագրության և աշխատավարձերի բարելավման համար, մի բան, որ սկզբունքորեն անհնար էր Օսմանյան կայսրությունում։

Բրիտանիայում՝ Լեյբորիստական կուսակցությունը(1900), որը ձևավորվեց արհմիությունների և սոցիալիստների համախմբմամբ, ընդամենը երկու տասնամյակի ընթացքում դարձավ իշխանության հավակնորդ։

Հայ կուսակցությունները այս մոդելները կարդացել էին, որոշ չափով իդեալականացրել՝ փորձելով վերարտադրել սեփական միջավայրում, սակայն չունեին մոդելը կրող հասարակություն։ Հայ իրականության մեջ այդ բացը արտահայտվել է ոչ միայն պատմագրությամբ, այլ նաև սարկազմով։Երվանդ Օտյանը՝ միաժամանակ լուսավորական ու դառը հեգնող իր «Ընկեր Փանջունի» քաղաքական երգիծական գործում արտահայտեց հենց այդ մղձավանջը։ Նրա հերոսը՝ Փանջունին, ցանկանում է կազմակերպել հեղափոխություն, լուսավորել ժողովրդին բայց շուտով նկատում է, որ մարդիկ առհասարակ իրեն չեն հասկանում, չեն գիտակցում, թե ինքն իրենցից ինչ է ուզում։ Մարդիկ անգամ չեն հասկանում այն բառերը, որ ինքն օգտագործում է։ Փանջունին նկատում է, որ սոցիալիստական գաղափարախոսությունն այստեղ ինքնին անհնար է, քանի որ այստեղ պարզ նահապետական ֆեոդալիզմ է։ Եվ տեսնելով, որ դասակարգային պայքար չկա, որովհետև դասակարգեր չկան, նա գալիս է հետևյալ եզրահանգմանը․

 «Ինչ որ իմ պաշտոնս կը դժվարացնե, այն է թե Ծապլվարի մեջ գոյություն չունին դասակարգային որոշ բաժանումներ, կամ մանավանդ լավագույն է ըսել թե՝ այդ բաժանումներու գիտակցությունը չունին։ Իմ գործս պիտի ըլլա նախ կազմակերպել դասակարգային բաժանումները, անոնց ցույց տալ իրենց հատուկ պահանջումները, և զանոնք ձեռք բերելու միջոցները»։

Փանջունին, որոշում է նախ ստեղծել այդ դասակարգերը, հետո արդեն՝ դասակարգային պայքար։

Սա ոչ միայն հեգնական դիտարկում է, այլ՝ ճշգրիտ սոցիալ-քաղաքական ախտորոշում։ Օտյանը հստակ ցույց է տալիս, որ հայ քաղաքական միտքը ներշնչված էր եվրոպական փորձից, սակայն չուներայդ փորձը կրող խավերը։ Ինչպե՞ս կարելի է պայքարել բանվորի անունից, երբ հասարակությունը դասակարգային գիտակցություն չունի, երբ սոցիալական համակարգը նախնական էլեմենտար փուլում է։ «Ընկեր Փանջունիում» գլխավոր հերոսի արկածախնդիր ու դեմագոգ գործունեությունը Ծապլվար գյուղի համար ողբերգական հետևանք է ունենում՝ քրդերը կործանում են գյուղը, սպանում բնակիչներին։ Փանջունին գյուղից հեռանալիս գրում է․

«Հաղթությո՜ւն, հաղթությու՜ն։ Վերջապես մեր կորովի գաղափարային ազնիվ պայքարը անպայման տարավ հաղթանակը, անկեղծ հեղափոխական սկզբունքը փրկվեցավ, թեև Ծապլվար կործանեցավ։ Ափսո՜ս, ի՞նչ անել, կարելի չէ ձվազեղ եփել առանց հավկիթ կոտրելու, կ’ասե ֆրանսիական առածը։ Ծապլվարի ավերակներուն վրա այժմ կը բարձրանա մաքուր իտեալական պայքարի հոյակապ հաղթակամարը։

 Դա մի շոշափելի արդյունք է մեզ համար»։

Հայ կուսակցությունները իրենց կառուցվածքով մոտ էին եվրոպականին, բայց իրենց գործառույթով՝ ամբողջովին օտար էին այդ մոդելից։ Եվ պատճառը ոչ թե անորակ գաղափարներն էին, այլ՝ պետականության բացակայությունը, հասարակական կառուցվածքի թերզարգացած լինելը, և վերջին հաշվով՝ իշխանության հասանելի չլինելը։

Փորձը՝ կրկնօրինակել եվրոպական գաղափարախոսությունները առանց այդ գաղափարների կիրառման նախապայմանների, դատապարտված էր ձախողման։ Գաղափարը ներկրվում էր, բայց մնում էր տեսական, մտավոր պլան։ Այստեղ էր հակասությունը․ այն, ինչԵվրոպայում «պայքար էր ավելի լավ կյանքիհամար», Օսմանյան կայսրությունում դարձավ «մահ կամ փրկություն»՝ բառի ուղիղ իմաստի կրումը։

Եվրոպական կուսակցական համակարգի ընդօրինակումը հայ իրականության մեջ ունեցավ ոչթե ինստիտուցիոնալ ծաղկում, այլ գաղափարական դիսոնանս։ Այդ գաղափարները շատ հաճախ վերածվում էին ռոմանտիկա-հեղափոխական փշրանքների՝ հպատակ-բնակչության անդունդի եզրին գտնվելու միջոցին։

Բայց արդյո՞ք հայկական կուսակցություններն այլընտրանք ունեին։ Արդյո՞ք նրանք կարող էին ավելի լավ պայքար կազմակերպել։ Դժբախտաբար՝ ոչ։ Ո՛չ Դաշնակցությունը, ո՛չ մյուս կուսակցությունները հնարավորություն չունեին ազգային-հեղափոխական պայքարում վերջնական հաղթանակ տանելու։ Ուժերը չափից ավելի անհավասար էին, միջավայրը՝ թշնամական, օժանդակություն գրեթե չկար, ամենուր միայն հակառակորդներ էին։ Օսմանյան Կայսրության այդ միջավայրում հայկական կուսակցությունների գործողություններն աչքի ընկան և՛ հերոսական կարևոր հաղթանակներով, և՛ հապճեպ անփությամբ՝ վտանգավոր հետևանքներով։ Կարևոր է նշել, որ հայկական կուսակցությունների ծնունդը ու գաղափարական խմորումն այն էր, ինչից անհնար էր խոսւափել։ Հայական քաղաքական միտքը ինչ որ կերպ պետք է իրեն ցույց տար, ինչ որ ձևով պիտի հանդես գար։ Ազգային ու սոցիալական պայքարը արդեն պիտի դուրս գար ֆիդայական ու մտավորական կռվից, հարստացվեր ու կարևորվեր գաղափարով, մոտիվացված պայքարով, բաժանմունքային ենթակառուցվածքներով՝ քաղաքականապես ավելի կարգավորված ու դասավորված։ Աշխարհն ինքը տանում էր դրան։
Այդ գործն իրենց վրա վերցրին Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը, Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակյաններն ու Արմենականները։

Սկսվել էր դառը պայքարի մի անվերջանալի շրջան։

Հետևեք նաև Մեր Ուղինի ֆեյսբուքյան էջին ՝ https://www.facebook.com/share/1BoEDkS1Sf/?mibextid=wwXIfr